SAKATLAR VE HALK SAĞLIĞI

Sunumun amaçları Sakatlığın halk sağlığı içindeki yerini tanımlamak Sakatlığa neden olan faktörlerin neler olduğunu tanımlamak Sakatlığa neden olan faktörlerin Türkiye ve dünyadaki durumu hakkında bilgi edinmek Sakatlıktan korunma stratejilerinin geliştirilmesi için gerekli bilgileri edinmek

Sakatlığın Halk Sağlığında Yeri Toplum sağlığı yaklaşımında en sık görülen, en fazla öldüren ve sakat bırakan sağlık sorunları önemli ve öncelikli sağlık sorunları olarak değerlendirilir.

Dünyada Durum? Dünyada yaklaşık 600 milyon engelli yaşıyor. Engellilerin %80’i yoksul ülkelerde yaşıyor ve çoğu temel yurttaş hizmetlerine ulaşamıyor. Gıda ve barınma ihtiyaçlarını karşılayamıyor. Tüm dünyada engelli sayısı giderek artıyor. NEDEN?

Sakatlığın Nedenleri Nüfus artışı, Yaşam süresinin uzaması, Savaşlar ve buna bağlı sakatlıkların artışı, Kara mayınları, HIV ve AIDS, Beslenme bozukluğu, Kronik hastalıklardaki artış, Madde bağımlılığı, Kaza ve doğal afetlerdeki artış, Genetik faktörler (akraba evlilikleri), Aşı ile korunulabilir bulaşıcı hastalıklar…

Sakatlık Eklenmiş Yaşam Süresi Dünyada sağlık sorunlarının yol açtığı yıkım, 1990 SAĞLIK SORUNU Sakatlık Eklenmiş Yaşam Süresi (milyon gün) Solunum hastalıkları 123 Şiddet** 102 Perinatal sağlık sorunları 100 İshal 99 Nöro-psikiyatrik hastalıklar 93 Kanser 79 Aşı ile korunabilen hastalıklar 68 Tropikal hastalıklar 66 Anne sağlığında yaşanan sorunlar 59 Beslenme bozuklukları 54 ** Savaş, otomobil kazaları, düşmeler, cinayet ve intihar

2020 Yılı İçin En Fazla Sakatlık Eklenmiş Güne Yol Açacak İlk 13 Neden 1. Kalp hastalıkları 2. Majör depresyon 3. Trafik kazaları 4. Serebrovasküler hastalıklar 5. Kronik obstruktiv akciğer hastalıkları 6. Alt solunum yolu enfeksiyonları 7. Verem 8. Savaş 9. İshalli hastalıklar 10. HIV/AIDS 11. Perinatal sağlık sourunları 12. Şiddet 13. Doğumsal anomaliler

TÜRKİYE’DEKİ DURUM (DİE - 2003 ÖZÜRLÜLER ARAŞTIRMASI SONUÇLARI-) Türkiye’de engelli sayısı yaklaşık 8,5 milyon Nüfusun %12.29’unu oluşturuyor

ORTAYA ÇIKIŞ ZAMANINA GÖRE ENGELLİLERİN ORANI ORTOPEDİK GÖRME İŞİTME ZİHİNSEL DİL KONUŞMA DOĞUŞTAN 23,91 20,41 29,49 47,92 46,63 SONRADAN 73,30 76,32 67,10 49,89 50,16

DOĞUŞTAN SAKATLIĞIN NEDENİNE GÖRE ENGELLİ NÜFUS ORANI Ortopedik Görme İşitme Zihinsel Bilmiyor 53,34 51,91 54,99 43,91 Genetik veya kalıtsal bozukluk 16,96 23,42 19,74 22,91 Doğum travması 9,73 4,75 6,03 6,52 Doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması 6,11 4,20 1,35 10,36 Kan uyuşmazlığı 3,76 5,38 6,45 6,56 Annenin hamileliğinde geçirdiği hastalıklar 3,31 4,19 4,41 3,33 Annenin hamileliği sırasında kullandığı ilaçlar 2,53 2,30 1,60 2,14 Annenin hamileliğinde yetersiz/kötü beslenmesi 2,04 2,11 1,03 2,26 Bilinmeyen 2,22 1,73 4,40 2,00

