Hastane İşletmeciliği Uzmanı GATA Organ Nakli Koordinatörü YATAN HASTALARIN AKILCI İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDA TUTUM VE DAVRANIŞLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ: GATA KARDİYOLOJİ ÖRNEĞİ Yasin UZUNTARLA Hastane İşletmeciliği Uzmanı GATA Organ Nakli Koordinatörü

GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü, 1985-Nairobi’de akılcı ilaç kullanımını (AİK) ‘hastaların ilaçları klinik gereksinimlerine uygun biçimde, kişisel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli zaman diliminde, kendilerine ve topluma en düşük maliyette almaları için uyulması gereken kurallar bütünü’ Türk Tabipler Birliği; gerektiği anda, gerektiği kadar, gereken formda ve maliyet/etkililik analizi yapılmış uygun ilacın verilmesi olarak tanımlanmıştır.

GİRİŞ Gereğinden fazla ilaç reçete edilmesi, Akılcı olmayan ilaç kullanımı özellikle gelişmekte olan ülkelerde en temel sağlık sorunlarından biridir ve tedavisi güç bir alışkanlıktır. Gelişmekte olan ülkelerde sınırlı sayıda olan akılcı olmayan ilaç kullanımı örneklerinin belirlediği en temel sorunlar; Gereğinden fazla ilaç reçete edilmesi, İlaçların yanlış biçimde kullanılması, Gereksiz yere pahalı ilaç kullanımı, Gereksiz yere antibiyotik tüketimi.

GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü’nün 2009 verilerine göre, kişi başı yapılan sağlık harcamalarının; -yüksek gelirli ülkelerde % 16, -orta gelirli ülkelerde %24, -düşük gelirli ülkelerde %29’unu ilaç harcamaları oluşturmaktadır. Bir taraftan ülkeler ilaçlara bu kadar çok para harcarken diğer taraftan DSÖ’nün tahminlerine göre, dünya nüfusunun en az üçte biri temel ilaçlara erişim sağlayamamaktadır.

GİRİŞ Akılcı ilaç kullanımının hekim, hasta, eczacı, ilaç firması gibi birçok boyutu bulunmaktadır. Çalışmamızda hasta boyutu ele alınmıştır.

GİRİŞ Yukarıdaki açıklamalar kapsamında önemli sağlık sorunlarına yol açan ve kıt kaynakların rasyonel olmayan şekilde kullanımına neden olan akılcı olmayan ilaç kullanımının yatan hastalarda çeşitli boyutları ve sosyodemografik özelliklerle incelenmesi, akılcı ilaç kullanımının yönelik tutumların ölçülmesi araştırmanın amacını oluşturmaktadır.

GEREÇ YÖNTEM Gülhane Askeri Tıp Akademisi Kardiyoloji Ana Bilim dalında yatan hasta birimleri ; 27 yatak kapasiteli er koğuşu, 29 yatak kapasiteli yoğun bakım ünitesi , 16 yatak kapasiteli klinikten 32 yatak kapasiteli invaziv katından oluşmaktadır. Bu birimlerde yatan hastaların büyük çoğu kronik veya doğumsal kalp hastalarından oluşmaktadır. Tanımlayıcı nitelikte olan bu çalışma 1 Nisan – 30 Mayıs 2013 tarihleri arasında GATA Kardiyoloji kliniği ilgili birimlerinde yatan hastalar arasında yapılmıştır.

GEREÇ YÖNTEM Örneklem seçilmemiş olup, ilgili tarihler arasında GATA Kardiyoloji Kliniğinde yatarak tedavi gören, araştırmaya katılmayı kabul eden 121 hastada çalışma yürütülmüştür. Çalışmanın amacı açıklandıktan sonra çalışmaya katılmayı kabul edenlerin kimlik bilgileri sorgulanmadan onayları alınmış ve araştırmacının hazırladığı anket formunu doldurmaları istenmiştir.

