İkinci Bölüm Fiyat Teorisine Giriş

Fiyat: ‘’Fiyat’’ herhangi bir mal ya da hizmetin, başka bir mal yada hizmetle değişim oranıdır. Örneğin; bir kilogram elma ile üç kilogram soğan değiştiriliyorsa bir kilogram elmanın soğan cinsinden ifade edilen fiyatı üç kg. soğandır. Bu örnekte fiyat birimi olarak soğan alınmıştır. Bu şekilde saptanan fiyatlara, nispi fiyat (reel fiyat) denir. Daha sonraları nispi fiyatın yerini mübadele aracı olarak para almıştır. Bir malın değeri para cinsinden ifade ediliyorsa bu gibi fiyatlara mutlak fiyat (nominal fiyat ya da parasal fiyat) denmektedir. Herhangi bir malın fiyatı o malın arz ve talebine bağlıdır.

Talep: Belirli bir malın piyasasında, belirli bir donemde diğer etkenler sabit kalmak kaydıyla, çeşitli fiyatlardan tüketicilerin söz konusu maldan satın almak istediği miktarları temsil eder. Bir satın alma isteğinin talep olarak sayılabilmesi için ‘’satın alma gücü ile desteklenmesi’’ gerekmektedir. Satın alma gücü ile desteklenmeyen satın alma arzusu talep sayılmaz.

Talep Fonksiyonu Bir mal veya hizmetten talep edilen miktar o mal ve hizmetlerin kendi fiyatı yanında: O malın rakibi olan diğer malların fiyatlarından Tüketici gelirlerinden Tüketici zevk ve alışkanlıklarından (tercihlerinden) Beklentilerden Tüketici sayısından (nüfustan) Gelir dağılımından etkilenmektedir.

Bireysel Talep- Piyasa Talebi – Talep kanunu Bir tek tüketici ya da tüketici birimi olan ailenin (ev halkının) belirli bir mala olan talebine bireysel (ferdi) talep adı verilir. Bir piyasadaki tüm bireylerin belirli bir mala olan talepleri toplamına ‘’piyasa talebi’’ yada kısaca bireysel talep eğrileri toplamına ‘’piyasa talep eğrisi’’ denir.

Talep edilen X Malı Miktarı (M) Talep Kanunu Tablo 8.1 Fiyat(F) Talep edilen X Malı Miktarı (M) A 5 B 4 2 C 3 D 6 E 1 8 F 10 Talep eğrileri daima sol yukarıdan sağ aşağıya inen bir yönseme gösterirler. Talep eğrisinin bu yönsemesi, yani bir malın fiyatı düştüğünde o maldan daha fazla alınmak istenmesi ya da fiyatı yükselen maldan satın alınmak istenen mal miktarının azalması, istisnalar dışında, her mal için ve her mekanda geçerlidir. Bu nedenle, tüketicilerin davranışlarının ifadesi olan bu yönsemeye yani fiyattaki değişme ile talep edilen miktardaki değişme arasındaki bu ters yönlü ilişkiye ‘’ talep kanunu’’ denilmektedir.

Talep Kanunun İstisnaları Giffen Malları Talebi: Giffen mal adı verilen bazı malların talebi normal talep kanununun aksine giffen mallarının fiyatları yükseldikçe o mala olan talep miktarı daha fazla gerçekleşir. (Ör: Patates) Gösterişe Yönelik (Veblen) Talep: Snop (züppe,kibirli) diye nitelendirilen kimseler kendilerinden üstün kabul ettikleri kimselerin kullandıkları malları satın almak ve böylece dikkat çekerek sınıf atlamak isterler. Bu nedenle, Snoplara hitap eden mallardan talep edilen miktar, belirli bir fiyat düzeyinin üzerinde fiyat yükseldikçe, artar.

Talep Eğrisi Üzerinde Hareket Talep edilen miktarlardaki değişmeden söz edildiği zaman, talep eğrisi üzerinde hareket edildiği zaman herhangi bir fiyat-miktar bileşiminden bir diğerine geçildiği anlatılmak istenir. Talep edilen miktar arttı ya da talep edilen miktar azaldı denildiğinde, diğer etkenler sabit varsayılırken, fiyatın değişmesi karşısında talep edilen miktardaki değişmeden, bir başka deyişle, talep eğrisi üzerindeki hareketten, söz edilmektedir.

