TÜRKİYE TARİHİ BEYLİKLER DÖNEMİ VE ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ Murat KIRBAY

TÜRKİYE TARİHİ (1071-…..) ANADOLU’UNUN FETHİ Anadolu’ya İlk Türk Akınları: Anadolu'ya ilk Türk akınları, Avrupa Hunları (Batı Hunları) tarafından yapılmıştır. yapılmıştır. (398) Anadolu’ya ikinci akın, Sabar (Sabir,Sibir) Türkleri tarafından düzenlenmiştir. (516) Anadolu'ya üçüncü akınlar Abbasi Devleti'nin hizmetine giren ilk Müslüman Türk komutanları tarafından (Afşin,Haris,Buğra v.b.) gerçekleştirilmiştir.( 8-9.yy) Anadolu'ya dördüncü akınlar, Büyük Selçuklu liderlerinden Çağrı Bey (1015-1021) gerçekleştirmiştir. 11.Yüzyıldan önce Anadolu’ya yapılan akınlar keşif amaçlı ve giren devletlerin o günkü ihtiyaçlarına göre yapılmıştır. 11.Yüzyılda Selçukluların yaptığı Anadolu akınları ise;Anadolu’yu yurt edinmek amacıyla keşif ve yıpratmaya yöneliktir. ANADOLU’NUN TÜRKLEŞMESİ: XI. yüzyılda Malazgirt Savaşı’ndan sonra başlayan ve günümüzde de devam eden "Türkiye Tarihi" süreci beş bölüme ayrılmıştır. 1- Beylikler Dönemi (XI.yy) 2- Anadolu Selçuklu Devleti (1075 -1308) 3- II. Beylikler Dönemi (XIII.yy) 4-Osmanlı Devleti (1299 - 1 Kasım 1922) 5-Türkiye Cumhuriyeti (23 Nisan 1920...)

1.SALTUKLULAR (1072 - 1202) Kurucusu Saltuk Beydir. Erzurum-Kars çevresinde kurulmuştur. Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğidir. Haçlılarla savaştılar. (Danişmentlilerle işbirliği yaparak) Gürcülerle ve Trabzon Rumlarıyla mücadele ettiler. Saltuk Bey dönemi en parlak dönemdir (1132-1174) Anadolu Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman Şah tarafından bu beyliğe 1202 yılında son verildi. Erzurum Ulu Cami ve Mama Hatun Kümbeti önemli eserleridir. 2.MENGÜCEKLER(1072 – 1228) Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kurulmuştur. İshak Bey’le (1118-1142) devletin gerçek tarihi başlar. Gürcüler ve Rumlara karşı başarılı savaşlar yaptılar. Haçlıların (Trabzon Rum Devleti) güneye inme çabalarını sonuçsuz bıraktılar. I. Alaeddin Keykubad tarafından 1228 yılında ortadan kaldırıldılar. Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası (Külliyesi) en önemli mimari eserleridir.

3.DANİŞMENTLİLER (1080-1178): Danişment Gazi tarafından kurulmuştur. Haçlılar, Bizans ve Ermenilere karşı mücadele etmişlerdir. Anadolu'daki ilk Türk beyliklerinin en güçlüsüdür. Anadolu Selçuklu Devleti’ni en çok uğraştıran devlet olmuştur. Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan 1178 yılında bu devlete son vermiştir. Anadolu’da ilk medreseyi açmışlardır. (Yağıbasan Medresesi) Danişment Gazi, Anadolu’da kendi adına para bastıran ilk hükümdar olmuştur. Danişmentliler Anadolu’da para bastıran ilk beyliktir. 4.ÇAKA BEYLİĞİ (1081-1093) Çaka Bey tarafından, İzmir merkez olmak üzere 1081 yılında kurulmuştur. İzmir Beyliği olarak da bilinir. Tarihte bilinen ilk Türk denizcisi Çaka Bey,devleti ise Çaka Beyliğidir. (Türk Deniz kuvvetlerinin kuruluş yıl dönümü) Çaka Bey, kurduğu donanma ile Bizans tahtını ele geçirmeye çalışmış ancak başarılı olamamıştır ancak Midilli, Sakız, Susam,Rodos adaları ele geçirilmiştir. Bizans entrikaları sonucu damadı Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarı I.Kılıçarslan tarafından zehirlenerek öldürülmüştür. Haçlı orduları İzmir’i ele geçirerek Bizans’a geri vermişlerdir.

