Arabuluculuk ve Gözönünde Bulundurulması Gereken Psikolojik Süreçler Prof. Dr. Adnan ERKUŞ TOROS ÜNİVERSİTESİ Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Seminerin Amacı Arabuluculuk süreci ile kendinize, karşınızdakilere yönelik psikolojik açıdan farkındalık yaratmak Alınması gereken eğitimler konusunda farkındalık yaratmak Beceri kazandırmak değil Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk ve Aktörleri Arabuluculuk, iki kişi veya grup arasında oluşan farklılık ve çatışmayı mahkeme dışında çözmek amacıyla, tarafsız üçüncü kişi tarafından taraflar arasında anlaşma sağlamaya yönelik bir süreç ve eylemdir. Arabuluculuktaki aktörler: a) Arabulucu (uzlaştırıcı) b) Fail (önce zarar veren; şimdi savunmada olan) c) Mağdur (önce zarar gören; şimdi saldırmaya hazır olan) Not: Bazı olaylarda, fail-mağdur, mağdur-fail (karşılıklı suçlama) olabilir. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Her Çatışma (Anlaşmazlık) Arabuluculuğa Uygun mudur? Kesin suç ve kabul durumunda gerek kalmaz; iki tarafta da sorun var ve iki taraf için de çıkar söz konusuysa arabuluculuğa başvurulur ve bu sorun ile çıkar taraflardan biri lehine derece derece olabilir: Karşılıklı hakaret, kan davası, karşılıklı alacak-verecekler, vs… Arabuluculuğu engelleyen unsurlar (Deutsch & Coleman, 2000): a) Yüksek, uzun süreli çatışma yoğunluğu (dinsel, ideolojik çatışmalar) b) Anlaşmaya ulaşma konusunda güdü yetersizliği c) Arabuluculuk sürecindeki gerekliliklere-kurallara uyulmaması; arabulucuya güvenilmemesi d) Kaynakların yetersizliği (çatışmanın nedeni ve sonucu açısından/hırsızlık ve ödeme) e) Çatışmanın nedeni “temel ilkeler” olduğunda f) Taraflar arasında güç dengesizliği olduğunda Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuğun Özü Arabuluculuk; a) bir çatışma çözme sürecidir, b) temelde kişiler arası ilişkiler ve iletişim becerisine dayanır, c) “kazan-kazan” (kaybedenin olmadığı/iki tarafın da kazançlı çıktığı ve ödün verdiği)sonucunu hedefler. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Çatışma (Anlaşmazlık) Çatışma; ihtiyaçlar, güdüler, dilekler ya da isteklerin uyuşmamasıdır (Bodine & Crawford, 1998) Çatışma Kaynakları (Kreidler, 1984): a) Sınırlı kaynak paylaşımı (zaman, alan, para, varlık) b) Temel psikolojik ihtiyaçların karşılanamaması (ait olma, sosyal güç, özgürlük, eğlenme) c) Farklı değerlere sahip olma (inançlar, öncelikler, değerler) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Çatışan Tarafların Özellikleri (1) Karşılıklı suçlama ve suç işleme söz konusuysa; - Her biri kendisinin haklı olduğunu düşünür - Her biri olumsuz davranışın nedeni olarak karşısındakini gösterir - Her biri kendisinin mağdur olduğunu ileri sürer - Her biri daha avantajlı çıkmak ister - Her biri diğerine öfke-kızgınlık duyguları besler… (Çözümü zor: Direnç fazla) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Çatışan Tarafların Özellikleri (2) Bir taraf mağdur, diğer taraf fail olduğunda; - daha önce zarar görmüş olan mağdur, bu aşamada artık saldırmaya hazır bir kişi; - zarar vermiş olan fail ise şimdi savunmaya hazır bir kişi olmuştur: Rollerin değişimi Mağdur; - acındırma psikolojisini kullanabilir - gördüğü zararı abartma eğiliminde olabilir - öfke duygusundan dolayı, öç almak isteyebilir - karşı tarafa zarar verme, sonuçtan avantajlı çıkma beklentisi