GEREÇ YÖNTEM Sağlık Bakanlığı Hastanelerinde de kullanılan anket formunda; cinsiyet, yaş, öğrenim durumu, çalıştığı sektör gibi sosyodemografik özellikler ile akılcı ilaç kullanımı kapsamında tutum ve davranışlar ile ilgili 28 soru yer almaktadır. Verilerin değerlendirilmesinde bilgisayar ortamında SPSS 15.0 paket programı kullanılmış, tanımlayıcı istatistikler ortalama, ± standart sapma ve frekans olarak verilmiş, gruplar arası karşılaştırmalarda ki-kare testi kullanılmıştır.

GEREÇ YÖNTEM İstatistiksel önemlilik için p<0.05 kabul edilmiştir. Araştırma öncesinde GATA Etik Kurulu ve Anket Kurulu izinleri alınmıştır.

BULGULAR Çalışmaya katılan 121 kişinin; yaş ortalaması 29,3 %68,6’sı kadın, %57’si evlidir.

BULGULAR Tablo 1. Katılımcıların sosyodemografik özelliklerine göre dağılımları. Cinsiyet Sayı (n=121) Yüzde Erkek 83 68,6 Kadın 38 31,4   Medeni Hal Evli 69 57,0 Bekar 48 39,7 Dul 4 3,3 Öğrenim Durumu Sayı (n=118) ilkokul 17 14,4 Ortaokul Lise 41 34,7 Lisans 31 26,3 Lisansüstü 12 10,2 Çalıştığı Sektör Emniyet/Güvenlik 13 10,7 Sağlık 14 11,6 Eğitim 6 5,0 Diğer 88 72,7

BULGULAR Tablo 2. Katılımcıların İlaç bulundurma ve kullanmalarına ilişkin sorulara verdikleri yanıtların dağılımı Aile bireylerinin bir tedavi sonrası arta kalan ilaçlarını ne yaparsınız? Sayı ( n=121) Yüzde (%) Gerektiği zaman kullanmak üzere saklarım 60 49,6 Sağlık kuruluşuna veririm 27 22,3 Eczaneye veririm 2 1,7 Çöpe atarım Tuvalete atarım 1 0,8 Diğer 4 3,3 Evinizde hiç kullanılmamış veya yarım kalmış ortalama kaç kutu ilaç vardır? Hiç yok 37 30,6 1-5 54 44,6 6-10 16 13,2 10 dan fazla 14 11,6

BULGULAR Tablo 2 (Devamı) Evde bulundurmuş olduğunuz ilaçları tekrar kullanmak istediğinizde kimden bilgi alırsınız? Sayı ( n=120) Yüzde (%) Hekim 52 43,3 Eczacı 14 11,7 Hemşire sağlık görevlisi 2 1,7 Tanıdık 8 6,7 Kimseden bilgi almam 41 34,2 Diğer 3 2,5 Hekime muayene olmadan eczaneden ilaç alır mısınız ? Sayı ( n=121) Evet 33 27,3 Hayır 88 72,7 Komşularınız ve/veya yakınlarınızın tavsiyesi ile ilaç kullanır mısınız veya doktorunuzdan reçete ister misiniz ? 38 31,4 83 68,6

BULGULAR Tablo 3. Katılımcıların hastalık veya sağlık problemi durumuna ilişkin sorulara verdikleri yanıtların dağılımları. Hastalık durumunda ne yaparsınız ? Sayı ( n=121) Yüzde (%) Hekime danışırım 108 89,3 Eczacıya danışırım 1 0,8 Sağlık personeline danışırım 5 4,1 Tanıdığa danışırım 2 1,7 Bitkisel yöntem kullanırım Evdeki ilaçları kullanırım Benzer hastalığı geçirmiş olanlarınkini kullanırım Hekime giderken daha önce kullanmış olduğunuz ilaçlar ve varsa kronik hastalıklarınıza ait raporlarınız hakkında hekimi bilgilendirir misiniz? Evet 113 93,4 Hayır 8 6,6

