5 . HUKUKİ OLAY, HUKUKİ İLİŞKİ, HUKUKİ İŞLEM (HUKUKİ MUAMELE)

Bir hakkın kişiye bağlanmasına hakkın kazanılması, kişiden ayrılmasına da hakkın kaybedilmesi denir. Bir hakkın kazanılması veya kaybı bir hukuki olay, bir hukuki fiil, bir maddi fiil neticesinde ortaya çıkar.

I. HUKUKİ OLAY Kendilerine hukuken hüküm ve netice bağlanan olaylara hukuki olay denir. Hukuki olaylar geniş anlamda ve dar anlamda olmak üzere iki grupta toplanır. Kanun koyucunun kişi iradesi sonucu olup olmadığına bakmaksızın hüküm ve netice bağladığı olaylar geniş anlamda hukuki olaydır. Örn: ölüm, akıl sağlığının kaybı Dar anlamda hukuki olay, kişi iradesi sonucu olan ve hukuk düzeni tarafından kendisine hukuki sonuç bağlanan olaylardır. Bunlara hukuki fiil denir.

II. HUKUKİ FİİL (HUKUKSAL EYLEM) Hukukun kendisine hukuki sonuç bağladığı insan davranışlarına hukuki fiil (hukuksal eylem) denir. Kişi, davranışına böyle bir sonucun bağlanmasını istemiş olsa da, olmasa da, hukuk o iradi davranışa belli bir hukuki sonuç bağlamıştır. Yani hukuki fiilde kişinin bu sonucu istemiş olup olmamasının önemi yoktur.

II. HUKUKİ FİİL (HUKUKSAL EYLEM) Hukuki fiiller ikiye ayrılır: Hukuk düzeninin onayladığı (tasvip ettiği) fiiller (hukuka uygun fiiller) ve onaylamadığı (tasvip etmediği) fiiller (hukuka aykırı fiiller). Hukuka aykırı fiiller, hukuk düzenini ihlal ettiği için kanun koyucu bu davranışlara hüküm ve netice bağlamıştır. Hukuka uygun fiiller, hukuk düzeninin uygun gördüğü, onayladığı ve kendilerine hukuki sonuç bağladığı fiillerdir.

III. MADDİ FİİLLER Maddi fiil, bir irade açıklamasına yönelik olmayan, iş ve emek açıklaması oluşturan fiillerdir (eylemlerdir). Maddi fiilde bir beyan yoktur. Hukuki sonuç doğrudan doğruya kanundan doğmaktadır. Hukuki sonuç kişilerin meydana getirdiği fiili durumlara veya maddi eylemlere bağlanmıştır. Örneğin bir defineyi keşfedenin bunun üzerinde hak kazanması gibi fiillere, hukuk sonuç bağlamıştır.

IV. HUKUKİ İŞLEM Hukuki işlem, hukuk düzeninin irade açıklamasına hukuki sonuç bağlamasıdır. Hukuki işlemlerde iki unsur bulunur, irade açıklaması ve hukuki sonuç.

A. UNSURLARI 1. İrade Açıklaması İrade açıklamasında, bir hakkın veya bir hukuki ilişkinin kurulması, değiştirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. Hukuki işlem, iki (sözleşme) ve çok taraflı (ortaklık kurma) irade açıklamalarına dayanabileceği gibi, tek taraflı bir irade açıklamasına da (vasiyet) dayanabilir.

1. İrade Açıklaması İradenin açıklanması açık veya zımni olabilir. Aynı şekilde irade açıklamaları karşı tarafa ulaşması gereken veya gerekmeyen irade açıklamaları olmak üzere ikiye ayrılır. Karşı tarafa ulaşması gereken irade beyanlarında irade beyanının istenen hukuki sonucu meydana getirmesi için mutlaka karşı tarafa yöneltilmiş olması gerekir. Bazen bu zorunlu değildir, sadece irade açıklaması yeterlidir (vasiyetin hazırlanması ancak kimseye yöneltilmemesi gibi).

2. Hukuki Sonuç İrade açıklamasında bulunan kişinin ulaşmak istediği netice hukuk sistemi tarafından tanınmaktadır. İrade açıklaması özellikle bu sonucun ortaya çıkmasını amaçlamaktadır. Örneğin, kabul beyanı sonucu sözleşme kurulur. Kabul beyanında bulunan bu hukuki sonucun ortaya çıkması için beyanda bulunmakta, hukuk sistemi bu sonucu tanımaktadır (hukuki sonuç).