eğilimindedir (anlaşmaya uzak kişi) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Çatışan Tarafların Özellikleri (3) Fail; - (verdiği zararın boyutuna göre) korku ve kaygı yaşar - verdiği zararın sonuçlarını küçümseme eğilimindedir - kendi olumsuz davranışına, karşısındakinin neden olduğu iddiasında olabilir - suçlu olduğunu kabullenme konusunda direnç gösterebilir - yalan söyleme, çarpıtma eğiliminde olabilir - sonucu enaz zararla atlama eğilimindedir (anlaşmaya en yakın kişidir) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabulucunun Özellikleri Ne Olmalıdır? iletişim bilgi ve becerisi (sözel, sözdışı, bedensel…) ikna yeteneği tarafların psikolojisini çözebilme pazarlık becerisi problem çözme yeteneği analitik ve yaratıcı düşünebilme etkin dinleme empati (sempati değil) sabır, öfke kontrolü başkalarına yardım etme kendi psikolojik durumunun farkında olma yansız, tarafsız, nesnel, önyargısız olma Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

ARABULUCULUK SÜRECİ Süreç; a) çatışmanın niteliği ile biçimi ve b) tarafların kişisel özelliklerine göre değişir; c) temel işleyiş ilkelerinin dışında, her arabuluculuk süreci kendine özgü gelişir ve değişiklik gösterir. Sürecin ilkeleri; a) Gizlilik ve etik ilkelere bağlılık b) Karşılıklı güven ve bireysel haklara saygı c) Ortak yararı hedefleme Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Sürecine Hazırlık Arabulucu, öncelikle her arabuluculuk olayı için kendine bir dosya hazırlamalıdır Arabulucu, öncelikle mahkemede veya savcılıkta bulunan dosyayı en ince ayrıntısına kadar ve tüm bilgi ve kanıtları dikkate alarak, tarafların güçlü ve zayıf yanlarını not etmelidir Arabulucu, sürece ilişkin bir strateji geliştirmelidir: Görüşmelerin zamanlaması, süresi, görüşmede öncelikli taraf, nasıl bir süreç ve taktikler kullanılacağı… Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Sürecinin Koşulları Mekan: Arabuluculuğun yapılacağı mekan Adliye binasında olmasına rağmen, asla mahkeme salonu, savcı odası vb yer olmamalıdır; mümkünse bu süreç için özel yerler oluşturulmalıdır. Gerektiğinde Adliye binası dışında (ancak herhangi bir müdahalenin olamayacağı) yerler de olabilir; ancak hepsinde güvenli bir mekan önplana çıkmalıdır. Ortam: Sadece arabulucu ve karşı taraf(lar)ın olacağı bir ortam olmalı, ne bir savcı ne bir hakim ne de tarafların yakınları bulunmalıdır: Gerginliği azaltıcı, rahatlık sağlayıcı, dikkat çeldirmeyen… Zamanlama: Sürece başlama hakim kararıyla olmasına rağmen, görüşülecek tarafın da (iş, ev vb açısından) rahat olabileceği zamanlarda görüşme yapılmalıdır. Süre: Tüm sürecin süresi çatışmanın biçimi ve yoğunluğuna bağlı olduğundan esnek bir süre söz konusu olmalıdır. Her oturumun süresi de mümkünse 50 dakikayı geçmemelidir: Tarafları bıktırmayacak, dikkatlerini dağıtmayacak denli… Kayıt: Görüşmelerde kısa notlar tutulmalıdır; eğer güvence verilip izin alınabilirse teybe de kayıt yapılabilir. