Bilgi Okuryazarlığı Öğr. Gör. Seda AKIN GÜRDAL

Okuryazarlık Kavramı Okuryazarlık tanımı toplumun içinde bulunduğu döneme ve değişen bilgi gereksinime bağlı olarak sürekli değişmekte, genişlemektedir. Okuryazarlık uzun süre, toplumun kabul ettiği alfabe sistemine göre yazılı bir metinde yer alan harfleri çözümleyebilmek ve yazılı bir metin üretebilmek şeklinde tanımlanmıştır. Ancak 19.yy da yaşanan ekonomik, sosyal, ve teknolojik gelişmeler, okunma, yazma, dinleme/izleme biçimlerimizde ve metin algımızda önemli değişiklikler meydana getirmiştir. Bu noktada okuryazarlık kavramı da sürekli gelişmiştir.

Okuryazarlık Kavramının Tarihsel Gelişimi Alfabetik Okuryazarlık 19. yüzyılın ortalarına kadar okuryazar kavramı iyi eğitimli insan anlamında kullanılmaktaydı. Birinci dalga okuryazarlık, alfabeye dayalı bir anlayıştır ve sadece okuma yazma eylemi ile sınırlıdır. Öğrencilerin okurken harfleri nasıl seslendirdikleri, yazarken ise harfleri nasıl çizdikleri ve birleştirdikleri, okunaklı bir el yazısı yazabilme ve imla kurallarına uyma üzerinde durmaktadır.

İşlevsel Okuryazarlık 1970’li yıllarda okuryazarlık algısında ikinci dalga olarak ortaya çıkan hareket ise işlevsel okuryazarlıktır. Bu yaklaşımda okuryazarlık, bireyleri günlük hayatın içerisinde katılımcı bireyler olamaya doğru yönlendirmede bir araç görülmektedir. İşlevsel okuryazarlıkta ağırlık, okuma-yazma ve aritmetik ile ilgili temel bilgi ve becerilerin öğrenilmesi ve bunların günlük yaşamda kullanılmasıdır. Bireyin günlük hayattaki resmi ve gayri resmi katılımlarda kendisini ifade edebilmek için bilgi, iletişim, okuma ve yazma faaliyetlerini anlamlı şekilde kullanılmasını kapsar.

Alfabeye dayalı okuryazarlıktan işlevsel okuryazarlığa geçişin temel nedeni sanayileşme sonrası toplumda iş gücü pazarı ve işverenlerin eğitimli insanlardan beklentilerinin değişmesidir. Yeni iş gücü pazarının ihtiyaç duyduğu insan tipi, sadece okuma ve yazma becerilerine sahip insandan ziyade okuma ve yazma eylemleri sonucunda elde ettiği iletileri anlayan ve ürettiği bilgiyi uygulayabilen insan tipidir.

Eleştirel Okuryazarlık Eleştirel okuryazarlık, işlevsel okuryazarlığın bir adım ötesine gidip sunulan metinleri olduğu kabul etmek yerine sorgulamak gerektiğine vurgu yapmaktadır. Metin, dil, güç, sosyal gruplar ve sosyal uygulamak arasındaki ilişkilerin analizini ve eleştirisini içeren bir sürece odaklanır. Yalnızca, metinler içerisindeki saklı konulara ve ön yargılara dikkat çekmekle kalmaz; aynı zamanda sosyal durumların incelenmesini ve yeniden oluşturulmasını da teşvik eder.

Eleştirel bakış açısı edinmiş öğrenciler farklı türden literatür okuduklarında, tv izlediklerinde, radyo dinlediklerinde, toplumsal ya da evrensel konularla karşılaştıklarında kendilerine sunulan, doğru olmayan bilgileri görebilir. Eleştirel okuryazarlığı kendi değerleri ve görüşleri ile diğer bireylerin değerleri ve görüşlerini değerlendirme aracı olarak kullanabilir.

Okuryazarlık Tanımları Konuşma, dinleme, okuma, yazma ve hem sözlü hem de yazılı dilin önemini kavramayla ilgili etkinliklerin tamamını içeren bir kavramdır. Düşünme, sorgulama, problem tanımlama ve problem çözme süreçlerini kapsayan ve insanların yaşamlarını kontrol altına almaya yardımcı olan sosyal bir etkinliktir. Okuma ve yazma faaliyetinin eşliğinde kişinin yaşadığı hayatı ve bu hayat içinde nesne ve olayları algılayışı, anlaması ve sosyal hayatındaki bütün ilişkilere bir anlam yüklemesi ile ilgili ve kavramdır.

