ERGONOMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ, DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE ERGONOMİ Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN

KONU BAŞLIKLARI 1. GİRİŞ 2. ERGONOMİ KAVRAMI 3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ 4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ 3. KAYNAKLAR

1. Giriş Endüstrileşmenin her aşamasında vazgeçilmez unsur olan insan faktörünün sağlık ve güvenlik (İş Sağlığı ve Güvenliği-İSG) gibi sorunları ancak 20. yüzyılın ilk yarısında ele alınmış, iş güvenliği ile verimlilik arasındaki önemli ilişkinin de fark edilmesi ile birlikte, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri kapsamlı olarak inceleyecek bir disiplin arayışı başlamıştır. Bu durum “Ergonomi” (Ergonomics, Human Factors) biliminin doğmasına yol açmıştır. Endüstriyel Ergonomi, çalışan (işçi, worker) için, sağlık ve güvenliğinin yükselmesi ile yüksek moral kaynağı olurken, çalışanların performanslarının artırılması da işletme için artan kalite, üretkenlik ve rekabet edebilirliktir. Ergonominin temel amacı, insan yeteneklerini en iyi şekilde kullanarak onu en uygun işe yerleştirmek ve performansını en yüksek düzeye çıkarmaktır.

2. ERGONOMİ KAVRAMI Ergonomi, maksimum performansı (verimlilik vb.) minimum insani maliyet (stres, kazalar vb.) ile elde etmektir. Ergonomi insana ait özelliklerin, bilgilerin, yeteneklerin ve becerilerin bilinmesi ve bunlara ait alt ve üst sınırların belirlenmesi, insana yaraşır bir iş düzenlemesinin en önemli değerlendirme ölçütüdür. Benzer tanımlayıcı ifadeler dünya çapında diğer ergonomi kuruluşlarınca da kullanılmaktadır. Dolayısıyla, ergonominin amaç ve yaklaşımının gerekli yönlerini birleştiren ayrıntılı bir tanım isteyenler için A. Chapanis’den şu tanım verilebilir: Ergonomi, üretken, güvenli, rahat ve etkili insan kullanımı için, insanın davranış, yetenek, sınır ve diğer özellikleri hakkındaki bilgileri ortaya çıkarır ve bu bilgileri araç, makine, sistem, iş ve çevre tasarımında kullanır. Ergonomi, sistem yaklaşımını, insan ve makine arasındaki ilişkiye uygular.

2. ERGONOMİ KAVRAMI Çalışanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmaya yönelen ergonomi, hayatın insana uygun hâle getirilmesinde disiplinler arası bir yaklaşımı tercih eder. Teknik mühendislik alanlarının yanı sıra, psikoloji, sosyoloji, fizyoloji ile sıkı etkileşimi bulunan ergonomide ağırlık, «şeylerin tasarımında insanları nasıl etkilediği» dir.

2. ERGONOMİ KAVRAMI Bu bilim dalı, kapasite ve ihtiyaçlarına daha uygun olması için, insanların kullandığı şeyleri (eşyaları) ve bunları kullandıkları çevreleri (ortamları) değiştirmeye çalışır. Ergonomi, insanlar ve insanların işte ve günlük hayatta kullandıkları ürün, ekipman, yöntem, kısacası tüm çevresi ile iletişimlerine odaklıdır. Ergonomi, insanların anatomik özelliklerini, antropometrik karakteristiklerini, fizyolojik kapasite ve toleranslarını göz önünde tutarak, endüstriyel iş ortamındaki tüm faktörlerin etkisi ile oluşabilecek, fiziksel ve psiko-sosyal stresler karşısında, sistem verimliliği ve “insan-makine-çevre” uyumunun temel yasalarını ortaya koymaya çalışan, çok disiplinli bir araştırma ve geliştirme alanıdır. Ergonomi, insan kabiliyet ve kapasitesine uygun iş çevresi düzenlemekle, dolayısıyla, çalışan sağlığının sağlanması ve iş kazalarının minimizasyonu sağlamış olmaktadır. Ergonomi aslında, güvenlikle ilgili yapılacak tüm teorik ve pratik yaklaşımların odak noktasındadır.

2. ERGONOMİ KAVRAMI Başka ifadeler ile, Ergonominin amaçları: Çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken aşırı zorlanmalar yüzünden yıpranmasını önlemek öte yandan bu uyum sayesinde iş başarımını yükseltmektir. “Çalışanın işe” değil, “işin çalışana” uydurulmasının sağlanmasıdır. Örneğin çalışma masasının yüksekliğinin artırılması çalışanın birçok kez işine ulaşmak için gereksiz yere aşağıya doğru eğilmesini önleyecektir.” “Ergonomi, çalışanla işi arasındaki istenen uyumu gerçekleştirebilmek için, öncelikle insanı yeteneklerini en iyi kullanabileceği bir işe yerleştirmeyi amaçlar.”

