Konu 4: TARIMSAL İŞLETME KAVRAMI ÖĞELERİ VE TİPLERİ

TARIMSAL İŞLETME KAVRAMI Toprak mülkiyeti , Tarım Hukukunun önemli bir kesimini kapsamaktadır. Bugün tarım hukukunun eksenini tarımsal işletme oluşturmaktadır. Toprak ne denli önemli olursa olsun bu işletmenin ancak bir öğesi durumundadır. Böylece eski toprak mülkiyeti hukukunun yerini tarımsal işletme hukuku almıştır. Toprak tek başına , geçimlik tarımsal işletmelerin en temel öğesini oluşturuyordu. Bu işletmelerin kullandığı aletler pek ilkeldi. Oysa teknik gelişmeyle işletmelerde kullanılan araç ve gereçlerin, tesislerin değeri arttıkça bunlar tarımsal üretimden ,gittikçe daha büyük oranlarda pay almaya başladırlar. Öyle ki toprak, tarımda en büyük sermaye olmak niteliğini giderek yitirmektedir. Böylece işletme toprak mülkiyetinin yerini almaya başladı .

Başlangıçta sadece ekonomik ve teknik açılardan ele alınan işletme ,bugün hukuksal bir kavram oluşturmakta ve çerçevesi de gittikçe kesinlik kazanmaktadır. Genel anlamda işletme, gerekli gereksinimlerin karşılanmasına yarayan malları üretmek amacıyla faaliyette bulunan ekonomik birimlere ya da diğer bir değimle üretim faaliyetinde bulunan ve gereksinimlerin giderilmesi işine doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak her ekonomik birime denilmektedir.

Bu durumda tarımsal ürünlerin üretimi için çalışan ekonomik birimlere de, tarımsal işletme diyebiliriz. Ekonomik açıdan tarımsal işletmenin diğer bir tanımı da; gerçek ya da tüzel bir kişinin saptadığı amaçlara ulaşmak için uyguladığı üretim biçiminin içinde yer aldığı ekonomik birimdir.(J. Chombart da Lauwe ) Burada ki üretim biçimi bir tarımsal işletme içinde ki üretim öğeleri toprak ,sermaye , emek ve bunların üretimde kombinezonu anlamındadır.

Çiftçi gerçek ya da tüzel bir kişi olabilir Çiftçi gerçek ya da tüzel bir kişi olabilir. Toprak sermayesinin ve diğer sermayenin tamamına ya da bir kısmına sahip olabilir. İşletmesinde sadece ailesinin geçimini sağlamayı amaçlayabileceği gibi, bunun tersine çeşitli düzeyde üretim öğelerinin en iyi biçimde örgütlenmesini amaçlayabilir.

Ülkemiz tarım işletmeleri, sayıca basit tarım işletmeleridir ve üretim için doğa zenginliğinden en çok yararlanmaya çalışırlar. Bununla birlikte tarım işletmelerimiz içinde özellikle endüstri ve ticaret bitkilerini yetiştiren işletmelerimiz, çiftçilik sanatının bütün inceliklerini uygulayarak çalışmaktadırlar. Her yörede doğal ve ekonomik koşulların gereğine göre çalışan çeşitli , yoğun ve yaygın (entansite ve ekstansite )dereceli tarım işletmeleri vardır.

Doğal ve ekonomik koşulların çok çeşitli olması yüzünden , dünyanın her tarafında hatta çok dar bir bölge içerisinde bile , tarım işletmelerinin çok değişik çeşitli tipleri oluşmuştur. Sonuç olarak tarımsal işletme ; toprak ,yapı ,araç ,gereç , hayvan ve öteki sermaye öğelerinden oluşan , tarımsal alanda üretimde bulunan ve belirli bir büyüklüğü olan ekonomik bir bütündür.

Tarımsal İşletmenin Öğeleri 1.SERMAYE ÖĞESİ Tarımda sermaye nitelik olarak ikiye ayrılır. Birinci grupta bulunan sermaye tamamen bir insan etkisi bulunmadan oluşmuştur. Bu sermaye topraktır. İkinci gruptaki sermaye ise insanın fikir ve beden çalışması sonucu oluşmuştur. Bunlar binalar , kültür bitkileri ,iş ve irat hayvanları , alet ve makinalar , tarımsal malzeme vb. girmektedir.