Talep Değişmesi Talep değişmesi ile talep eğrisinin tümüyle yer değiştirmesi anlatılmak istenir. Örneğin Talep arttı denildiğinde daha önce T1T1 şeklinde olan talep eğrisinin olduğu gibi sapa kayarak T2T2 konumunu almış olduğu belirtilmektedir. Talep değişmeden önce F1 fiyatından M1 kadar ürün satın alınmak istenirken talep artışından sonra aynı fiyattan satın alınmak istenilen miktar M1M2 kadar artarak M2 düzeyine yükselmektedir. Kısaca, talep artınca ayni fiyattan satın alınmak istenilen miktar artmaktadır.

Talep Değişmesi Talep azaldı denildiği zaman, yine başlangıçta T1T1 şeklinde olan talep eğrisinin tümüyle sola kayarak T3T3 konumuna gelmiş olduğu kastedilmektedir. Talep azalmadan önce F1 fiyatındaki talep edilen miktar M1 kadar iken, talep azalınca aynı F1 fiyatından talep edilen miktar M3’e inmektedir. Başka bir deyişle, her fiyat düzeyinde talep edilen miktarlar eskisinden daha az olmaktadır.

Arz Arz: Herhangi bir malın piyasasında, belirli bir zamanda ve belirli bir fiyattan satılmak için piyasaya sunulan mal yada hizmet miktarıdır. Arzı etkileyen faktörler: O malın fiyatı Diğer malların piyasa fiyatları Üretim faktörlerinin fiyatları (Hammadde – Girdi) Teknolojik değişim Devletin üreticiden aldığı vergiler Sübvansiyonlar Gelecekle ilgili beklentiler Piyasa satıcı sayısı – Firma sayısı

Arz Kanunu: Arz eğrisinin eğimi, fiyatlarla üretim miktarındaki değişme ayni yönde olduğundan daima pozitiftir. Fiyat yükseldikçe üreticiler daha fazla malı piyasaya sunmak istemektedirler. Karlılığa yönelmiş üreticilerin davranışlarının ifadesi olan bu yönsemeye arz kanunu denir. Arz edilen miktar arttı ya da arz edilen miktar azaldı denildiğinde arz eğrisi üzerinde hareket edildiği kastedilmektedir. Arz eğrisi üzerindeki harekette arz eğrisi üzerindeki belirli bir fiyat miktar bileşiminden başka bir fiyat miktar bileşimine geçilmesi söz konusudur.

Arzın Değişmesi Arz arttı ya da arz azaldı denildiğinde arzın değişmesi, başka bir deyişle arz eğrisinin olduğu gibi kayması kastedilmektedir. Yani arz eğrisinin sağa veya sola kayması kastedilmektedir. Arzın değişmesine arzı etkileyen o malın fiyatı dışındaki faktörlerden birinin değişmesi neden olmaktadır.

Tam Rekabet Piyasasında Denge Fiyatının Oluşumu Piyasa Kavramı: Alıcı ve satıcıların oluşturduğu mübadele ağıdır. Piyasalar "yerel", "bölgesel", "ulusal" ve "uluslararası“ olmak üzere gruplandırılabilir. Bu gruplar e-ticaretin ortaya çıkmasıyla birlikte genişleme yaşamış ve sınırları ortadan kalkmaya başlamıştır. Piyasalar, rekabetin gerçekleşip gerçekleşmemesine göre tam rekabet ve eksik rekabet piyasası olarak iki gruba ayrılır.

Tam Rekabet PiyasasınınTanımı Rekabetçi piyasa da denilen tam rekabet piyasası, alıcı ve satıcıların, belli koşullar altında, hiçbir engel olmadan karşılaştıkları ideal bir rekabet ortamını ifade eder. Bu piyasanın varolabilmesi için dört koşulun gerçekleşmesi gerekir: a) Atomisite b) Mobilite c) Homojenlik d) Açıklık

Tam Rekabet Piyasasında Denge Fiyatı (Piyasa Fiyatı) Piyasa Fiyatı (Denge Fiyatı): Arz edilen miktarla, talep edilen miktarı birbirine eşit kılan fiyattır. Grafikte arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktadır. (Tablo 10 -1) Fiyat (TL) Talep edilen Miktar(Birim) Arz edilen Miktar(Birim) Talep ya da Arz Fazlası Fiyatın Eğilimi 5 180 Talep Fazlası Yükselme 10 160 40 120 15 140 80 60 20 Denge 25 100 Arz Fazlası Düşme 30 200 35 240