B. HUKUKİ İŞLEM ÇEŞİTLERİ 1. Gerekli İrade Beyanı Sayısına Göre a. Tek Taraflı İşlemler: Tek taraflı hukuki işlemler, tek bir irade beyanı ile hukuki bir sonuç yaratırlar. Tek taraflı hukuki işlemleri meydana getiren irade beyanları ya belli bir muhataba yöneltilir veya irade beyanının bir muhatabı yoktur. Vasiyetname hazırlanması, taşınır malın işlemlerinde muhatap yoktur, Bir vekili azletmek, bir sözleşmeden dönmek işlemlerinde muhatap vardır.

b. İki veya Çok Taraflı İşlemler Hukuki işlemlerde iki tarafın iradesi aranıyorsa sözleşme (akit), çok taraflı irade beyanı gerekiyor ise karar olur. Bir sözleşmenin meydana gelmesinde mutlaka iki irade beyanına ihtiyaç vardır. Birden fazla kimsenin, kendilerine oy hakkı veren bir hukuki ilişki içinde, bu hakkı kullanarak yaptıkları anlaşmaya karar denir

2. Hukuki Sonucun Ortaya Çıkma Zamanına Göre a. Sağlar arası Hukuki İşlemler : Hukuki sonuca yönelik olarak açıklanan irade, kişinin sağlığında hüküm ve sonuç doğuruyorsa sağlar arası hukuki işlem söz konusu olur. Sağlar arası hukuki işlemlere örnek muameleler: Taahhüt işlemleri, tasarruf işlemleri, statü İşlemleri , yetki veren işlemlerdir.

b. Ölüme Bağlı Hukuki İşlemler Hukuki sonuca yönelik olarak yapılan irade açıklamasının hüküm ve sonuçları, açıklamada bulunanın ölümünden sonra doğuyorsa, ölüme bağlı hukuki bir işlem bulunur. Ölüme bağlı bir hukuki işlemin yerine getirilmesi kişinin sağlığında istenemez.

3. Sebebin İşlem İçinde Gösterilmesine Göre Bu ayırım kendisini borçlandırıcı işlemler için gösterir. Borçlandırıcı bir işlem içerisinde sebebini gösteriyorsa, içinde sebebi görünen bir işlem vardır. Ancak işlemlerde sebebin gösterilmesi gerekmez. Örneğin bir bono düzenlenirken bunun hangi sebeple düzenlendiği üzerine yazılamaz.

4. Sebebe Bağlı Olup Olmamasına Göre Bu ayrım kendisini tasarruf işlemler için gösterir. Tasarruf işleminin geçerliliği, temelinde yatan borçlandırıcı işleminin geçerliliğine bağlıysa, tasarruf işleminin illi (sebebe bağlı) olmasından; tasarruf işleminin geçerliliği, taahhüt işleminin geçerliliğine bağlı değilse, tasarruf işleminin illetten mücerretliğinden (sebepten soyutluğundan) bahsedilir.

4. Sebebe Bağlı Olup Olmamasına Göre Örneğin bir menkul malın teslimi (tasarruf işlemi), onun sebebini oluşturan satış işleminin geçerliliğine bağlıysa ve satış işlemi geçersiz olduğu için teslim sonucu mülkiyetin geçmediği kabul ediliyorsa bu işlem sebebe bağlı (illi) bir işlemdir. Teslim sebepten mücerret bir işlem olarak kabul edilirse, mülkiyet geçmiş kabul edilir ve eski malik menkulü ancak sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre geri isteyebilir.