SONRADAN OLUŞAN SAKATLIĞIN NEDENİNE GÖRE ENGELLİ NÜFUS ORANI Ortopedik Görme İşitme Zihinsel Kaza 41,17 25,45 11,03 9,33 Hastalık 41,20 47,38 58,44 54,98 İlaç kullanımı 2,70 1,01 1,12 1,49 Zehirlenme 0,19 0,24 0,84 Beslenme bozukluğu 0,76 0,45 0,25 0,66 Madde bağımlılığı 0,09 0,28 Diğer 6,05 7,58 14,42 10,83 Bilmiyor 5,72 15,55 2,6 18,27 Bilinmeyen 2,12 2,06 12,15 3,61

Sağlığın ana belirleyicileri Sosyo-ekonomik ve çevresel faktörler İş çevresi Eğitim Tarım-gıda üretimi Su ve Sanitasyon Yaşam biçimi Barınma Sağlık hizmetleri Yaş,cinsiyet kalıtım,vb.. İşsizlik v.b. Sağlığın ana belirleyicileri

SAKATLIĞIN OLUŞMASINDAKİ TEMEL FAKTÖRLER Genetik Faktörler: Akraba evlilikleri Türkiye’deki evliliklerin %22-25’i akraba evlilikleridir. Bu evliliklerin yarısına yakını (%40) Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülmektedir. En önemli nedenler arasında sosyo-kültürel nedenler ve eğitimsizlik (özellikle kız çocuklarının) önemli yer tutmaktadır. Akraba evliliklerinde bebeğin doğumsal anomalili olma riski iki kat artmaktadır. (%2’den %4’e)

Ana ve çocuk sağlığına bağlı nedenler: Doğuma kadar gebeler 6-8 kez izlenmelidirler. (Türkiye’de doğumların %58’inde gebeliğin ilk altı ayından önce doğum öncesi bakım alınıyor. Ortalama izlem sayısı 4,5.). Türkiye’de gebelerin çok küçük bir kısmı tetanoz aşısı olmaktadır (%29’u iki veya daha fazla doz). Türkiye’de özellikle kırsal alanda ve doğuda toplam doğurganlık hızı yüksektir (doğuda %4.19; batıda %2.03). Ortalama doğum aralığı yaklaşık 3 yıl (37 ay). Riskin başladığıaralık olan 2 yıldan az aralıkta doğum oranı, özellikle doğu bölgelerinde, kırsal bölgelerde ve eğitimi düşük olanlarda daha sık görülmektedir.

Ana ve çocuk sağlığına bağlı nedenler: Doğumu sağlık kuruluşlarında yaptırma batıda %86,6 iken, doğuda %44.4 tür. Eğitimi olmayanlarda %44,5 iken, orta okul bitirmişlerde %96,2 ‘ye çıkmaktadır. İshalli hastalıklar halen sık görülmektedir. Türkiye’de emzirme oldukça yaygındır. (%95’i belirli bir süre emzirilmektedir). Ancak ek gıdaya erken başlanıyor (Bebeklerin yarısına bir aylıkken ek gıda veriliyor). Bir yaşındaki çocukların ancak %78’i Polio ve karma aşılarının üçüncü dozuna ulaşmışlardır.

Aşılama Ülkemizde aşı ile korunulabilir hastalıkların ve bu hastalıklardan kaynaklanan sakatlık ve ölümlerin engellenmesi amacıyla yürütülen programda difteri, boğmaca, tetanoz, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, verem, çocuk felci, hepatit B ve menenjite neden olan Hemophilus Influenza Tip B’ye karşı aşılama yapılmaktadır. Bütün çocuklar doğar doğmaz aşı takvimine uygun bir şekilde aşılanmaya başlanmalı, bunun dışında sadece çocuklar değil, doğurganlık çağındaki kadınlar da tetanoza karşı aşılanmalıdır.

Aşılama Çocukluk çağı bulaşıcı hastalığı olan poliomiyelit (çocuk felci) hastalığına karşı dünya genelinde yaygın aşılama çalışmaları yapılmış ve hastalık yok edilme aşamasına getirilmiştir. Ülkemizde 26 Kasım 1998 tarihinden sonra çocuk felci hastalığı görülmemiştir.

