Çevre ve Toplum Kavramı Yrd.Doç.Dr. Müge SEVAL

GİRİŞ Biyo-psiko-sosyo-kültürel bir varlık olarak tanımlanan insan, biyolojik, fiziksel, sosyal ve kültürel çevre içinde, bu ortamlardaki, çeşitli etmenlerin karşılıklı etkileşimi sonucu gelişerek varlığını sürdürür.

ÇEVRE TANIMLARI Çevre, bir şeyin yakını, dolayı, etraf, periferi. Kişinin içinde bulunduğu toplumu oluşturan ortam (Türk Dil Kurumu Sözlüğü).

Halk sağlığında çevre; yeryüzünün doğal kaynaklarından oluşan ve insanın bu kaynaklar üzerinde yaptığı değişimleri de kapsayan bir ortamdır.

Çevre, insanların duyu organları ve sinir sistemi yolu ile sürekli mesaj alış-verişinde bulunduğu dinamik bir ortamdır (Sabuncu ve ark. 1991).

Çevre, bireyleri etkileyen ve kuşatan tüm olayları ve bu olayların etkilerini içerir. Çevre prematür bir bebeğin kuvözü kadar küçük veya evren kadar büyük olabilir. Çevreyi oluşturan tüm bileşenler incelendiğinde bunlar, insan davranışlarını biçimlendiren sosyal ve kültürel davranışlar.

ÇEVRE İnsanın duyu organları ve sinir sistemi yolu ile sürekli mesaj alışverişinde bulunduğu dinamik bir ortam vardır. Bu ortama çevre denir.

Sistem Teorisi

Sistemler genel olarak açık sistem ve kapalı sistem olarak ikiye ayrılırlar. Açık Sitem Kapalı Sitem

Açık sistem, çevresi ile sürekli etkileşim içinde olan, çevresi ile madde, enerji ve bilgi alış-verişinde bulunan sistemdir. Tüm yaşayan sistemler açık sistemlerdir.

Girdi (input) sisteme giren madde, enerji ve bilgidir Girdi (input) sisteme giren madde, enerji ve bilgidir. Çıktı (output) sistemin son ürünüdür. Geri bildirim (feedback) ise çıktıların sisteme geri dönüş sürecidir. Her sistem girdilerini işler/değiştirir. Enerji, madde ve bilgi, çıktı olarak çevreye verilir. Çıktı, girdi olarak sisteme geri döndüğünde bu süreç geri bildirim olarak adlandırılır.

Sistem modeli ÇEVRE SİSTEM Sisteme giren (input) Madde, enerji,bilgi Sistemden çıkan (output) Madde,enerji, bilgi SİSTEM Geri Bildirim (Feedback)

Kapalı sistem ise çevresi ile etkileşim içinde olmayan, karşılıklı madde, enerji ve bilgi alış-verişinde bulunmayan sistemdir. Kapalı sisteme örnek olarak özel koşullar altında meydana gelen kimyasal reaksiyonlar verilebilir.

Hemşireler çevrenin sağlık üzerindeki etkilerini açıklamak için sistem teorisini kullanırlar.

Genel Çevre Sınıflaması Biyolojik çevre Fiziksel çevre Sosyal çevre Kültürel çevre

Biyolojik Çevre: Biyolojik ve fizik elemanların oluşturduğu bir çevredir. Bireyin bedensel yapısının yanı sıra yakın çevresinden bir bölümünü oluşturan hava, su gibi birçok canlı türünün yaşamı için gerekli koşulları sağlayan ortam, biyolojik çevredir.

FİZİKSEL ÇEVRE İnsanı çevreleyen biyolojik doğası ve bunun içindeki doğal fiziksel etkenlerin dışında bir fiziksel çevre bulunmaktadır. Daha çok yapay çevre olarak adlandırılan bu çevrede insanın uygarlaşması ile birlikte oluşan uygarlık ürünlerinin etkileri söz konusudur.

Fizik çevre yakın çevreyi tamamlayan ve doğal koşulları yapay yolla destekleyen veya geliştiren ortamdır. Aydınlatma, ısıtma, havalandırma, sağlıklı barınak vb. fiziki çevreyi oluşturan ve insanın sağlığını etkileyen önemli öğelerdir.

İklim Belirli bir zaman diliminde belirli bir bölgede meydana gelen hava olaylarını açıklamaktadır (sıcaklık, nem, yağış, rüzgar hızı vb).

İklim değişikliğinin sağlık üzerine doğrudan etkileri hava olaylarındaki uç değişimler sonucu görülmektedir. Havanın çok soğuk, çok sıcak, çok nemli ya da çok kuru olması insan sağlığını olumsuz etkilemektedir.

Coğrafya Coğrafya belirli bir bölgenin kara, deniz ve hava gibi fiziksel özellikleri ile bu fiziksel özelliklerden desteklenen bitki ve hayvan yaşamı ile ilgili özellikleri tanımlamaktadır.

Çevre kirliliği Doğal kaynakların aşırı ve yanlış kullanılması, tahrip edilmesi sonucunda çevrede dengenin olumsuz yönde bozulması ve birtakım sorunların ortaya çıkmasıdır (Türk Dil Kurumu Sözlüğü).