5. Malvarlığında Yaptıkları Etkiye Göre a. Malvarlığını Azaltan - Artıran İşlemler: Malvarlığını azaltan işlemler taahhüt (borçlandırıcı) ve tasarruf işlemleridir. Taahhüt işlemleri muameleyi yapan kişinin pasifini arttırır. Tasarruf işlemi ise doğrudan doğruya kişinin aktifinde bir azalma meydana getirir.

b. Borçtan Kurtulma ve Kazanma İşlemleri Yapılan bir hukuki işlemle onu yapana ait malvarlığında bir çoğalma meydana gelirse, o takdirde kazanma işleminden söz edilir. Bir kimse pasifini azaltan bir hukuki işlem yapmışsa, buna borçtan kurtulma işlemi denir.

c. Kazandırıcı işlemler Taahhüt ve tasarruf işlemleri ile bir kimsenin başkasına ait malvarlığına yeni bir hak kazandırması halinde kazandırıcı işlem ortaya çıkar. Kazandırıcı işlem bir bedel karşılığı ise, ivazlı kazandırıcı işlem, bedel karşılığı değil ise, ivazsız kazandırıcı işlem bulunur.

C. HUKUKİ İŞLEMLERDE SAKATLIK (HÜKÜMSÜZLÜK) Bir hukuki işlemin, taraflarca istenilen ve hukuk tarafından tanınan sonucunun doğmasını engelleyen eksikliklere veya aykırılıklara hukuki sakatlık adı verilmektedir.

1. Sebeplerine Göre Sakatlık Türleri a. İrade Bozukluğundan Doğan Sakatlık Hukuki işlemin temelini oluşturan iradede sakatlık ortaya çıktığı takdirde, buna bağlanan hukuki sonuçlar da bundan dolayı sakatlanır. Bu açıdan iradeden doğan sakatlık, tek taraflı ve iki taraflı olarak ortaya çıkabilir.

a. İrade Bozukluğundan Doğan Sakatlık İki taraflı sakatlık tarafların ortak iradeleri ile ortaya çıktığı takdirde buna “muvazaa” veya “danışıklı işlem” adı verilir. Muvazaa, tarafların üçüncü kişileri kandırmak amacıyla, bir hukuki işlemi hiç yapmak istememelerine rağmen yapmış gibi veya gerçekte istedikleri hukuki işlem yerine başka bir hukuki işlem gerçekleştirir gibi görünmeleridir. Muvazaa halinde butlan yaptırımı geçerli olur.

a. İrade Bozukluğundan Doğan Sakatlık İstemeyerek ve tek taraflı olarak yapılan irade sakatlıkları “hata (yanılma)”, “hile (aldatma) ” ve “ikrah” (korkutma, zorlama) olarak oluşabilir. Hatada kişi kendisi hataya düşerek gerçekte istemediği bir hukuki işlemi gerçekleştirir. Hilede ise bir taraf, karşı tarafın veya üçüncü kişinin hilesi sonucu hataya düşmektedir. İkrah, yani korkutmada (zorlamada) ise, bir taraf, iradesini baskı altında açıklamaktadır. Bu üç ihtimalde hata, hile yada ikraha maruz kalan taraf bir yıl içinde işlemi iptal ettirebilir.

b. İşlemin Konusu ve Şeklinde Sakatlık Yapılan hukuki işlemin konusu, hukuka, ahlaka veya kamu düzenine aykırı olabilir. Benzer olarak işlem kişilik haklarına aykırı yahut işlemin konusu imkansız olabilir. Tüm bu ihtimallerde işlem butlan yaptırımından dolayı geçersizdir. Kanun bir hukuki işlemi belirli bir şekil şartına bağlamış ve taraflar buna uymamışlarsa bu işlem de hukuka aykırı olduğundan aynı geçersizlik yaptırımına yani butlana tabi olur.

2. Sonuçlarına Göre Sakatlık Türleri a. Yokluk Bir hukuki işlemin kurucu şartlarını oluşturan unsurlar bulunmuyorsa, bu işlem hiç doğmamıştır. Bu açıdan örneğin işlemin en önemli unsuru oluşturan irade açıklaması bulunmuyorsa, ortada bir işlemin varlığından söz edilemeyecektir (yokluk). Yokluğun özel bir türü, evlendirme memuru önünde yapılmayan evlenmedir. Yok hükmünde sayılır. Yokluk sakatlığı halinde, hakim bunu taraflar ileri sürmeseler de dikkate alır. Yok işlemi üçüncü kişiler de (herkes) ileri sürebilir.