5.ARTUKLULAR

ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİNİN ORTAK ÖZELLİKLERİ Malazgirt Savaşı’ndan sonra,1071 yılından sonra (XI.yüzyılda) kurulmuştur. Kurucusunun isimleri ile anılırlar. Kuruldukları bölgenin Türkleşmesini sağladılar. Anadolu’ya Türkiye denmesini sağladılar. Türk Tarihinin devamını sağladılar. Türk-İslam kültürünü Anadolu’ya taşımışlardır. Kuruldukları bölgeleri imar edip, kültürel-ekonomik açıdan canlandırdılar. Bizans, Gürcü, Ermeni, Rum, Haçlı kuvvetlerine karşı bulundukları yurtlarını korudular. I.Beylikler; Anadolu'nun hızlı bir şekilde fethini,Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağladılar. Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptılar.

Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti (1077-1308) Kurucu: Kutalmışoğlu Süleyman Şah Başkent: İznik Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkez olmak üzere 1077 yılında kurulmuştur. Süleyman Şah’ın fetihleri Anadolu’nun Türkleşme sürecini hızlandırmış ve ülkenin sınırları Adana, Tarsus ve Hatay’a kadar genişlemiştir. Süleyman Şah’ın ölümü üzerine yerine I. Kılıç Arslan hükümdar olmuştur. Anadolu Selçuklu hükümdarı Süleyman Şah’ın mezarı hâlen Suriye sınırları içerisinde yer alan Caber Kalesi’ndedir. Caber Kalesi Türk toprağı olarak kabul edilmiştir. I. Kılıç Arslan Dönemi Haçlıların baskısı nedeniyle merkez İznik’ten Konya’ya taşınmıştır. Çaka Beyliği’ne son verilmiştir. Bu dönemde Haçlı ordusuyla mücadele etmek ve Anadolu Türk Birliğini sağlamak devletin iki temel politikası olmuştur.

Bu dönemde ayrıca ilk imar ve şehirleşme faaliyetleri başlamıştır. I. Mesut Dönemi Haçlılara karşı yürütülen mücadeleler hızla devam etmiş ve başarı sağlanmıştır. Sivas ve Malatya’yı Danişmentlilerden alan Sultan I. Mesut kendi adına ilk madenî (bakır) parayı (sikke) bastırmıştır. Bu dönemde ilk kez Batı kaynaklarında Anadolu “Türkiye” adıyla geçmiştir. Bu dönemde ayrıca ilk imar ve şehirleşme faaliyetleri başlamıştır.

II. Kılıç Arslan Dönemi Bu dönemde ilk gümüş ve altın para basılmıştır. Kayseri-Aksaray’da bulunan ve Anadolu’daki ilk kervansaray olarak kabul edilen Alay Han bu dönemde yapılmıştır. Danişmetlilere son verilmiştir. Miryokefalon Savaşı 1176 ASD-Bizans Savaşın sonucunda; Bizans yenilmiş ve vergiye bağlanmıştır. Anadolu kesin ve ebedî olarak Türk Yurdu haline gelmiştir. Bizans Türkleri Anadolu’dan atamayacağını anlamış ve savunmaya çekilmiştir. ***II. Kılıç Arslan ölmeden önce “ülke hanedanın ortak malıdır.” anlayışı doğrultusunda ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırmıştır.

Antalya fethedilmiştir. I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Trabzon Rum İmparatorluğu’nu yenerek Samsun ve çevresini ele geçirmiş, böylece Karadeniz ticaret yollarını güvence altına almıştır. Antalya fethedilmiştir. Anadolu Selçuklu dönemine ait ilk medrese olan Kayseri’deki Koca Hasan Medresesi bu dönemde yapılmıştır. Anadolu’daki ilk hastane olarak bilinen Kayseri Gevher Nesibe Dârü’ş-şifâsı bu dönemde yapılmıştır. I. İzzeddin Keykâvus Dönemi Kıbrıs Krallığı ile ticarî antlaşmalar imzalanmıştır. Karadeniz ticaret yollarını güvence altına almak amacıyla Sinop ele geçirilmiştir. Donanmaya ve ticarete önem verilmiş, bu doğrultuda Sinop’ta Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk tersanesi kurulmuştur.

