Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Mustafa SÖZBİLİR KAVRAM HARİTALARI Tanımı  Hazırlanışı  Örnek Kavram Haritaları  Puanlandırılması  Özet Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Mustafa SÖZBİLİR Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Kimya Eğitimi Ana Bilim Dalı Email: sozbilir@atauni.edu.tr

Kavram Haritaları Öğretimde çeşitli şemalardan ve farklı grafik türlerinden faydalanırız. Kavram haritaları da bir tür grafik ve şema olmasına rağmen yapımı ve dayandığı ilkeler diğerlerinden farklıdır.

Kim Tarafından Geliştirilmiştir? 1970’li yıllarda Novak ve Gowin kavramların daha kolay öğrenilmesi için kavram haritası fikrini geliştirmiştir. Novak ve Gowin çeşitli kavramların öğretimini kolaylaştırmak için eğitimcilerin öğretilecek kavramları organize etmeleri için V diyagramı ve kavram haritalarını geliştirmişlerdir.

Kavram Haritası Nedir? Kavramlar arasındaki anlamlı ilişkileri önermeler şeklinde göstermeye yarayan şematik çizimlerdir (Novak ve Gowin) Geniş bir kavram başlığı altındaki kavramların birbirleriyle ilişkilerini gösteren iki boyutlu şemalardır (Kaptan). Kavramlar ve kavramlar arasındaki ilişkileri gösteren bir şemadır (Carin).

Kavram Haritaları Ne İşe Yarar? Kavramlar daha kolay öğrenilir, anlamlandırılır ve görsel hafıza yoluyla belleğe daha kolay ve uzun süreli olarak kaydedilebilir. Öğretmenlerin kavram haritaları yoluyla öğrenme akışını düzenlemeleri kolaylaşır.

Kavram Haritaları Ne İşe Yarar? Öğretmenler bu yolla öğrencilerin eksiklerini ve yanlış kavramsallaştırmaları fark ederler. Etkili, kalıcı, anlamlı ve yol gösterici oluşu öğrenmeyi kolaylaştırır. Novak ve Gowin’e göre harita yapma süreci yaratıcı bir etkinlik olabilmekte ve yaratıcılığı geliştirmede katkıda bulunur.

Kavram Haritalarının Faydaları? Soyut kavramları somut hale getirerek görselliği sağlar Öğrencinin mevcut bilgileri ile yeni bilgiler arası ilişkiyi güçlendirip bütünleştirir Öğrenmeyi anlamlı hale getirir Edinilen bilgilerin uzun süreli belleğe yerleşmesine yardım eder Bir konunun sınırlarının belirginleştirir

Kavram Haritalarının Faydaları? Öğrencinin öğretimin amacını anlayıp anlamadığını kontrol etmeye olanak verir Öğrencinin kavramlar arası ilişki kurup kuramadığını görmeyi sağlar Öğrencinin kavramlar arası ilişkilerde değişiklik yapıp yapamadığını görme olanak verir Öğrencilerde tartışmayı üst düzeye çıkarır Öğrencilere sorumluluk yükler ve onları aktifleştirir

KAVRAM HARİTALARININ YAPIMI

Kavram Haritalarının Yapımı (Genel İlkeler) Öncelikle kavram, önerme, çapraz bağlantı sözcüklerinin anlamları öğrencilere açıklanır. İki basit kavramla, aralarında ilişki kuran sözcüğün önermelerinin yer aldığı örneklemeler yapılır ve öğrencilerin yapması istenir. Birbiriyle ilişkili daha fazla sayıda kavram verilerek hep birlikte tepegöze veya tahtaya kavram haritası yapılır öğrenciler bu haritalara yeni kavramlar ekler.

Basamaklar: 1 - Öğretilecek konunun kavramları listelenir. Eşya ve olayların tekil örnekleri, özel adlar kavram olmadıkları için bu listeye alınmaz. İlkeler ve kavramlar arası ilişkiler de bu listeye dahil değildir.

2 - Kavramlar listesinden en genel veya en üst düzeyde olan sözcük ayrı bir sayfanın başına yazılır. Bu genel kavram olabileceği gibi bir tema da olabilir. Bundan sonra öğretilmek istenen ilişkili kavramlar aşamalı bir düzende sayfaya yerleştirilir. Düşey düzenlemede en genel kavram en üstte, eşit genellikteki kavramlar aynı satırda, diğerleri genellik derecelerine göre azalan sırada sayfanın altına doğru sıralanır. Kavram Haritası aşamalılığı öğreteceği için bu sıralama önemlidir. Her kavram haritada yalnız bir kez yer almalıdır

3 - Kavramlar haritadaki diğer sözcüklerden kolayca ayırt edilebilmelidir Bunun için kavramlar ’kutu’ veya ‘yuvarlak’ içine alınır. Merkez Kavram Alt Kavram

4 - İlişkiler, genelleme ve ilkeler listelenir. Öğretilmek istenilen kavramlar arası ilişkiler, genelleme ve ilkeler ayrıca listelenir. Düzey ilerledikçe daha çok sayıda kavramları içeren listeler, takım halinde çalışmalar yapılır.