2. Sonuçlarına Göre Sakatlık Türleri b. Butlan (Kesin Hükümsüzlük) Hukuki işlemin kurucu unsurları şeklen bulunmakla birlikte bunlardaki bazı eksikliklerden dolayı ortaya çıkan sakatlığa butlan (hükümsüzlük) denir. Örneğin, irade açıklamasında bulunan kişinin ehliyetsizliği; işlemin konusunun kanuna ve ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı olması; işlemin yazılı şekilde yapılması gerekirken sözlü şekilde yapılması gibi.

c. İptal Edilebilirlik İptal edilebilirlik, menfaati korunan kişinin kendi iradesiyle ve belli bir süre içinde istemesi koşuluyla, bir işlemin yapıldığı andan itibaren hüküm ifade etmemesine imkân veren bir yaptırım şeklidir. Bu yaptırımın ortaya çıkması için, kendisine iptal hakkı verilen tarafın, diğer tarafa iptal beyanında bulunması gerekir. Bu beyan bozucu yenilik doğuran bir beyandır. Hakim de önüne gelen bir olayda bu durumu re’sen (kendiliğinden) dikkate alamaz, ancak ilgili taraf ileri sürdüğü takdirde bu konuda bir karar verebilir. Burada korunan sadece belirli bir kişidir. Örneğin hataya düşen, hileye ve ikraha uğrayan.

d. Eksiklik (Askıda hükümsüzlük) Eksiklik (Askıda hükümsüzlük), kurucu unsurları ve geçerlilik gerekleri mevcut olan ve bu nedenle geçerli sayılan bir işlemin, hukuki sonuçlarını doğurması için tamamlayıcı bir dış olgunun (geciktirici koşulun) sonradan gerçekleşmesine bağlanmasıdır. Örneğin bir küçüğün yaptığı borçlandırıcı işlem, yasal temsilcisi tarafından onaylanmadan sonuç doğurmaz.

D. HUKUKİ İŞLEMLERDE ŞEKİL Hukuki işlemlerin belirli şekilde yapılması gerekebilir. Bu zorunluluk kanundan kaynaklanır. Hukuki işlemlerde şekil denildiğinde üç tip şekilden söz edilir.

SÖZLÜ ŞEKİL- YAZILI ŞEKİL RESMİ ŞEKİL Sözlü şekil tarafların herhangi bir şekil kuralına bağlı olmaksızın hukuki işlem yapabilmelerini ifade eder. Yazılı şekil hukuki işlemin bir metin üzerine yazılması ve taraflardan yükümlülük altına girenin veya girenlerin bunu imzalamasından ibaret olan şekildir. Resmi şekil hukuki işlemin kuruluşuna yetkili bir makamın katıldığı her tür hukuki işleme denir. (evlilik)

Örnek Soru “(A), organ ve dokularının nakli hususunda (B) ile anlaşmış ancak daha sonra bu edimini ifa etmekten vazgeçmiştir.” (B), aşağıdaki yollardan hangisine başvurabilir? (Adli/İdari Yargı Hâkimlik Sınavı) A) BK 96 ve devamı maddelerine göre borca aykırılıktan dolayı (A)’yı sorumlu tutabilir. B) BK 41 ve devamı maddelerindeki haksız fiil esaslarına dayanarak (A)’yı sorumlu tutabilir. C) Organ ve dokuların alınması, taşınması ve nakli hakkındaki kanunun hükümlerine dayanarak (A)’dan tazminat alabilir. D) (A)’dan menfi zararın tazminini ve bu zararı aşan müspet zararı isteyebilir. E) (A)’dan herhangi bir talepte bulunamaz zira bu hak münhasıran şahsa bağlı bir haktır, her zaman ifadan kaçınabilir.

CEVAP: E

Örnek Soru (A)’nın alacaklısının icra takibini etkisiz kılmak amacıyla mallarını (K)’ya satmış gibi göstermesi aşağıdakilerden hangisine örnek teşkil eder? A) Hile B) Haksız fiil C) Muvazaa D) Tek taraflı hukuki işlem

CEVAP: C

Örnek Soru Kefalet sözleşmelerinde geçerli olan biçim aşağıdakilerden hangisidir? Resmi Yazılı Sözlü hiçbiri

CEVAP: B

Örnek Soru Sözleşme ne tür bir işlemdir? Çok taraflı İki taraflı Tek taraflı Şirket

CEVAP: B