0 YAŞ GRUBU (0-11 ay) VE GEBE TETANOZ AŞI ORANLARI, 2002 TÜRKİYE BCG %77 DBT/POL3 %78 KIZAMIK %82 HEP 3 %72 TT2+ %37

Kazalar "Önceden planlanmayan ve öngörülemeyen bir zamanda ortaya çıkan, can ve mal kaybı ile sonuçlanan kötü olay" "Bilinen yanlış davranış ve ihmaller ya da nedenler zincirinin son halkası olup daha önce alınacak önlemlerle kaçınılabilir ve korunulabilir bir olay"

Kazaların Sınıflanması Genellikle kazanın oluş yeri ve nedenine göre sınıflanır: Trafik kazaları İş kazaları (İşyerinde ya da işin yürütüm koşulları nedeniyle oluşan bütün kazalar), Endüstriyel kazalar (patlamalar, yangınlar, zehirlenmeler, radyasyon), Spor ve okul kazaları (suda boğulma, düşme gibi), Ev kazaları (zehirlenmeler, yangınlar, düşme, kesiler, elektrik kazaları).

Trafik kazası: İş kazası: Tüm yaralanmalar içinde motorlu taşıt kazaları (%16) önemli yer tutmaktadır. Türkiye’de taşıt sayısına göre trafik kazaları Almanya'dan dört, İngiltere'den sekiz, ABD'den sekiz kat daha fazladır. İş kazası: Dünya'da her gün 900 kişi, Türkiye’de ise her gün üç kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir. Ülkemiz iş kazaları açısından dünyada ilk sıralardadır. SSK İstatistiklerine göre, 2000 yılında ülkemizde kayıtlara geçen 74.847’i iş kazası olmuştur. İş kazası sıklık hızı ülkemizde 2000 yılında 7.36 dir. Kazaların %70’ni aşkın kısmı ise 50’den az işçi çalıştıran iş yerlerinde olmaktadır.

Afetler “Stres, kişisel yaralanma, fiziksel hasar ve geniş çaplı ekonomik yıkıma neden olan çevresel etkiler veya silahlı çatışmalardır.” Doğal afetler Deprem, sel, kuraklık, fırtına gibi. İnsan eliyle oluşan afetler Savaş, endüstri kazaları gibi.

Savaşlar Son 10 yılda... 2 milyon çocuk çatışmalar nedeniyle öldü 2020 yılı: Savaşların en fazla öldüren ve en fazla sakat bırakan ilk 10 neden arasında yer alacağını tahmin ediliyor. Son 10 yılda... 2 milyon çocuk çatışmalar nedeniyle öldü 4-5 milyon çocuk sakat kaldı 12 milyon çocuk evsiz 1 milyondan fazla çocuk kimsesiz kaldı 10 milyon çocuk psikolojik travmaya uğradı (UNICEF, 1995)

Mayınlar uzun yıllar boyunca büyük bir tehlike olarak kalıyorlar ! 108 ülkede yaklaşık 250 milyon kara mayını, Her yıl 26.000 sivili etkiliyor (üçte biri çocuk). Milyonlarca hektar tarım alanı kullanılmaz halde. Ülkemizde 1987’den beri 946 kişinin ölümüne, 2712 kişinin yaralanmasına yol açtı.

Mayınlar Mayınların temizlenmesi çok pahalıdır ve çok uzun yıllar alıyor. (Afganistan’da BM, 112 mayın temizleme ekibi oluşturdu ve öncelikli bölgeleri temizlemek için 15 yıllık bir kestirim yaptı. Afganistan topraklarının %20’sini temizlemek için ön görülen süre ise 4.285 yıldır !)

Korunma Stratejilerinde Halk Sağlığı Yaklaşımı Birincil korunma: Risklerin ortadan kaldırılması. Sakatlığın oluşmasına neden olacak faktörlerin ortaya çıkmasının önlenmesi. İkincil korunma: Sağlık riski ortaya çıkmışsa bunun sakatlık yaratmasını önlemek için alınan önlemler. Üçüncül korunma: Sakatlık ortaya çıktığında kişinin yaşamdaki zorluklarını ortadan kaldırmak için yapılan uygulamalar (tıbbi ve sosyal rehabilitasyon).