Yeni Okuryazarlık Türleri Yeni okuryazarlık kavramlarının ortaya çıkmasında belirleyici unsur bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerdir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişme ile okuryazarlık kavramı alfabe ve kağıt temelinden sıyrılmıştır. Yazılı metin dışında da görselleri kullanarak anlam oluşturma süreci ortaya çıkmıştır. Özellikle 1990’lı yılların başlarından itibaren bilgisayar teknolojilerinin ve elektronik iletişim araçlarının günlük yaşam içerisinde önemli bir yer edinmesiyle birlikte okuryazarlık anlayışı söz konusu araçlarla üretilen gerek görsel, gerek işitsel, gerekse metin tabanlı bilgiyi okuma, yorumlama, anlamlandırma ve üretme boyutunu kapsayacak şekilde genişlemeye başlamıştır.

Bilgisayar Okuryazarlığı Bilgisayar kullanabilme beceri, bilgi çağında yaşayan bireylerden beklenen özelliklerden biridir. Bilgi toplumu süreciyle birlikte bilgisayar kullanımı günlük yaşam dinamiklerinden biri haline gelmiştir. Bu bağlamda kişinin günlük hayatında gerekli olan bilgisayar becerileri bilgisayar okuryazarlığı olarak nitelenmiştir. Bilgisayar okuryazarlığı, bilgi toplumunda yaşayan bir bireyin bu çağda yaşamanın bir gereği olarak başarılı ve etkin olabilmesi için bilgisayarla her ne yapması gerekiyorsa onu bilmesi ve bilgisayarlar hakkında gerekli bilgiye sahip olması demektir.

Bilgiyi elde etmede, iletişim kurmada ve sorun çözmede bilgisayarı kullanabilme becerilerini kapsar. Bilgisayar okuryazarlığı; bilgisayardaki dosyaların yönetimi, kelime işlemci yazılımı kullanımı, hesap tabloları yazılımı kullanımı, sunum yazılımlarının kullanımı, veri tabanı yazılımı kullanımı, iletişim yazılımlarının kullanımını kapsar.

Bilgisayar okuryazarlığı konusunda yaygın olarak kullanılan müfredat şu standartlardan oluşmaktadır. 1. Temel Bilgisayar Bilgisi 2. Temel Web Bilgisi 3. Kelime İşlem Programı 4. Hesap Tabloları

Bilgisayar Okuryazarı olan bir birey aşağıdaki yeterlilikleri göstermektedir. Bilgisayar donanım parçalarını anlayabilme Bilgisayarı doğru olarak açıp kapatabilme Taşınabilir bellek kullanabilme Fare ve klavyeden veri girişini yapabilme Tarih/saat, ses ,görüntü ve diğer donanım aygıtlarını ayarlayabilme E-posta gönderip alabilme İstediği programı çalıştırabilme Web’te arama yapabilme

Teknoloji Okuryazarlığı, insanların amaçlarına en uygun araçları seçebilmelerini, ürünleri doğru bir biçimde kullanmalarını, ortaya çıkabilecek aksaklıklarla başa çıkabilmelerini ve teknolojinin kullanımı konusunda bilinçli kararlar alabilmelerini sağlar. Teknoloji okuryazarlığı, teknolojinin doğasını, teknoloji ve toplum arasındaki ilişkiyi anlamayı, teknolojik tasarım süreçlerini kavramayı, içerisindeki bulunduğumuz teknolojik dünya için ilgili yetenekleri geliştirmeyi ve kendine uygun olan, tasarlanmış, teknoloji alanlarını seçmeyi içerir.

Medya Okuryazarlığı, medya araçlarının eleştirel bağlamda değerlendirilmesine dayanmaktadır. Bilginin erişimi, analizi, değerlendirilmesi ve çeşitli basılı ve basılı olmayan mesajlar biçiminde aktarılmasını içeren pek çok iletişim yetkinlikleri olarak ifade edilmiştir.

Medya Okuryazarı olan bireylerin belli özelliklere sahip olması beklenir. Kendilerini kolaylıkla ifade edebilirler. Anahtar düşünceleri ayırt edebilir, yanlışları arayabilir, eleştirel ve yaratıcı düşünme becerilerine sahiptir. Toplumda siyasi sınıflandırmalar yapabilir, sosyal tartışmaları kavrayabilir, bunlara katılabilir ve seçimlerde karar verebilir. Medya araçlarının ilettiği bilgi ve mesajlar konusunda gelişmiş bir farkındalık düzeyine sahiptirler. Düşünceleri, inançları ve davranışları yönlendirmede medyanın sahip olduğu gücü ve etkiyi görerek medyaya olan bağımlılıktan kurtulmayı bilirler. Yazılı ve görsel medya türlerini okuma-yazmayı bilirler. Bilginin kaynağının ve bu bilgilerin kimin çıkarına kullanıldığının bilincindedir.