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ Ergonomi, ilk kez sözlüklere, 1857 yılında Polonyalı Biyolog Wojciech Jastrzębowski’nin kaleme aldığı “RYS ergonomji czyli nauki o pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki” (Hakikatlere Dayanan Doğa Bilimleri Çekirdekleri, Ergonomi) makalesinde geçmiştir. Başlıca araştırmalar 20. yüzyılın ilk zamanlarına gidilerek izlenmesine rağmen, tanımlanabilir bir pratik ve çalışma alanı olan Ergonomi biliminin gelişimi ise II. Dünya Savaşı sıralarında (1940’larda) başlamaktadır .

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ Amerika, İngiltere ve Almanya’da ergonomi çalışmaları, askerî silah sistemlerinde insan performansını artıracak araştırma ve uygulamaları gerçekleştirmek amacıyla gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda bulunmuştur. Örneğin; bu üç ülke, insanların daha etkili bir biçimde silahları daha iyi kullanmaları için silahların görüş tasarımlarını nasıl daha iyi geliştirebiliriz sorusu ile ilgilenmişlerdir. II. Dünya Savaşı’na kadar, insanların teknolojik sistemlerin ortaya çıkardığı taleplere uyum sağlayabileceği zımnen kabul edilmiştir. Hem teknolojik sistemler, daha çok montaj ve üretimle alakalı olduğu için, hem de otomasyon düzeyi ve elektronik kullanımı sınırlı olduğundan, pratikteki tecrübe de bu kabullenmeyi desteklemiştir. Ancak, savaş yıllarında askerî ekipmanın hızlı teknik gelişimi bu tecrübenin revizyonunu gerektirmiştir. İşçileri işlere uydurmak için seçme ve eğitme, savaş sırasında işi çalışana uyduracak tasarım yaklaşımını eklemiştir. Zira, insan yetenekleri fazla önemsenmeden yapılan harp silah ve araçlarının kullanılması, önemli sayıda insan hayatına mal olmuştur. Bu, daha çok makinelerin artan hızının ve kompleksliğinin bir sonucuydu. Zira, savaş yıllarında makineler insanın uyum yeteneğini aşmıştır.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ Teknolojik sistemlerin değişme hızı o kadar fazlaydı ki, normal bir insan artık onu takip edemez hâle gelmişti. Teknolojik gelişmeler uzun zaman askeri dünya ile sınırlı kalmayıp, süratli bir şekilde sivil uygulamalara da yayıldı. Bu, insandan beklenenlere bir değişiklik getirdi. İş, daha çok üretimden ağırlıklı olarak kontrol ve yönetime, yani işlerin nasıl yapılması gerektiğini düşünüp planlamaya doğru kaydı. Bu yolla insan, normal işlemden bir çok adımı atmış oluyordu. İnsanların makinelerin kontrollüğünü üslendiği bu tip yeni durumlar ise, başka problemleri doğurmuştur. Dahası, iş çevresi daha da talepli hâle geldikçe, insanların ısı, ışık, basınç, ses, titreşim, gürültü, hız açısından neye dayanabileceği önemli hâle gelmiştir. Amerika’da mühendislik psikologları, pilot hatası olarak atfedilen çoğu askerî uçak kazalarının niçin olduğunu daha iyi anlamaya çalışmak için bu kazaları araştırmaya çalıştılar. Araştırmaların sonucunda ortaya çıkan temel bulgu ise gerçekte pilot hatası olarak anılan durumun “mühendislik tasarım hataları” olduğunun anlaşılması olmuştur.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ Bu tasarım hatasına, kontrol araçlarının, göstergelerin, çalışma alanı düzenlemelerinin insanın; yetenek, sınır ve diğer karakteristik özellikleri ile uyumlu olmaması durumu yol açmıştı. Böylece, bu tasarım hataları, pilotların hata yapmalarına yol açıyordu. Amerika’da bu bulgular, insan-makine ara kesiti tasarımıyla ilgili insan faktörlerini daha iyi anlamaya yarayacak araştırmalara yöneltti ve böylece insan faktörleri tanımlanabilir bir araştırma ve uygulama alanı olarak gelişti. İlk zamanlar, ana odak noktası, insanın algılama, reaksiyon ve öğrenme faktörleri üzerineydi ve insan makine teknolojisi olarak bilinen gelişmesi ise daha sonra laboratuvar çalışmaları şeklinde oldu.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ II. Dünya Savaşı’nı izleyen yıllarda Avrupa ve Japonya fabrikalarını tekrar inşa etme görevleriyle karşılaştılar. Sonuçta, sistematik olarak insanın iş doğası üzerine nasıl çalışılacağı yani ergonomiye karşı bir ilgi gelişti ve daha sonra bu bilgi işyeri tasarımına uygulandı. Önemli olan girdi-çıktı artık enerji veya malzeme değil, bilgiydi. İş, doğrudan işleme katılmaktan çok, bir işlemin kontrolüne, hatta zamanla diğer makineleri kontrol eden makinelerin kontrolüne değişmiştir. Bu yolla insan, normal işlemden birçok adımı atmış oluyordu.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ 3.1. Günümüzdeki Durum: Yirminci asrın ortalarında makine ve kontrol dizaynı, iş yerindeki yerleşim durumu, sıra ve banklar, el aletleri modelleri, ağır yükleri elle yükleme vb. konularda yoğunlaşan ergonomi araştırmaları, sonraki yıllarda gürültü, vibrasyon, aydınlatma ve sıcaklık gibi iş hijyeni ile ilgili konular üzerindeki araştırmalara kaymıştır. İnsanların makinelerin kontrollüğünü üslendiği bu tip yeni durumlar ise, başka problemleri doğurmuştur. Dahası, iş çevresi daha da talepli hâle geldikçe, insanların ısı, ışık, basınç, ses, titreşim, gürültü, hız açısından neye dayanabileceği önemli hâle gelmiştir. Kısacası, makinelerin ve işlemlerin tasarımında, insan sınırları ve kabiliyetlerine uyacak tam iş çevrelerine artan bir ihtiyaç olmuştur. Bunun sonucu olarak Savaş Sonrası Avrupa’da “geliştirilecek her türlü araç ve gerecin tasarımında insan faktörünün dikkate alınması” nın gereği üzerinde durulmuştur. Günümüzde ergonomi araştırmaları ise, kişinin yalnızca kullandığı alet ve metotları veya işinin organizasyonu gibi fiziksel ortamı göz önünde bulundurmaz. Aynı zamanda çalışanın düşünce yapısı, duyguları, diğer çalışanlarla olan ilişkileri, problemlerle uğraşma kabiliyeti gibi tüm psikolojik ve sosyolojik çevresi ile kısacası tüm insanla ilgilenir.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ 3.1. Günümüzdeki Durum: Bu yapıdaki problemler daha önceleri de fark edilmiş olmakla birlikte, özellikle bunlarla (iş-insan ilişkisi) ilgilenen bir akademik disiplin yoktu. Bu amaçla İngiltere’de kurulan “Ergonomi Araştırma Konseyi” (Ergonomics Research Council), 1961’de “Uluslararası Ergonomi Derneği” (International Ergonomics Association-IEA) adını alarak günümüzde de çalışmalarını devam ettirmektedir.