Toprak Toprak tarımsal işletmenin en önemli öğesidir. Tarımsal işletmenin kapsamına giren topraklar bazı ölçüler göz önüne alınarak belirlenebilir: Toprak , tarımsal işletmeye bağlı olarak kazanç sağlamak ve üretimde bulunmak amacıyla işletiliyorsa ya da tarımsal işletme tarafından kullanılıyorsa ve bu bağlılık nedeniyle tarımsal işletmenin ekonomik değerini artırıyorsa , tarımsal işletmenin kapsamına girer.

Üzerinde hayvancılık yapılan topraklar ve kavaklık gibi özel ağaçlıklarda tarımsal niteliktedir.

Binalar Tarımsal işletmenin toprakları üzerinde ki binaların , işletmenin kapsamı içinde sayılabilmesi için , binalarla işletme arasında bir amaç bulunmalıdır. Yani bu binalar işletmeyi kolaylaştırmalı ya da işletmenin amacına ulaşmasına yardımcı olmalıdır. Binalarla işletme arasında bir ekonomik ilişki bağı bulunmalıdır.

Binalar işletmede çalışanların barınmasına işletmelerdeki hayvanların korunmasına , işletmenin araç ve gereçlerinin, makinalarının , tohumlukların ve yedek malzemenin depolanmasına yarar. Tarımsal işletmeden bağımsız olan ve onun amacına uygun olarak kullanılmayan binalar işletme kapsamına girmez. Örneğin tarımsal işletmenin toprakları üzerinde bulunan ve konut olarak kiraya verilmek üzere yapılan binalar böyledir.

Başka Yapılar Tarımsal işletmede binalar dışında bir takım yapılara da gereksinim duyulur. Bunlar ; yol ,kaldırım ,köprü ,dayanak duvarları , merdivenler ,teraslar ,sulama kanalları ,drenaj kanalları ,kuyular , çeşme , su yalakları ,duvar ve çitlerdir. Bu yapılarında tarımsal işletmenin amacına uygun olarak kullanılması gerekir.

Taşınır Mallar Taşınır mallar tarımsal işletmede verimin arttırılmasını zamandan ve işten tasarrufu sağlarlar. Makinalar , araç ve gereçler , hayvanlar , elde edilen ürünler ,taşıtlar ,gübre , gelecek üretim yılı için yapılan stoklar gibi mallar tarımsal işletmenin temeli niteliğindedir.

Bitki Sermayesi Tarım yapılan ve toprağa bağlı olan bitkiler bitki sermayesini oluşturur. Bu sermayenin önemli niteliği yaşama gücü olmasıdır ve canlılığını yitirmesi onun başka bir sermayeye misal yeşil gübreye ya da otlağa dönüşümü demektir. Bu sermayeye meyveli , meyvesiz ağaçlar , bağ omcaları , orman ağaçları girer.

2.Tarımsal Alanda Üretimde Bulunmak Bir işletmenin tarımsal işletme olması onun tarımsal alanda , üretimde bulunmasıyla belirlenir. Tarımsal üretim ise bitkisel , hayvansal ve tarım sanatları olmak üzere üçe ayrılır. Tarımsal işletmenin tarımsallık niteliğini, işletmenin asıl mesleği çiftçilik olan kimseler tarafından , gelir sağlamak amacıyla ve tarımsal üretimde bulunmak üzere işletilmesi belirler.

Çiftçiyi topraklandırma yasasının 2/1 Çiftçiyi topraklandırma yasasının 2/1. maddesinde şöyle bir tanımlama yer almaktadır: toprakta ekim , dikim , bakım ve yetiştirme yollarıyla bitki , hayvan ya da hayvan ürünleri üretiminde bulunmaya yada bu ürünlerin yetiştiricileri tarafından işlenip değerlendirilmesine çiftçilik ve bu işleri sürekli olarak yapanlara çiftçi denir.

Genellikle çiftçi işletmesinde oturarak orada kendisi çalışır ve işletmeyi yönetir. Aile işletmesi dediğimiz bu tip işletmelerde iş gücünün temelini aile bireyleri oluşturur. Bu tip işletmeler ekonomik bir birlik oluşturdukları kadar aynı zamanda sosyal birer birimdirler.