Hava kirliliği: Temel hava kirleticileri olan ozon, kükürt dioksit, karbon monoksit, azot dioksit ve partiküllerin insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri vardır. Solunum sistemi hastalıkları ↑ Kalp hastalıkları ↑ Kanser ↑ Alerjik hastalıklar ↑

Su kirliliği: Endüstriyel atıklar, tarımda kullanılan böcek ilaçları su kirliliğine neden olmaktadır. İklim değişikliğinin dolaylı etkileri sonucunda su kaynaklarındaki azalma, kıyı ekosistemlerindeki bozukluklar sonucu ortaya çıkan bulaşıcı hastalıklar ile kontamine olmuş içme sularının içilmesi, kullanılması ve bu sularla temas eden yiyeceklerin yenilmesi ile insana bulaşmaktadır. Sıcaklıktaki değişimler, yağışların artması ve sel gibi doğal olaylar su kaynaklı enfeksiyonların yayılmasını arttırırlar. Enfeksiyon hastalıkları (ishaller) ↑ Zehirlenmeler ↑

Toprak kirliliği: ev, iş yeri, hastane ve endüstri atıkları, radyoaktif atıklar, asit yağmurları, aşırı miktarda gübre ve tarım ilacı kullanılması sonucu meydana gelmekte ve insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Doğum defektleri ↑ Düşükler ↑ Kanser ↑

Ağır Metal Kirliliği: ağır metallerin başlıcaları kurşun, cıva, kadmiyum, arsenik, bakır, çinko ve kromdur. Ağır metaller, kontrolsüz endüstriyel atıklar şeklinde çevreyi kirletmektedir. Aslında, bu metaller, eser miktarlarda toprakta bulunur, ancak endüstriyel atıklar nedeniyle yüksek dozlarda kirlenme olur ve sağlık sorunları ortaya çıkar, arsenik ve kadmiyum kansere, cıva mutasyonlara ve genetik bozukluklara, kurşun, cıva, bakır beyin ve kemik hastalıklarına neden olur.

Gürültü: Sesin fiziksel veya ruhsal rahatlık duygularını bozucu bir nitelik kazanması gürültü olarak adlandırılır. Sanayileşme, plansız kentleşme, hızlı nüfus artışı, ekonomik yetersizlikler gürültü kirliliğine neden olarak insan sağlığını olumsuz etkiler. İşitme kaybı (geçici ve kalıcı) Uyku sorunları (derin uyku dönemlerine ulaşamama, yorgunluk) Sinirlilik Solunum ve kalp atışında hızlanma, kan basıncında artma İş veriminde azalma, öğrenme güçlükleri

Biyolojik ve Fiziksel Çevrede Hemşirenin Rolü Çevre güvenliğini sağlama, geliştirme ve sürdürme Bulaşıcı hastalıkların kontrolü Konforu ve uygun duyusal uyaranları sağlama Kişi -çevre uyumunu en üst düzeye çıkarma

SOSYAL ÇEVRE Sosyal çevre, insanın etkileşim içinde olduğu sosyal sistemlerden oluşur. Bu sosyal sistemler bireyin ailesi, okulu, arkadaşları, komşuları, sosyal kulüpleri veya toplumu içerir. Bireyin bebek-anne ilişkisi ile başlayan sosyal çevresi, sosyal gruplara dahil olması ile birlikte gelişir.

Sosyal Sistemin Yapısı Sosyal sistemlerin yapısal bileşenleri; - sınırlar; sosyal sistemin üyelerini çevreden ayırır. - normlar; beklenen davranışlardır. - roller; bireyin sosyal yaşamında uyması beklenen davranışlardır. - pozisyonlar; ilişkili rollerin bir sentezidir ve sosyal sistemde bireyin sınırlarını gösterir.

Sosyal Sistem Türleri Aile Grup Toplum

Toplum sağlığını etkileyen faktörler; Ekonomik durum Kültür, ırk ve etnik grup Toplum sınırları içindeki sanayi türleri Nüfus artışı ve barınma sorunu Mevcut sağlık bakımı kurumlarının türü ve varlığı Bireysel sağlık bakımının finansmanı için devlet programlarının varlığı ve yeterliliği.

KÜLTÜREL ÇEVRE Kültürel çevre, bireyleri etkileyen önemli bir faktördür. Giysi seçimi, beslenme alışkanlıkları, günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirme biçimi, farklı kültürel alışkanlıkları olan bireylere karşı tutumlar, sağlıkla ilgili inanç ve davranışlar, sağlık sorunları ile baş etme yolları, dil, dini inanç ve uygulamalar, çocuklara-kadınlara-erkeklere-çalışma ve eğlenceye karşı tutumlar kültür tarafından etkilenir.

HEMŞİRELİK KURAMCILARININ ÇEVRE KAVRAMI İLE İLGİLİ DÜŞÜNCELERİ

Florence Nightingale Nightingale’e göre çevre, hastalık ve ölüme yol açan, organizmanın gelişmesini ve yaşamını etkileyen etkenler ve dış şartların bütünüdür. Nightingale, çevresel faktörlerin sağlık ile ilişkisini tanımlayan ilk hemşiredir.

