Bazar gücləri: tələb və təklif 4 Bazar gücləri: tələb və təklif Dr. Elşən BAĞIRZADƏ “Mikro iqtisad” dərsi Azərbaycan Universiteti

Tələb və təklif iqtisadçıların ən çox istifadə etdiyi iki sözdür. Tələb və təklif bazar iqtisadiyyatlarının işləməsini təmin edən güclərdir. Müasir mikroiqtisadiyyat tələb, təklif və bazar tarazlığından bəhs edir. 2

BAZARLAR VƏ RƏQABƏT Bazar müəyyən məhsul və xidmətin alıcı və satıcılarının məcmusudur. Təklif və tələb əhalinin davranışını əks etdirir... bazarlarda onların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi kimi. 4

BAZARLAR VƏ RƏQABƏT Alıcılar tələbi müəyyən edir. Satıcılar təklifi müəyyən edir. 4

Rəqabətli bazarlar Rəqabətli bazar elə bazardır ki, burada hər hansı birinin bazar qiyməti üzərində əhəmiyyətli təsiri olmayan çoxlu sayda alıcı və satıcı mövcuddur. 5

Rəqabət: Mükəmməl olan və olmayan Mükəmməl rəqabət Əmtəələr eynidir. Müəyyən sayda alıcı və satıcının hər birinin qiymət üzərində elə bir təsiri yoxdur. Alıcılar və Satıcılar qiymətlə razılaşanlardır. İnhisar Bir satıcı var və qiyməti satıcı müəyyən edir. 6

Rəqabət: Mükəmməl olan və olmayan Oliqapoliya Bir neçə satıcı var. Heç də həmişə kəskin rəqabət yoxdur. İnhisarçı Rəqabət Çoxlu satıcılar var. Bir-birindən çox az fərqləndirilmiş əmtəələr var. Hər satıcı öz əmtəəsinin qiymətini formalaşdıra bilir. 6

TƏLƏB Tələb həcmi alıcıların arzu etdiyi və satın ala bildiyi əmtəə miqdarıdır. Tələb Qanunu Tələb qanununa görə digər şərtlər sabit qaldıqda, bir əmtəənin qiyməti yüksəldiyi zaman o əmtəənin tələb həcmi aşağı düşür. 8

Tələb əyrisi: Qiymət və Tələb Həcmi arasında əlaqə Tələb Cədvəli Tələb Cədvəli əmtəənin qiyməti ilə ona olan tələb həcmi arasındakı əlaqəni göstərir. 17

Türkanın Tələb Cədvəli 17

Tələb əyrisi: Qiymətlə Tələb Həcmi arasında əlaqə Tələb Əyrisi əmtəənin qiyməti ilə onun tələb həcmi arasındakı əlaqəni əks etdirən qrafikdir. 17

Qrafik 1. Türkanın Tələb Cədvəli və Tələb Əyrisi Bir dondurmanın qiyməti $3.00 2.50 1. Qiymətdə azalma ... 2.00 1.50 1.00 0.50 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Dondurma 2. ... Tələb olunan dondurma miqdarı artır. miqdarı Copyright © 2004 South-Western

Fərdi Tələbə qarşı Bazar Tələbi Bazar tələbi müəyyən əmtəə və xidmət üçün bütün fərdi tələblərin məcmusunu əks etdirir. Qrafiki olaraq, bazar tələbi əyrisini əldə etmək üçün fərdi tələb əyrilərini üfüqi toplamaq tələb olunur.