Piyasa analizi Eğer fiyat denge fiyatının üzerinde ise, arz fazlası söz konusu olacağından, satıcılar arası rekabet fiyatının denge fiyatı seviyesine inmesi sağlanacaktır. Aksine fiyat fiilen denge fiyatının altında ise, talep fazlası söz konusu olacağından, bu durumda alıcılar arası rekabet fiyatı denge nokrasına kadar yükselmeye zorlanacaktır. Arz ve talep eğrilerinin kesiştiği fiyat düzeyinde piyasada ne söz konusu fiyattan mal bulamayan alıcı ne de malına alıcı bulamayan satıcı olmadığından denge fiyatı (piyasa dengesi) oluşacaktır.

Denge Fiyatı

Kısmi Denge Analizi Alfred Marshall tarafından ekonomiye kazandırılmış denge analiz yöntemidir. Herhangi bır malın arzını ve talebini etkileyen çok sayıdaki faktörün analiz dışı bırakılarak ekonomik olayların sadece bir kısmının göz önüne alınmasıyla yapılan denge analizine kısmi denge analizi denilmektedir.

Tüketici ve Üretici Rantı (Artığı) Tüketici Rantı Üretici Rantı Fiyat T Fiyat T F F A M N P2 P2 P1 P1 U R T L N H A O U R Miktar O K S K Miktar

Tüketici – Üretici Rantı (Artığı) Tüketici Rantı Tüketicilerin bir malın bir birimi için vermeye razı olacakları en yüksek fiyatlarla gerçekte ödedikleri fiyat arsındaki farktır. Tarifeler yokken ülkedeki fiyatın P1 dünya fiyatına eşit olduğu durumda tüketici rantı P1FR alanına eşittir. P1P2 tutarında bir tarife konulduğunda fiyatlar P2 ye çıkar ve tüketici rantı P2FN olur. Üretici Rantı Üreticilerin belirli bir üretimde bulunabilmek için uzun dönemde kendilerine yapılması gereken ödemenin üzerindeki miktarı ifade eder. Serbest ticarette üretilen OK miktar mal P1 fiyatından satılır ve OP1LK kadar hasılat elde edilir. OHLK üretim maliyetidir. HP1L alanı ise üretici rantıdır. P1P2 tutarında bir tarife konulduğunda fiyatlar P2 ye çıkar ve üretici rantı HP2M olur.

Arz ve Talep Değişmelerinin Piyasa Fiyatına Etkileri

Piyasa Fiyatının Oluşmaması Hali Serbest mallar: Gereksinim duyulan bır mal hiçbir bedel ödenmeden elde ediliyorsa o mal serbest mal olarak nitelendirilir. Hava, deniz suyu vb. Ekonomik Mallar: Elde edebilmek için mutlaka belli bir çaba harcanması veya bir bedel ödenmesi gereken mallardır. Ekmek, benzin, şeker vb.

Taban Fiyat Politikası Üreticiyi korumayı amaçlamaktadır. Piyasa fiyatının belli bir fiyat seviyesinin altına düşmemesini garanti eder. Bu fiyatın piyasada korunması için devletin veya devlete bağlı kurumların piyasada alıcı statüsünde bulunması gerekmektedir.

Tavan Fiyat Politikası Narh - Maksimum fiyat – Azami fiyat olarak belirlenir. Tüketiciyi korumayı amaçlamaktadır. Fiyatların aşırı yükselmesini önlemek amacıyla genelde kıtlık durumlarında uygulanır. Talep fazlası söz konusu olur. Bunun sonucunda: 1) Satıcıların malı diledikleri kişilere satmaları 2) Önce gelen alır 3) Vesika sistemi 4) Karaborsa

Talebin Fiyat Esnekliği Fiyat değişikliği karşısında tüketicilerin bu değişikliğe karşı satın aldıkları miktarı değiştirmek şeklinde gösterdikleri tepkinin şiddeti – ya da duyarlılık derecesi – talebin fiyat esnekliği ile ölçülür. Talebin fiyat esneklik katsayısı, fiyattaki küçük bir değişme karşısında talep edilen miktardaki yüzde değişmenin, fiyattaki yüzde değişmeye oranına eşittir. E𝑝= 𝑇𝑎𝑙𝑒𝑝 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑚𝑖𝑘𝑡𝑎𝑟𝑑𝑎𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒 𝐹𝑖𝑦𝑎𝑡𝑡𝑎𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒

Esneklik Kriterleri Talebin fiyat esneklik katsayısı, talep kanununa bağlı olarak, her daim negatiftir. Ancak Veblen ve Giffen malları gibi talep kanununa ters düşen özelliğe sahip malların taleplerinin fiyat esnekliği pozitif değerlidir. Not: Talebin fiyat esnekliği mutlak değeri alınarak ifade edilmelidir. Kriterler: E>1 Esnektir E=1 Birim Esnektir E<1 İnelastik (esnek değildir)

Talebin Yay (ARC) Esnekliği Yay esnekliği, talep eğrisi üzerindeki iki fiyata karşılık gelen noktaların arasındaki yayın iki ucundan geçen doğrunun orta noktasının esnekliğidir. Formül:

Nokta Talep Esnekliği: Nokta talep esnekliği, talep eğrisi üzerindeki bir noktanın esnekliğidir. Formül  

Üzerindeki Her Noktada Esnekliğin Aynı Olduğu Özel Talep Eğrileri: Birim Esnek Talepte: Eğri üzerindeki her noktada esneklik katsayısı 1 e eşittir. Bu eğri üzerinde fiyattaki yüzde değişme ile miktardaki yüzde değişme daima birbirine eşittir. Sonsuz Esnek Talepte: Talep eğrisi miktar eksenine paralel bir doğrudur. Eğri üzerindeki her noktada esneklik katsayısı sonsuza eşittir. Belirli bir fiyattan ne kadar mal piyasaya sürülürse sürülsün alıcı bulabilecektir. Sıfır Esnek Talepte: Talep eğrisi üzerindeki her noktada esneklik katsayısı sıfıra eşittir. Talep eğrisi fiyat eksenine paralel bir doğrudur. Fiyat ne kadar düşerse düşsün, ya da yükselirse yükselsin, talep edilen miktar sabit kalmaktadır. (Ör: Uyuşturucu)

Esneklik: Özel Talep Eğrileri

Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen Faktörler: Mala karşı duyulan gereksinimin şiddeti: Zorunlu olan malların talebi esnek değildir. Talep edilen mal ve hizmetlerin ikamelerinin mümkün olup olmaması: İkamesi mümkün olan malların talebi esnektir. Bir mala harcanan paranın tüketici bütçesindeki oransal önemi: Bir mala ödenen toplam para tüketici bütçesinde önemli bir tutmuyorsa (Ör: sakız) söz konusu malın talebi esnek değildir. Talep zamanla daha esnek hale gelir: a) Tüketici davranışları b) Dayanıklı tüketim malları talebinin özellikleri c) Piyasa haberleşme koşullarının mükemmel olmaması.

Talebin Fiyat Esnekliği ve Tüketici Harcamaları Talebin esnekliğine önem verilmesinin nedeni fiyat değişikliği karşısında satıcıların gelirlerinin seyri hakkında fikir vermesidir. Toplam Hasılat: Fiyat x Miktar Birim Esnek Talep: (e=1) Fiyat değişiklikleri sonucunda toplam harcamada hiçbir değişiklik olmayacağını gösterir. Esnek Talep: (e>1) Fiyatlardaki düşüş neticesinde toplam satış hasılatının artacağını belirtir. Esnek Olmayan Talep: (e<1) Eğer talep esnekliği birden küçükse fiyat düştüğünde toplam satış hasılatı azalacaktır.

Esneklik ve Toplam Satış Hasılatı İlişkisi Eğer söz konusu malın talebi esnekse, toplam satış hasılatlarını artırmak için satıcıların fiyatlarını düşürmeleri gerekmektedir. Eğer bir malın talebi esnek değilse, satıcılar fiyatları yükselttiklerinde satış hasılatlarını artırabilecektirler. (Tablo8-3)

Talebin Gelir Esnekliği Gelirdeki küçük bir değişme karşısında talep edilen miktardaki yüzde değişmenin tüketicilerin gelirindeki yüzde değişmeye olan oranına eşittir. Tüketicinin satın aldığı mallar, gelir esneklik katsayısının pozitif ya da negatif olmasına göre üstün mallar ve fakir mallar olmak üzere iki gruba ayrılır. Üstün mallar: Talebin gelir esnekliği pozitiftir. (zorunlu mallar-Lüks mallar) Fakir mallar: Düşük mallar olarak da nitelendirilir. Talebin gelir esnekliği negatiftir. E𝑝= 𝑇𝑎𝑙𝑒𝑝 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑚𝑖𝑘𝑡𝑎𝑟𝑑𝑎𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒 𝐺𝑒𝑙𝑖𝑟𝑑𝑒𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒

Talebin Çapraz Esnekliği Mallar arasındaki ikame ya da tamamlayıcılık ilişkisinin derecesini talebin çapraz esnekliği ile ölçüyoruz. Çapraz Esneklik: Herhangi bir malın fiyatındaki çok küçük bir değişiklik neticesinde o malın ikamesi ya da tamamlayıcısı lan maldan talep edilen miktardaki yüzde değişmenin söze konusu malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranına eşittir.

İkame Mallar – Tamamlayıcı Mallar İkame Mallar: Belirli bir gereksinmenin karşılanmasında birbirleri yerine geçebilen mallara ikame mal (rakip mallar) denir. Çapraz esneklik pozitiftir. Tamamlayıcı Mallar: Birbirleri ile ayni anda kullanılması gerekli olan mallardır. Talebe olan herhangi bir etki sonucunda bir malın talebine olan tepki aynı zamanda ayni yönlü olarak tamamlayıcısı olan diğer bir malda da gözlemlenir. Talebin çapraz esnekliği negatiftir. Sıfır olan esneklik katsayısı değeri o malın tamamlayıcısının olmadığını gösterir.

Arz Esnekliği Arz esnekliği, fiyat değişiklileri karşısında satıcıların satmak istedikleri miktarı değiştirmek şeklinde gösterdikleri tepkinin şiddetini ölçer ve bir kat sayı le ifade edilir. Arz esneklik katsayısı, malın kendi fiyatındaki küçük bir değişiklik karşısında arz edilen miktardaki yüzdelik değişikliğin fiyattaki yüzdelik değişimine olan oranına eşittir. Not: Arz esneklik katsayısı daima pozitiftir. Ea= 𝐴𝑟𝑧 𝑒𝑑𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑚𝑖𝑘𝑡𝑎𝑟𝑑𝑎𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒 𝐹𝑖𝑦𝑎𝑡𝑡𝑎𝑘𝑖 % 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒

Nokta arz esnekliği Nokta arz esnekliği: Arz eğrisi üzerindeki herhangi bir noktanın esnekliğinin geometrik yollardan (teğet doğru yardımıyla) hesaplanmasıdır.  

Üzerindeki Her Noktada Esnekliğin Ayni Olduğu Özel Arz Eğrileri Birim Esnek Arz: Eğer arz eğrisi doğrusal ise ve orijinden geçiyorsa bu doğru üzerindeki her noktanın esnekliği aynı ve bire eşittir. Sonsuz Esnek Arz: Eğer arz eğrisi yatay eksene paralel ise esneklik katsayısı sonsuzdur. (Ör: simit) Sıfır Esnek Arz: Eğer arz dikey eksene paralel ise eğri üzerindeki her noktada esneklik katsayısı sıfırdır. Bu durumda piyasadaki fiyat ne olursa olsun satıcılar üretim miktarlarını değiştirmek istememektedir. (Ör: Antika eşyalar, Ressamı ölmüş tablolar vb.)

Arz Zamanla daha Esnek hale Gelir A) Çok Kısa Dönem: Pazar ya da Piyasa dönemi de denir. Üretim yapılmış mal piyasaya inmiştir. Bu yüzden, eğer ki malın stoklanma şansı yok ise malın arz esnekliği çok küçük hatta sıfırdır. Eğer ki mal stoklanabiliyorsa, o ürünün arzı stoklanma olanaklarına bağlı olarak daha esnek olacaktır. B) Kısa Dönem: Firmaların üretim kapasitesi ile sınırlı olarak üretim miktarlarını artırıp azaltabildiği kısa dönemde arz, çok kısa döneme göre daha esnektir. (Ör: Tarımsal ürün (esnek değil) – Endüstriyel Ürünler (esnek)) C) Uzun dönem: Firmaların üretim miktarlarını artırabilmek için tüm girdileri artırabildikleri ve dolayısıyla üretim kapasitelerinin de değişken olduğu bu dönemde arz oldukça esnektir.