5–Kavramlar birbirleriyle ilişkilendirilir. Kavram haritasında iki kavram arasındaki ilişkiyi göstermek üzere iki kutu bir çizgi ile bağlanır. İlişki bu çizginin üzerine birkaç kelimelik bir ibareyle yazılır. Bu ilişki haritadaki kavramlardan en az birini ilgilendiren bir önermedir. İlişkiler ve ilkeler kutulanmaz. Bazı hallerde ilişkinin yönü önemli olduğu için belirtilecek ilişki yönü ok ile gösterilir. İlişkileri içermeyen bir kavram haritası daha ziyade bir akış diyagramına benzer; öğretimde yeterince etkili olmaz.

6 – Kavram Haritası Basit Olmalıdır Kavram haritası gereğinden fazla şişirilmemelidir. Harita başlangıçta basit tutulmalıdır. Harita çok sayıda kavramı, ilişkiyi ve ilkeyi içeriyorsa önce en önemli elemanları topluca gösteren bir genel harita, sonra genel haritanın bölümlerini ayrı ayrı gösteren ayrıntılı haritalar yapılmalıdır

Örnek Kavram Haritaları

Basit Kavram Haritası

Basit Kavram Haritası

Madde İle İlgili Bir Kavram Haritası

Bitki İle İlgili Bir Kavram Haritası

Kavram Haritasının Kavram Haritası

YANLIŞ Kavram Haritası Bu KAVRAM AĞI dır.

YANLIŞ Kavram Haritası Bu Madde Dönüşümü Analizi Akış Şeması

Kavram Haritalarının Puanlandırılması

Kavram Haritalarının Puanlandırılması Novak ve Gowin(1984) Kavram haritalarının değerlendirilmesinde çeşitli alternatifler sunmuşlardır. Öğrenciler kavram haritası yapma konusunda yeterince deneyim edindikten sonra belirli ilkelere dayanılarak haritalar planlanabilir ve puanlanabilir. Kavramlar, kavramlar arası bağlantılar ve örnekler puanla değerlendirilir.

Puanlamada Uyulacak İlkeler Bağlantı: Anlamlı-Doğru her bağlantı için 1 puan Hiyerarşi: Verilen genel kavramdan sonra geliştirilen her hiyerarşik düzey için 5 puan (Hiyerarşik yapının doğru sıralamada olması şartıyla) Çapraz Bağlantılar: Hiyerarşik düzenler arasındaki doğru çapraz bağlantıların her biri puanlanır. Bu tür bağlantılar genelde okla gösterilir. Eğer bağlantı iki yönlüde geçerliyse 10 puan tek yönlü geçerliyse 2 puan verilir. Örnekler: Kavramların altına yazılan her doğru nesne ya da olay örnek için 1 puan verilir.

Hiyerarşik Kavram Haritası Değerlendirme Modeli Merkez Kavram Genel Daha Az Özel Genel Kavram Daha Az Genel Kavram Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Hiyerarşi Çapraz Bağlantı Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Bağlantı kelimesi Özel Kavram Çapraz Bağlantı Bağlantı kelimesi Örnek Örnek Örnek Örnek Örnek Hiyerarşik Kavram Haritası Değerlendirme Modeli

Puanlama (Hiyerarşik Kavram Haritası Modeli) Kavram haritası modelinde: 11 ilişki, 3 farklı hiyerarşi, 2 çapraz bağlantı ve 5 örnek yer almaktadır. Buna göre; Bağlantı sayısı puanı (Geçerli ise) = 11x1 = 11 Hiyerarşi(Geçerli ise) = 3x5 = 15 Çapraz Bağlantılar(Geçerli ve Önemli İse) =2x10 = 20 Örnekler(Geçerli İse) = 5x1 = 5 Toplam = 51 puan

Alternatif Bir Puanlama Diğer bir puanlama sisteminde ise, öğretmen öğrencilerin yaptığı kavram haritalarını doğru değerlendirebilmek için kendisi bir anahtar kavram haritası hazırlar. Öğretmen bu Haritayı kriter olarak kullanarak her doğru cevabın % sini bulur, öğrenci haritalarını da buna göre değerlendirebilir. Bu durumda bazı yaratıcı öğrencilerin 100 puanın üstüne çıkabileceği dikkate alınmalıdır (Novak ve Gowin; 1984).

Puanlama Öğrenciyle Birlikte Yapılabilir Puanlamaların öğrencilerle birlikte yapılması kavramların arasındaki ilişkilerin yeniden gözden geçirilmesi için bir olanak yaratacaktır.

ÖZET Kavram haritaları bir olayı veya konuyu topluca gösteren, kavramları, kavramlar arası ilişkileri ve ilkeleri kısaca belirten araçlardır. Doğru yapılmaları halinde öğretimin her basamağında kullanılabilir. Haritalar tüm sınıf etkinliğinde veya küçük grup etkinliklerinde öğrencilerin katılımlarıyla geliştirilebilir. Kavram haritaları dinamiktir. Çocuk yeni deneyim kazandıkça, haritaya yeni kavram ve ilişkiler eklenebilir. Haritadaki ilişkiler daha derinliğine incelendikçe yeni kavramlar ve ilişkiler ortaya çıkarılabilir.