3. ERGONOMİNİN DÜNYADAKİ TARİHÇESİ 3.1. Günümüzdeki Durum: Daha sonra ana ilgi noktası ise, ergonomi teknolojisini geliştirmek için sistematik alan gözlem çalışmalarına, biyomekaniğe, antropometrik karakteristiklere ve insan fizyolojisine doğru kaydı. Zamanla Amerika ve Avrupa birbirine uydu ve çalışmalar genişledi. Günümüzde, insan faktörlerini ve Ergonomiyi uygulama ve geliştirme amacıyla kullanılan yöntemler ve çalışma alanları ise benzerdir ve ergonomi ile insan faktörleri IEA tarafından aynı disiplin olarak resmen tanınmaktadır.

4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ Ergonominin Türkiye’ye girişi 60’lı yılların sonlarına rastlar. Bu gün İstanbul Teknik Üniversitesi, İşletme Fakültesi’nde dekanlık görevini yürüten Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK, 21 Şubat 1968 tarihinde, Ankara Makine Mühendisleri Odasınca düzenlenen “İşbilim” adlı bilimsel konferansta yaptığı sunu ile, Türkiye ilk kez Ergonomi bilimi ile tanışmış oldu. Ergonominin Türkiye’deki tarihi köşe taşları şöylece özetlenebilir: Üniversitelerdeki ilk Ergonomi dersleri 1969 yılında İTÜ Makine Fakültesi’nde “Fabrika Organizasyonu” dersinin ders müfredatı içinde verilmeye başlanmıştır. 1. Ulusal Ergonomi Kongresi, 23-24 Kasım 1987 tarihlerinde İTÜ, Endüstri Mühendisliği Bölümü’nde Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK tarafından düzenlenmiştir.