İşletmesinde bulunmayarak kent ya da kasabada oturup ,hizmetinde çalıştırdığı kimseler eliyle çiftçilik işlerini yürütenlerde çiftçi sayılmaktadır. Çiftçinin tarımsal üretimde bulunduğu toprağın mülkiyet hakkına sahip bulunması koşulu yoktur. Tarımsal üretimi kiracı ya da ortakçı niteliğiyle yapanalar da çiftçi olarak kabul edilirler. Toprağını başkasına yalnızca para karşılığında kiraya verenler ise çiftçi sayılmazlar.

Tarımda İşletme Tipleri 1. Geçimlik , ticari ve sanayi işletmeler Geçimlik işletmelerde işletmenin asıl amacı ailenin geçimini sağlamaktır. İşletmenin genişliği ve üretim değeri her zaman küçüktür. Bu işletmeler toprağa sıkı bir biçimde bağlı olup , üretim teknikleri ilkeldir. İşletmenin yönetimi kişiseldir ya da ailece yürütülür. Ekonomik ortam az gelişmiştir. Sermayenin önemi azdır. Ticari ilişkiler zayıftır.

Ticari işletmelerde , işletmenin amacı aile geçimini ve parasal geliri sağlamaktır. İşletmenin genişliği ve üretim değeri değişkendir. Toprağa bağlılık, geçimlik işletmelerde ki kadar sıkı değildir. Üretim tekniği az ya da çok mekanize olmuştur. İşletmenin yönetimi değişkendir. Ekonomik ortam gelişmiştir. Bu işletmelerde sermaye ve ticari ilişkiler belirli bir önem kazanmıştır.

Sanayi işletmelerine gelince bu işletmelerde amaç yüksek bir gelir elde etmektir. İşletme genişliği ve üretim değeri her zaman yüksektir. Üretimin hemen hemen %100 ü satışa ayrılmıştır. Üretim tekniği tamamen mekanize olmuş düzeydedir. Ekonomik ortam endüstrileşmiş ülkelerdir. Sermayenin önemi çok yüksektir ve ticari ilişkiler çok gelişmiştir.

2. Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre Tiplendirme Özel mülkiyet ile kamu mülkiyeti arasında ortak mülkiyet ya da kooperatif mülkiyet bulunabilir. Ancak özel kişilerin çıkarını korumak ya da üretim planlaması yapmak için devletin müdahalesi çok değişik biçimlerde olabilir. (israilde yahudi vakfı ) Bu tiplendirme işin hukuksal yönünü ilgilendirdiği için böyle bir tiplendirme de çok dikkatli olmak gerekir.

3.İkincil Ölçütler a) Toprağın İşlenmesinin Yoğunluğu : Burada üretimin brüt değeri ele alınabilir. Hektar başına alınan üretimin brüt değeri göz önüne alınarak çok yaygın , yaygın , yoğun , çok yoğun işletmeler ayırt edilebilir.

b) İşletmecinin İşletmeye Ayırdığı Zaman Tam zamanlı çalışma: burada işletmeci zamanının büyük bir bölümünü tarımsal işletmeye ayırmakta ve dolayısıyla gelirinin en büyük bölümünü de bu işletmeden sağlamaktadır. Kısmen çalışma: Burada işletmeci zamanını eşit parçalara bölerek yarısında işletmede , yarısında başka işlerde çalışmakta ve bu iki işten de aynı geliri sağlamaktadır.

Rastgele çalışma : Burada tarımsal faaliyet rastgele yapılmaktadır Rastgele çalışma : Burada tarımsal faaliyet rastgele yapılmaktadır. Kişinin çalışmasının küçük bir parçasını oluşturmakta ve o oranda gelirine katkıda bulunmaktadır.

c) Karar Alma Biçimleri : Üretim araçlarının mülkiyetine göre yapılan ayrımdan karar alma biçimleri de çıkartılabilir. Örneğin aile işletmelerinde karar bir kişi ya da aile üyelerince verilebilir ya da grup işletmelerinde, kooperatif işletmelerinde karar bir kurulca verilebilir. Büyük işletmelerde de karar alma yetkisi bir yöneticiye bırakılabilir.

d) Başka Ölçütler : Ülkelere göre başka ölçütler önem kazanabilir d) Başka Ölçütler : Ülkelere göre başka ölçütler önem kazanabilir. Örneğin kimi Akdeniz ülkelerinde ( mısır , israil ) sulama , üretimin ekonomik yapısı ve çiftçilerin sosyal koşullarını temelden değiştirmektedir. Bu durumda sulu tarım , kuru tarım ayrımı en önemli bir ölçüt olarak karşımıza çıkmaktadır.