Tələb Əyrisində Sürüşmələr Tələb Həcmində Dəyişmə Dəyişmə tələb əyrisi boyunca baş verir. Məhsulun qiymətindəki dəyişmə buna səbəb olur. 19

Tələb Həcmində Dəyişmələr Dondurmanın qiyməti Dondurma qiymətinin vergi ilə artması nəticəsində tələb əyrisi boyunca dəyişmə baş verir. B $2.00 A 1.00 D 4 8 Dondurma miqdarı

Tələb Əyrisində Sürüşmələr İstehlakçı gəliri Əlaqəli əmtəələrin qiymətləri Zövqlər Gözləntilər Alıcıların sayı 11

Tələb Əyrisində Sürüşmələr Tələbdə Dəyişmə Tələb əyrisində sürüşmə ya sağa, ya da sola doğru olur. Buna hər qiymət səviyyəsində tələb həcminə təsir göstərəcək hər hansı bir dəyişmə səbəb olur. 19

Qrafik 3. Tələb Əyrisində Sürüşmələr Dondurma qiyməti Tələbdə artma Tələbdə azalma Tələb Əyrisi, D 2 Tələb Əyrisi, D 1 Tələb əyrisi, D 3 Dondurma miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Tələb Əyrisində Sürüşmələr İstehlakçı Gəliri Gəlir artdıqda normal əmtəəyə olan tələb də artacaqdır. Gəlir artdıqda keyfiyyətsiz əmtəəyə olan tələb azalacaqdır.

İstehlakçı Gəliri Normal Əmtəə Dondurma qiyməti $3.00 Gəlirdə artma... 2.50 Tələbdə artma 2.00 1.50 1.00 0.50 D2 D1 Dondurma miqdarı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

İstehlakçı Gəliri Keyfiyyətsiz Əmtəə Dondurma qiyməti $3.00 2.50 Gəlirdə artım ... 2.00 Tələbdə azalma 1.50 1.00 0.50 D2 D1 Dondurma miqdarı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Tələb Əyrisində Sürüşmələr Əlaqəli Əmtəələrin Qiymətləri Bir əmtəənin qiymətinin düşməsi digər bir əmtəəyə tələbi azaldırsa, onda bu iki əmtəə əvəzedicilər adlandırılır. Bir əmtəənin qiymətinin düşməsi digər bir əmtəəyə tələbi artırırsa, onda bu iki əmtəə tamamlayıcılar adlandırılır.

Cədvəl 1. Alıcılara təsir edən dəyişənlər Copyright©2004 South-Western

TƏKLİF Təklif həcmi satıcıların satmaq istədikləri və sata bildikləri əmtəə miqdarıdır. Təklif Qanunu Təklif qanuna görə digər şərtlər sabit qaldıqda, əmtəənin qiymətinin qalxması onun təklif həcmini artırır. 25

Təkli Əyrisi:Qiymət və Təklif Həcmi arasında Əlaqə Təklif Cədvəli Təklif Cədvəli əmtəənin qiyməti ilə onun təklif həcmi arasındakı əlaqəni göstərir. 29

Türkelin Təklif Cədvəli 29

Təklif Əyrisi: Qiymətlə Təklif Həcmi arasındakı Əlaqə Təklif əyrisi əmtəənin qiyməti ilə onun təklif həcmi arasındakı əlaqəni göstərən qrafikdir. 29

Qrafik 5 Türkelin Təklif Cədvəli və Təklif Əyrisi Dondurma qiyməti $3.00 2.50 1. Qiymətdə artım ... ... 2.00 1.50 1.00 0.50 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Dondurma miqdarı 2. ... dondurmanın təklif həcmində artım. Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Fərdi Təklifə qarşı Bazar Təklifi Bazar təklifi müəyyən əmtəə və ya xidmətin bütün satıcılarının fərdi təkliflərinin məcmusunu əks etdirir. Qrafiki olaraq, bazar təklifi əyrisini əldə etmək üçün fərdi təklif əyrilərini üfüqi toplamaq tələb olunur.