Bunun en önemli nedeni yaşadığı dönemde savaş sonrası içinde bulunulan koşullardan ileri gelmiştir. Bulaşıcı hastalıklar en önemli ölüm nedeniydi. Kontamine yiyecek-içecekler ve kötü hava bakteriyel hastalıkların insidansının artmasına neden olmaktaydı. Tüm bu nedenlerle fiziksel çevre faktörlerine önem vermiş ve bunun sonucunda % 42 olan ölüm oranını % 2.2’ye düşürmüştür.

Olumsuz bir çevrede bulunan fiziksel streslerin hastanın emosyonel durumunu olumsuz yönde etkileyeceğini kabul etmiştir. Sosyal çevrenin gözlenmesi, özellikle teşhis edilen hastalık ile ilgili özel bilgilerin toplanmasında ve hastalıkların önlenmesinde temeldir.

Virginia Henderson (1955) Henderson’a göre çevre, organizmanın gelişimini ve yaşamını etkileyen dış şartlar ve etkenlerin bütünüdür. Henderson’ın 14 bileşeni arasında “çevredeki tehlikelerden kaçınma” maddesi vardır.

Hildegard Peplau (1952) Peplau çevreyi, organizma dışında var olan şartlar ve daha çok gelenek ve inançlarla şekillendirilmiş kültürel çevre yönünden ele almıştır.

Hildegard PEPLAU: Çevreyi organizma dışında var olan koşullar ve daha çok gelenek ,görenek ve inançlarla şekillendirilmiş kültürel çevre olarak değerlendirmiştir.

Fay Abdellah (1960) Hemşire terapötik çevrenin bir parçasıdır. 27.12.2018

Dorothy Johnson (1968) Johnson’a göre çevre, bireyin davranışlarını etkileyen tüm faktörlerdir. Birey çevresi ile sürekli etkileşim halindedir. 27.12.2018

Martha Rogers (1970) Çevre ile insan arasındaki etkileşim, sürekli, karşılıklı ve kendiliğindendir. 27.12.2018

Imogene King (1971) Çevre, insanın var oluşu ile birlikte madde, enerji, bilgi etkileşimine izin veren geçirgen sınırlar sergileyen açık bir sistemdir. 27.12.2018

Sister Callistra Roy (1979) “Kişilerin ve grupların davranışını ve gelişmesini etkileyen, tüm şartlar, durumlar ve etrafını saran tüm etkenler”. Çevre iç ve dış faktörleri kapsayan adaptive sistemi içermektedir, çevresindeki değişkenlerle sürekli olarak biyopsikososyal uyum mekanizmalarıyla baş etmeye çalışmaktadır. 27.12.2018

Dorethea Orem (1980) Orem’e göre çevre, insanın dışındaki öğelerdir. 27.12.2018

Betty Neuman (1972) Neuman’ın Modelinde çevre çok önemlidir. Hem iç çevre hem de dış çevre vardır. Çevre, sistemi etkileyen ve sistem tarafından etkilenen etkenlerin tümüdür. Normal savunma düzeneklerine rahatsızlık verebilecek olan tüm stresörlere (iç, dış ve kişilerarası) önem verir. 27.12.2018

Betty Neuman (1972) iç çevre hem de dış çevre vardır. Çevre, sistemi etkileyen ve sistem tarafından etkilenen etkenlerin tümüdür. Normal savunma düzeneklerine rahatsızlık verebilecek olan tüm stresörlere (iç, dış ve kişilerarası) önem verir. 27.12.2018

Roper, Logan, Thierney Yaşam Modelini oluşturan öğelerden biri olan GYA arasında yer alan “Güvenli bir çevrenin sağlanması ve sürdürülmesi aktivitesi”, bireyin bulunduğu ortamda canlı kalabilmesi ve diğer GYA’ni gerçekleştirebilmesine yönelik fiziksel, sosyal ve psikolojik yönden güvenli bir ortamı çağrıştırmaktadır. 27.12.2018

Ocakçı A. F, Alpar Ş. E. Hemşirelikte kavram, Kuram ve Model Örnekleri Ocakçı A.F, Alpar Ş.E. Hemşirelikte kavram, Kuram ve Model Örnekleri.İstanbul Tıp Kitabevi, 1. baskı,2013, İstanbul. Pektekin Ç. Hemşirelik Felsefesi Kuramlar- Bakım Modelleri ve Politik Yaklaşımlar. İstanbul Tıp Kitabevi, 1. baskı, 2013, İstanbul Velioğlu P. Hemşirelikte Kavram ve Kuramlar. Alaş Ofset, 1999, İstanbul. Birol L. Hemşirelik Süreci: Hemşirelik Bakımında Sistematik Yaklaşım. 3.Baskı Etki Matbaacılık,2004, İzmir. Öztürk C, Okumuş H, Yenal K. Bakımın Planlanması Hemşire ve Öğrenciler İçin Rehber, Palme Yayıncılık, 2014, Ankara. 27.12.2018