BULGULAR Tablo 3. (Devamı) Hekimin vermiş olduğu ilaçları ne şekilde kullanırsınız? Sayı ( n=121) Yüzde (%) ilaç bitene kadar kullanırım 44 36,4 Şikayetim gecene kadar kullanırım 20 16,5 Hekim veya eczacı önerdiği sürece kullanırım 57 47,1 Şikayetleriniz üzerine muayene olmadan, kendi başınıza antibiyotik kullanır mısınız? Evet kullanırım 28 23,1 Evet ama iyi hissetigimde bırakırım Hayır muayene olmadan kullanmam 73 60,3 İlacın yan etkileri ile karşılaşırsanız nasıl davranırsınız? Hekime Başvururum 106 87,6 Eczacıya Eczacıya Başvururum 5 4,1 Sağlık Personeline Başvururum 4 3,3 Kendim çözerim Hiçbir şey yapmam 2 1,7

BULGULAR Tablo 3. (Devamı) Basında reklamı yapılan ürünleri tedavi amacıyla kullanırmısınız? Sayı ( n=121) Yüzde (%) Hekime danışarak kullanırım 27 22,3 Eczacıya danışarak kullanırım 1 0,8 Kullanan tanıdığıma sorar kullanırım 9 7,4 Kullanmam 84 69,4 Ağrı kesici ihtiyacınız olduğunda ilacı nasıl temin edersiniz? Reçete ile eczaneden 72 59,5 Reçetesiz eczaneden 36 29,8 Komşudan, tanıdıktan 5 4,1 Marketten 8 6,6

BULGULAR Tablo 4. Katılımcıların cinsiyete göre hekimin vermiş olduğu ilaçları kullanım durumları. Cinsiyet  İlaç bitene kadar kullanırım n (%) Şikayetim geçene kadar kullanırım Hekim veya eczacı önerdiği sürece kullanırım Erkek (n=83) 37 (44,6) 12 (14,5) 34 (41,0) Kadın (n=38) 7 (18,4) 8 (21,1) 23 (60,5) P=0.021

Evet ama iyi hissetigimde bırakırım Hayır muayene olmadan kullanmam BULGULAR Tablo 5. Katılımcıların cinsiyete ve medeni durum göre muayene olmadan antibiyotik kullanım durumları. Cinsiyet  Evet kullanırım Evet ama iyi hissetigimde bırakırım Hayır muayene olmadan kullanmam P değeri Erkek (n=83) n (%) 23 (27,7) 19 (22,9) 41 (49,4) 0.001 Kadın (n=38) 5 (13,2) 1 (2,6) 32 (84,2) Medeni durum Evli (n=69) 11 (15,9) 17 (24,6) 41 (59,4) 0.035 Bekar (n=48) 16 (33,3) 3 (6,3) 29 (60,4) Dul (n=4) 1 (25,0) 0 (0,0) 3 (75,0)

BULGULAR Cinsiyet Medeni durum Tablo 6 . Katılımcıların cinsiyete ve medeni duruma göre ağrı kesici temin durumları. Cinsiyet  Reçete ile eczaneden Reçetesiz eczaneden Komşudan tanıdıktan Marketten P değeri Erkek (n=83) n (%) 50 (60,2) 20 (24,1) 5 (6,0) 8 (9,6) 0.032 Kadın (n=38) 22 (57,9) 16 (42,1) 0 (0.0) Medeni durum Evli (n=69) 43 (62,3) 25 (36,2) 1 (1,5) 0 (0) 0.035 Bekar (n=48) 26 (54,2) 10 (20,8) 4 (8,3) 8 (16,7) Dul (n=4) 3 (75,0) 1 (25,0)

TARTIŞMA Araştırmamızda katılımcı grubumuzun hastalık, yan etki durumlarındaki ve ilaç kullanımındaki tutumlarının Türkiye’de yapılan bazı benzer araştırmalara göre daha akılcı olması; katılımcı grubumuzun %34,7 lise, % 26,3 lisans mezunu, %10,2’si lisans üstü mezunu olmak üzere bazı benzer çalışmalardaki araştırma gruplarına göre eğitim seviyesinin yüksek olmasına ve büyük çoğunluğunun kronik veya doğumsal kalp hastası olmalarına dayandırılmaktadır.