Təklif Əyrisində Sürüşmələr Xammal qiymətləri Texnologiya Gözləntilər Satıcıların sayı 27

Təklif Əyrisində Sürüşmələr Təklif Həcmində Dəyişmə Dəyişmə təklif əyrisi boyunca baş verir. Məhsulun qiymətindəki dəyişmə buna səbəb olur. 30

Təklif Həcmində Dəyişmə Dondurma qiyməti S C $3.00 Dondurma qiymətində artım təklif əyrisi boyunca dəyişməyə səbəb olur. A 1.00 Dondurma miqdarı 1 5 30

Təklif Əyrisində Sürüşmələr Təklifdə Dəyişmə Təklif əyrisində sürüşmə ya sağa, ya da sola doğru baş verir. Buna qiymətdən başqa hər hansı determinantda baş verən dəyişmə səbəb olur. 30

Qrafik 7. Təklif Əyrisində Sürüşmələr Dondurma Təklif əyrisi, S 3 qiyməti Əyrisi, Təklif S 1 Təklif Əyrisi, S 2 Təklifdə azalma Təklifə artma Dondurma miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Cədvəl 2. Satıcılara Təsir edən Dəyişənlər Copyright©2004 South-Western

TƏKLİF VƏ TƏLƏB BİRLİKDƏ Tarazlıq müəyyən bir qiymət səviyyəsinin tələb və təklif həcmini bərabərləşdirdiyi bir vəziyyətdir. 36

TƏKLİF VƏ TƏLƏB BİRLİKDƏ Tarazlıq qiyməti Tələb və təklif həcmini bərabərləşdirən qiymətdir. Qrafikdə tələb və təklif əyrilərinin kəsişdiyi nöqtədəki qiymət səviyyəsidir. Tarazlıq həcmi Tarazlıq qiymətindəki tələb və təklif həcmidir. Qrafikdə tələb və təklif əyrilərinin kəsişdiyi nöqtədəki həcmdir. 36

TƏKLİF VƏ TƏLƏB BİRLİKDƏ Tələb Cədvəli Təklif cədvəli 2$ qiymət səviyyəsində tələb miqdarı təklif miqdarına bərabərdir! 36

Qrafik 8: Tələb və Təklifin Tarazlığı Dondurma qiyməti Təklif Tələb Tarazlıq Tarazlıq qiyməti $2.00 Tarazlıq həcmi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Dondurma miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 9: Bazarlar tarazlıqda deyil (a) Artıq təklif Dondurma qiyməti Təklif Təklif Tələb $2.50 10 4 2.00 7 Dondurma Tələb həcmi Təklif həcmi miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Tarazlıq Artıqlıq Nə vaxt qiymət > tarazlıq qiyməti, təklif həcmi > tələb həcmi. Təklif artıqlığı və ya artıq mövcuddur. Təklif edənlər (satıcılar) satışları artırmaq üçün qiyməti tarazlıq səviyyəsi əldə olunanadək aşağı salacaqlar.

Tarazlıq Qıtlıq Nə vaxt qiymət < tarazlıq qiyməti, tələb həcmi > təklif həcmi. Artıq tələb və ya qıtlıq mövcuddur. Təklif edənlər qiymətləri hədsiz çox alıcının məhdud sayda əmtəəni almaq üçün mübarizə apardığı müəddətcə yüksəldəcəkdir ki, nəticədə də tarazlıq səviyyəsi əldə olunacaqdır.

Qrafik 9. Bazarlar tarazlıqda deyil (b) Artıq tələb Dondurma qiyməti Təklif Tələb $2.00 7 1.50 10 4 Qıtlıq Dondurma Təklif həcmi Tələb həcmi miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Tarazlıq Tələb və təklif qanunu Əmtəənin qiymətinin özü-özünü tənzimləyərək tələb həcmi ilə təklif həcmini tarazlaşdıracağını nəzərədə tutan nəzəriyyə.