Ağ Okuryazarlığı Web teknolojilerinin ve uygulamalarının gelişimiyle birlikte bilgisayar okuryazarlığı becerilerinden farklı olarak ağ ortamından yararlanmaya yönelik bazı becerileri ifade eden ağ okuryazarlığı kavramı önem kazanmıştır. İnternet okuryazarlığı ve web okuryazarlığı olarak da adlandırılan ağ okuryazarlığı kavramı, ağ ortamında yer alan dijital bilgileri tanımlama, erişme, değerlendirme ve kullanma becerileri olarak tanımlanmıştır.

Ağ okuryazarlığı becerileri üç başlık altında açıklanabilir. Donanım ve yazılıma yönelik beceriler Çevrimiçi bilgiye erişim becerileri Çevrimiçi topluluklara katılma becerileri

Görsel Okuryazarlık Teknolojik gelişmelerde görsel unsurların ön plana çıkması, görsel okuryazarlık kavramını da beraberinde getirmiştir. Görsel imgeler yoluyla düşünme, öğrenme ve kendini ifade etme özelliklerini taşıyan görsel okuryazarlık, gelişen çağa uyum sağlama konusunda bireylere yardımcı olmaktadır.

Dijital Okuryazarlık Dijital teknolojilerin hızlı gelişimi ile birlikte, bireylerin dijital araçlarından, uygulamalarından ve hizmetlerden yararlanarak etkin biçimde bilgiye erişmesi ve bilgiyi kullanması için dijital okuryazarlık becerilerine sahip olmaları önem kazanmıştır. Özellikle 21.yüzyılın başından itibaren yaygınlaşan ve okuryazar toplumların vazgeçilmez bir parçası olan dijital okuryazarlık kavramı, dijital ortamlarda problem çözme, eleştirel düşünme, iletişim ve işbirliği kurmak amacıyla bilgi edinme, kullanma, yönetme, paylaşma ve oluşturma becerilerini ifade etmektedir.

Dijital okuryazarlığın özellikleri şu şekildedir. Çalışma, öğrenme, eğlenme ve günlük yaşamın diğer alanlarında başarılı uygulamalar gerçekleştirmeyi sağlamaktadır. Bireyin özel yaşam durumlarından etkilenmekte ve onların yaşamları geliştikçe ve değiştikçe yaşam boyu devam eden bir süreç olmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojileri kavramından daha geniş kapsamlıdır ve dijital teknolojilerle ilgili öğeleri içermektedir. Bilgi, teknik, tutum ve kişisel nitelikleri edinme ve kullanmayı içermektedir ve günlük hayatta karşılaşılan sorunların çözümünde kullanılan dijital eylemleri planlama, yönetme ve değerlendirmeyi gerektirmektedir. Bireylerin kişisel olarak dijital okuryazar olduklarının farkında olmalarını ve kendi dijital okuryazarlık gelişimlerini yaşamlarına yansıtmalarını içermektedir.

Dijital Okuryazar olabilmek için gereken temel beceriler şunlardır Dijital ortamda bağlantı kurma becerileri İletişim becerileri Çevrimiçi ortamlara ve elektronik yaşama uyum sağlama becerileri

Kütüphane Okuryazarlığı Kütüphane okuryazarlığı, gereksinim duyulan bilginin bulanabilmesi ve bilgiyi bünyesinde bulunduran bilgi kaynaklarının tanımlanabilmesi için gerekli temel becerilerin öğrenilmesi olarak tanımlanmıştır. Kütüphane okuryazarlığı, genellikle resmi bibliyografik eğitimler ve resmi olmayan kullanıcı eğitimleri yoluyla bilgi kaynakları ve bilgi arama süreçlerinin bilinmesi ve tanımlanmasına yönelik bir dizi becerinin edinilmesini ifade etmektedir.

Kütüphanelerde bulunan kitaplar, süreli yayınlar, danışma kaynakları, görsel-işitsel kaynaklar, veri tabanları, kütüphane katalogları vb. gibi farklı çeşitlerdeki bilgi kaynaklarının ne olduğunu, bu kaynaklara nasıl erişileceğini ve ne şekilde kullanılacağını anlama becerilerine dayandığı ifade edilebilir.

Kütüphane Okuryazarlığı aşamalı olarak ele alınmaktadır. Kütüphane okuryazarlığı öncesindeki dönem: bireyler, yardım almadan kütüphane raflarındaki kitapları bulamazlar. Orta düzey kütüphane okuryazarlığı: Bireyler, kütüphane kataloğunu kullanabilmekte, rafta yer alan kitapları bulabilmekte ve makaleler için ilgili danışma kaynaklarından yararlanabilmektedirler. Kütüphane Okuryazarı: Bireyler, gereksinim duydukları bir konuya ilişkin bilgiyi elde etme ve değerlendirmede sistematik bir strateji izleyebilmektedirler. İleri düzeyde kütüphane okuryazarı: Bireyler, bilgi gereksinimlerini karşılamak için arama stratejileri geliştirebilmekte, iletişim ve yayın şekillerini anlayabilmektedirler.