TARTIŞMA Ülkemizde yapılan benzer bir çalışmada reçetesiz ilaç temin oranının çalışmamıza göre yüksek olması, araştırmanın yapıldığı tarih itibari (2001) ile sağlık hizmetlerine ulaşımının günümüze göre daha zor olmasına bağlanmaktadır. Araştırmamızda katılımcı grubun çoğunluğunun kronik hasta olmaları nedeniyle uzun süreli olarak ilaç tedavisi görmeleri dolayısıyla daha akılcı davranmaları beklenmektedir. Bu doğrultuda katılımcıların %93,4 hekime gittiğinde önceden kullandığı ilaç ve kronik hastalı hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca % 69,4 tedavi amacı ile reklamı yapılan ürünleri kullanmazken, %22,3 hekime danışarak kullanmaktadır.

TARTIŞMA 2012 yılında ülkemizde yapılan bir çalışmada yaş arttıkça kendi başına antibiyotik alma sıklığının azaldığı görülmektedir (p<0,05). Araştırmamızda katılımcıların reçetesiz antibiyotik kullanım oranının yüksek oluşu, yaş ortalamasının (29,3) diğer çalışmadaki katılımcıların yaş ortalamasına göre (39.9) daha düşük olmasına bağlı olduğu değerlendirilmektedir.

TARTIŞMA 2012 yılında ülkemizde yapılan bir çalışmada cinsiyet ile antibiyotik kullanımı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamasına rağmen, araştırmamızda kadın olan katılımcıların %13,2’si, erkek katılımcıların ise %27,7’sinin reçetesiz olarak antibiyotik kullandıkları tespit edilmiştir (p=0,001). Ayrıca araştırmamızda erkek katılımcıların %41,0’ı; kadın katılımcıların ise %60,5 reçete ile alınan ilacı doktorun önerdiği süre boyunca kullanmaktadır (p=0,021). Katılımcıların %68,6 erkek, %31,4’ünün kadınlardan oluşması ve erkek katılımcıların %67,9’nun lise ve üstü eğitim seviyesinde iken, kadın katılımcılarda bu oranın % 78,3 olması cinsiyete göre reçetesiz antibiyotik alma ve ilaç kullanma durumları arasındaki farkın nedeninin olabileceği değerlendirilmektedir.

TARTIŞMA Türkiye’de yapılan araştırmalarda reçetesiz en fazla temin edilen ilaç ağrı kesicilerdir. Araştırmamızda kadın katılımcıların % 42,1 , erkek katılımcıların ise %24,1, ağrı kesicileri reçetesiz olarak eczaneden temin etmektedirler (p=0,032). Çalıştığı sektör ve eğitim durumu ile hiçbir bileşen arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmamıştır (p>0.05). Bu durumun katılımcı grubun öğrenim seviyesinin yüksek ve birbirine yakın olmasına bağlanmaktadır.

SONUÇ Sonuç olarak; araştırmamıza katılan kardiyoloji kliniği yatan hastalarının akılcı ilaç kullanımının önceki araştırmalara göre daha iyi olmasına rağmen ilaçlarını akılcı kullanmadıkları söylenebilir. Hasta, ilacın herhangi bir tüketim maddesi olmaktan çok, sağlık açısından özel öneme sahip bir ürün olduğu konusunda mutlaka bilgilendirilmelidir.