Tarazlıqdakı dəyişikliklərin təhlilində 3 addım Tələb və təklif əyrilərində (və ya hər ikisində) sürüşmələrə səbəb olan hadisələrin olub olmadığını müəyyən etmək. Əyri və ya əyrilərin sağa, yoxsa sola doğru sürüşüb sürüşmədiyini müəyyən etmək. Təklif və tələb diaqramlarından istifadə edərək sürüşmənin tarazlıq qiyməti və həcminə necə təsir göstərdiyini görmək. 45

Qrafik 10: Tələbdə artım tarazlığa necə təsir göstərir Dondurma qiyməti 1. İsti hava dondurmaya tələbi artırır . . . D D Təklif Yeni tarazlıq $2.50 10 2. . . .Daha çox qiymət artımı . . . 2.00 7 İlkin tarazlıq Dondurma 3. . . . və daha çox miqdar satış. miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Tarazlıqdakı dəyişikliklərin təhlilində 3 addım Əyrilərboyu dəyişməyə qarşı əyrilərin sürüşməsi Təklif əyrisində sürüşmə təklifdə dəyişmə deməkdir. Sabit təklif əyrisi boyunca dəyişmə təklif həcmində dəyişmə deməkdir. Tələb əyrisində sürüşmə tələbdə dəyişmə deməkdir. Tələb əyrisi boyunca dəyişmə tələb miqdarında dəyişmə deməkdir.

Qrafik 11: Təklifdə azalma tarazlığa necə təsir göstərir Dondurma 1. Şəkər qiymətində artım dondurma təklifini azaldır. . . qiyməti S2 S1 Tələb Yeni tarazlıq $2.50 4 2....Dondurma qiyməti yüksəlir... İlkin tarazlıq 2.00 7 Dondurma 3. . . . və daha az miqdar satılır. miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Cədvəl 4: Təklif və Tələb dəyişdiyi zaman qiymət və miqdarda nə baş verir? Copyright©2004 South-Western

Xülasə İqtisadçılar tələb və təklif modelini rəqabətli bazarları təhlil etmək üçün istifadə edir. Rəqabətli bazarda çoxlu sayda alıcı və satıcı mövcuddur ki, onların da hər birinin bazar qiyməti üzərində ya heç bir, ya da çox az təsiri vardır.

Xülasə Tələb əyrisi əmtəə tələb miqdarının qiymətdən necə asılı olduğunu göstərir. Tələb Qanununa görə əmtəətinin qiyməti aşağı düşdükdə tələb miqdarı artır. Beləliklə tələb əyrisi aşağıya doğru meyl edir. Qiymətə əlavə olaraq, istehlakçının satın almasına təsir göstərən faktorlar gəlir, əvəzedici və tamamlayıcı əmtəələrin qiyməti, zövqlər, gözləntilər və alıcı sayıdır. Əgər bu faktorların birində dəyişmə olarsa, tələb əyrisi sürüşəcəkdir.

Xülasə Təklif əyrisi əmtəənin təklif miqdarının qiymətdən necə asılı olduğunu göstərir. Təklif Qanununa görə əmtəənin qiyməti yüksəldikdə təklif miqdarı da yüksələcəkdir. Beləliklə təklif əyrisi yuxarıya doğru meyl edəcəkdir. Qiymətə əlavə olaraq, istehsalçıların təklifinə təsir göstərən digər faktorlar xammal qiymətləri, texnologiya, gözləntilər və satıcı sayıdır. Əgər bu faktorların birində hər hansı bir dəyişmə olarsa, təklif əyrisi sürüşəcəkdir.

Xülasə Bazar tarazlığını tələb və təklif əyrilərinin kəsişməsi müəyyən edir. Tarzalıq qiymətində tələb həcmi təklif həcminə bərabər olur. Alıcı və satıcıların davranışı təbii olaraq bazarları öz tarazlığına doğru sürükləyir.

Xülasə Hər hansı bir hadisənin bazara necə təsir göstərdiyini təhlil etmək üçün biz təklif və tələb diaqramları yolu ilə bu hadisələrin tarazlıq qiyməti və həcminə necə təsir etdiyini öyrənirik. Bazar iqtisadiyyatlarında qiymətlər iqtisadi qərar alma və beləliklə də resurs bölgüsü üçün yol göstərici siqnallardır.