4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ 1992 yılında Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK “Türk Ergonomi Derneği”ni kurmuştur. Türk Ergonomi Derneği, hâlen uluslararası bir dernek olarak çalışmalarını yürütmektedir. Dünyadaki ilk “Uluslararası Uygulamalı Ergonomi Konferansı” (1st International Conference on Applied Ergonomics & Advances in Applied Ergonomics), 21-24 Mayıs 1996 tarihlerinde, Prof.Dr. Ahmet Fahri ÖZOK (İTU) ile Prof. Dr. Gavriel Salvendy (Purdue Universty, USA) tarafından İstanbul’da düzenlenmiştir. Seksenli yıllardan günümüze kadar, “Ulusal Ergonomi Kongreleri” her sene farklı bir üniversitede düzenlenmiş ve düzenlenmektedir. 2006 yılında Boğaziçi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü’nde Doç. Dr. Mahmut EKŞİOĞLU tarafından, Boğaziçi Üniversitesi Ergonomi Laboratuvarı, “ErgoLab” kısa adıyla fiziksel ergonomi laboratuvarı kurulmuştur. ErgoLab, genel olarak, biyomekanik, fizyolojik ve psikofizik çalışmaların yapılabileceği ekipman ve sistemlerle donatılmıştır. ErgoLab Laboratuvar, ağırlıklı olarak, aşağıdaki alanlarda araştırma yapmaya yönelik bilgisayar destekli çeşitli ölçme sistemlerini içermektedir.

4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ Artık, günümüz Türkiye’sinde, başta mühendislik (ve özellikle de endüstri mühendisliği bölümleri) olmak üzere, birçok mesleki ve teknik eğitim müfredatında, Ergonomi (ya da Türk Dil Kurumu Sözlüğüne göre “İşbilim”) dersi bulunmaktadır. Tüm bu çabaların sonucu olarak da, ülkemizde Ergonomi ile (doğrudan ya da dolaylı) uğraşan çok sayıda uzman yetişmiştir. Ülkemizde ergonominin gelişiminde Millî Prodüktivite Merkezi’nin (MPM) önemli katkıları olmuştur. Kurumca düzenlenen “Ergonomi”, “iş yerlerinde fiziksel ortamın iyileştirilmesi”, “Endüstri mühendisliğinin işletmelere katkısı” gibi seminerlerde, ergonomi düşüncesinin vurgulanması yanı sıra, MPM uzmanlarından G. İncir tarafından hazırlanarak, kurumca yayınlanan “Endüstriyel İşyerlerinde Çevre Koşullarının Etkileri (1976)” ve “Ergonomi (1980)” kitapları da yararlı kaynaklar olarak, kısır olan ergonomi literatürüne öncülük etmişlerdir.

4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ Yine MPM tarafından basılmış Dr. Necmettin Erkan tarafından (1992) dönemin en kapsamlı “Ergonomi” kitabı yayınlanmıştır. Son yıllarda Dr. E. Gönen “İş ve İş gücü Planlaması” (1988), A.E. Özkul ve A.S. Anagün (1996), A. Sabancı (1999), B.Ali Su (2001) ve F.C.Babalık (2005) tarafından yazılmış “Ergonomi” kitapları da alandaki önemli boşlukları dolduracak niteliktedir. Ç. Güler’in editörlüğünde (2004) yayınlanan “Sağlık Boyutuyla Ergonomi” kitabı ve E. N. Dizdar’ın da “Toplam Ergonomi” kitapları da (2004) Ergonominin uygulama alanları ile ilgili ileri konularını içermektedir. İş sistemi ve süreç düzenlemede Avrupa ekolü olan REFA’nın uzman ismi, Ankara’daki Gazi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği’nden Prof. Dr. Mustafa Kurt, ergonominin ülkemizdeki önde gelen bilim adamlarındandır. Prof. Dr. Mustafa Kurt hocamız, kurduğu “Ergonomi ve İş Etüdü Laboratuvarı”, bu bilim dalının ülkemizdeki farkındalığın artırılmasına hizmetleri olmuş, ergonomi alanında günümüze değin onlarca bilim doktoru yetiştirmiştir.

4. ERGONOMİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ Türkiye’nin doğusunda ise Ergonomi Biliminin temsilcisi Prof. Dr. Muhammet Dursun KAYA, hâlen Atatürk Üniversitesi’nde BAUM Müdürü olarak Ergonomi dalında eğitimler vermekte ve dünyaca ünlü ABD’deki Ohio State Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. William S. MARRAS tarafından yürütülen bazı ergonomi projelerinde görev alma ve izleme imkânı bulmuştur. Sonuç olarak, 60’larda ülkemizi Ergonomi ile tanıştıran Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK ve öğrencileri yüzlerce akademisyen ve Ergonomi profesyoneli, Türkiye’nin modern bilimine ve her türlü AR-GE ve yenilenme faaliyetinin mihrak noktasına “Ergonomi Odaklı Yaklaşım Felsefesi” anlayışını kazandırmışlardır.

KAYNAKLAR Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri, 210 Sayfa. Dizdar, E. N., Toplam İş Güvenliği, (E Kitap), 2008. Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.

KAYNAKLAR Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer – Elbet K. E., Ergonomics – How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work-System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003

KAYNAKLAR Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995. OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001.