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Süreci (1) Taraflarla ayrı ayrı ve tek başlarına oldukları bir durumda; - arabulucunun kendini, amacını, tarafsızlığını, görüşme ilkelerini aktardığı; - tarafları tanımaya, olay hakkında bilgi toplamaya ve tarafların olaya yaklaşımlarını (uzlaşmaya açık mı)öğrenmeye çalıştığı ilk toplantı(lar) yapılmalıdır: Tanıma ve güven oluşturma aşaması. Arabulucu, olabildiğince etkin dinleme durumunda olmalı, anlamadığı yerleri açıklatmalı, karşısındakini anladığını yansıtmalı (empati kurduğunu), yorum yapmaktan kaçınmalıdır. İlk toplantının (varsa) failinden başlamakta yarar vardır: Fail, anlaşmaya daha yatkın taraftır. Yaptığı çarpıtmalar, olayı nasıl mantığa büründürdüğü, beden dili, nedensellik yüklemeleri, açıklamaları, duygusal durumu vb dikkatle izlenmelidir. Mağdur ile görüşmede; onu anladığını yansıtmalı (ama sempatiye dönüşmemeli), etkin dinlemeli, her türlü sözel ve söz dışı ipuçları izlenmeli, mağdurun tahammülsüzlüğü ve öfkesi yatıştırılmalı, haklarının korunacağı güveni verilmeli, beklentileri öğrenilmeli, duygusal durumu vb dikkatle izlenmelidir. (Arabulucu olarak kendimizin ne kadar farkındayız? Önyargılar, ilk izlenimde çok önemli) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Süreci (2) Taraflarla kaç tane ayrı ayrı, kaç tane ve ne zaman ortak görüşme yapılacağı, çatışmanın boyutuna, tarafların tutumuna ve çözüme yakınlığa bağlıdır. Taraflarla ortak görüşme, bir önceki oturumda her iki tarafın da onayı alınarak yapılmalıdır (taraflar uzlaşmaya yaklaştığında ve fiziksel çatışma olmayacak şekildeki koşullar sağlandığında). Görüşmelerde, tarafların davranışlarının sonuçlarının yanında, niyetleri de dikkate alınmalıdır. Görüşme zamanlarının aralığı, ne unutulacak kadar uzun ne de bıktıracak kadar kısa olmalıdır; ancak bir tarafla görüşüldüğünde, hazırlık yapıp hemen ardından diğer tarafla görüşme yeğlenmelidir. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Süreci (3) Görüşmeler sırasında çok çeşitli taktikler kullanılabilir: Bunların hangisinin ve nasıl kullanılacağında, arabulucunun yaratıcılığı öne çıkar. a) Karşı tarafa diğer tarafın önerilerini aktarma biçimi b) Blöf yapma c) Geri adım atma d) Kişinin hatalarını kabul ettirme e) Geri çekilme tehditi f) Alternatif maliyetleri önplana alıp hatırlatma (temel koz): Yargılamanın uzayacağı, zaman-çaba-para maliyeti, psikolojik-sosyal-ekonomik vb zararlı çıkacağına vurgu, uzlaşmadan kazançlı çıkacağına vurgu,… Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabuluculuk Süreci (4) -bir tarafın ya da - her iki tarafın a) tek taraflı ya da karşılıklı özür dilemesi b) maddi-manevi tazminat ödemesi veya c) başka biçimlerde sonlanabilir. Arabuluculuğun sonlanması mutlaka tarafların katılacağı ve (mümkünse başka tanıkların-savcı/hakim gibi) tanıkların olacağı ortak bir toplantıda yapılmalıdır ve mutlaka yazılı sözleşme haline getirilmelidir. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Arabulucunun Alması Gereken Eğitimler Uzlaştırma yöntem-teknik, strateji ve taktikleri Gözlem-görüşme teknikleri Başaçıkma stratejileri Kişiler arası iletişim (sözel, söz dışı, bedensel) iletişim çatışmalarını çözme becerisi Savunma mekanizmaları Benlik sunumu, … Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (1) Graf Analize Göre İletişim Çatışmaları (Ü. Dökmen, 2000): Aktif çatışma (kötü adam ne söylerse kötüdür) Pasif çatışma (küsler diyaloğu) Varoluş çatışması (Ben sandım ki…/kendi odaklı) Tümden reddetme Önyargılı çatışma (ben kararımı çoktan verdim. O zaten) Yoğunluk çatışması (Haklısın ama o kadar da değil) Kısmi algılama (bunu da mı demiştin) Alıkoyma çatışması (Anlatamadım galiba../Mesajı anlar, ama üçüncü kişiye doğru iletmez) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (2) İletişim çatışmasında; Kişinin kendine bakışaçısı Kişinin karşısındaki kişiye bakışaçısı Kişinin kendisine gönderilen mesaja bakışaçısı Kişinin iletişim becerisi/tarzı rol oynar (Dökmen, 2000) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (3) Bu sonuç faktörleri şu şekilde gözlenir (Dökmen, 2000): Kişi kendisine gönderilen mesajı, mesajın gönderiliş şeklini ya da göndereni kendisine uygun bulmayabilir/uygun bulabilir Kişi mesajı dinlemeyebilir/dinlemeyebilir Mesajı yanlış anlayabilir/doğru anlayabilir Mesaja karşı olabilir/katılabilir Mesaja verdiği geribildirim karşıdaki kişiye uygun olabilir/olmayabilir Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (4) Yani; Dinlemez-Dinler yanlış anlar-doğru anlar karşıdır-katılır geribildirimuygun-uygundeğil Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (4) Kişilerarası iletişim çatışmalarının nedenleri (Dökmen, 2000): Biliş Algı Duygu Bilinçdışı İhtiyaçlar İletişim becerisi Kültürel faktörler Roller Sosyal ve fiziksel çevre Mesajın niteliği Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (5) (Sadece bilişi açalım): Kalıplaşmış düşünceler a) Aşırı genelleme (O herzaman…) b) Kutuplaştırma (ya hep ya hiç) c) Kişiselleştirme (üzerine alınma) d) Mutlakacılık (-meli, -malı) 2. (başkalarını/çevreyi) Değiştirme gayreti (kendi isteği) 3. Aşırı fedakarlık (başkalarının isteği/patlamalara yol açar) 4. Keşkecilik (diğerleriyle ve kendimizle olumsuzluklar) 5. Toptancılık (bir tek davranış eleştirildiğinde, kendini değersiz hissetme) Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (6) Benlik Sunumu (izlenim oluşturma) (A. Araz, 2005) Sözel benlik sunumu 1. İddiacı a) Kendini sevdirme (kendini yüceltme, ötekini yüceltme, görüş birliği, lütufta bulunma) b) Kendini tanıtma c) Gözdağı verme d) Yalvarma e) Örnek olma 2. Savunucu a) Mazeret belirtme b) Meşrulaştırma c) Ön açıklama d) Niyetli özür e) Af dileme f) Yadsıma g) Yeniden yapılandırma h) İlişkisizlendirme 3. Saldırganca a) Üçüncü kişiyi eleştirme b) Sorgulayan kişiyi eleştirme c) Eleştirinin kaynağına saldırma (eleştiren kişi taraf tutuyor/yanlı davranıyor) d) Tartışma konusunu başka yerlere çekme 4. Koruyucu (Başkalarının dikkatinden kaçınma, tedbirli benlik tanımı, sosyal etkileşimi enaza indirgeme, sessiz kalma, edilgen fakat arkadaşça etkileşim. B) Sözel Olmayan Benlik Sunumu 1. Fiziksel görünüm 2. Eşya 3. Mimikler ve jestler Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Bazı Psikolojik Süreçler Hakkında Genel Bilgiler (7) Kendinizce bilinen Kendinizce bilinmeyen Başkalarınca bilinen AÇIK KÖR Başkalarınca bilinmeyen GİZLİ BİLİNMEYEN JOHARI PENCERESİ Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

Yararlanılan ve yararlanılacak kaynaklar Araz, A. (2005). Kişilerarası ilişkilerde benlik sunumu. İstanbul: Varlık Yay. Cüceloğlu, D. (1996) Yeniden insan insana. İst.: Remzi Kitabevi Cüceloğlu, D. (1997). İçimizdeki biz. İst.: Sistem Yay. Dökmen, Ü. (2000). İletişim çatışmaları ve empati. İst.: Sistem Yay. Harlak, H. (2000). Önyargılar. İst.: Sistem Yay. vd. Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş

GÖREVİNİZİ YANSIZ, NESNEL, ÖNYARGISIZ, İNSAN ODAKLI VE İNSANI KAZANMAYA YÖNELİK YAPACAĞINIZ İNANCIYLA TEŞEKKÜR EDERİM Arabuluculuk ve Psikolojik Süreçler, Prof. Dr. Adnan Erkuş