I. Alâeddin Keykubat Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti’nin en parlak dönemidir. Devletin merkezi olan Konya, kültür ve sanat merkezi haline gelmiştir. Mengüceklilere ve Harput Artuklularına son verilmiştir. Bu dönemde özellikle Alanya (Alaiye) ve Karadeniz’in kuzeyindeki Suğdak ticaret merkezi alınarak denizcilik ve ticarette önemli gelişmeler sağlanmıştır. Ticaretin gelişmesi için Anadolu’da çok sayıda han ve kervansaray yapılmıştır. Yabancılara bazı ticarî ayrıcalıklar verilerek mallarına ilk kez “devlet sigortası” uygulanmıştır. Yassıçemen Savaşı 1230 ASD-Harzemşahlar Sonuçlar: Harzemşahlar yıkılma sürecine girdi. Moğollarla ASD arasındaki tampon bölge bozuldu. Moğol istilasına zemin hazırladı.

II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti’nin ticareti geliştirmek amacıyla tersane inşa ettiği başlıca şehirler; Antalya, Alanya, Sinop ve Suğdak ticaret merkezidir. Yıkılış Dönemi II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Bu dönemde dağılma süreci hızlanmıştır. Baba İshak (Babaîler) İsyanı (1240) Nedenler: Ekonomik sıkıntılar Merkezi otoritenin bozulması Sonuç: İsyan güçlükle de olsa bastırılabilmiştir. (1240) - Babaîler Ayaklanması olarak da bilinen bu isyan, devletin güçsüzleşmesine yol açmış ve dağılma sürecini daha da hızlandırmıştır. Moğol istilasına ortam hazırlamıştır.

Kösedağ Savaşı (1243) Anadolu Selçuklu Devleti & Moğollar [İlhanlı] Savaşın sonucunda; Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılış süreci hızlandı. Anadolu’da siyasî birlik bozuldu. Anadolu beylikleri bağımsız oldu. Anadolu’daki şehirler harabeye döndü. Anadolu toprakları İlhanlı Devleti’nin kontrolüne geçmiştir. Moğollar ağır vergiler koyarak uzun süre Anadolu halkını yoksul bırakmıştır. Ekonomik yapı bozulmuş ve sıkıntılar artmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti, 1308’de Sultan II. Mesut’un ölümüyle yıkılmıştır.

KARAMANOĞULLARI Konya, Karaman civarında kurulmuştur. Beylikler içerisinde en güçlü olanıdır. Karamanoğlu Mehmet Bey ilk kez Türkçe’yi resmi dil ilan etti. Karamanoğulları kendilerini Selçuklunun mirasçısı gibi gördüğü için Osmanlı Devleti ile en çok mücadele eden beylik olmuştur. Eserleri; Ermenek Tol Medresesi (1339) Karaman-Emir Musa Medresesi Aksaray – Zinciriye Medresesi(1136) Karaman – Hatuniye Medresesi(1382) Niğde-Ak medrese(1409) Mevlana Türbesi (1273) Son şeklini Karaman oğlu Alaeddin Bey vermişti. Niğde – Hüdavent Kümbeti Ermenek meydan Camii Niğde Sungurlu Camii Ermenek Ulu Camii

SARUHANOĞULLARI Saruhan Bey tarafından Manisa ve Akhisar çevresinde kurulmuştur. Eserleri; Manisa Ulu Camii (1376) ERETNA BEYLİĞİ Eretna Bey tarafından Orta Anadolu’da kurulmuştur. Kırşehir – Aşıkpaşa Türbesi Kayseri – Sırçalı Kümbeti Sivas -Güdük Minare Kümbeti HAMİTOĞULLARI Hamit Bey tarafından , Isparta Antalya ve çevresinde kurulmuştur. Mehmet Bey Kümbeti Antalya- Yivli Minare Camii GERMİYANOĞULLARI Kütahya, Tavşanlı civarında Germiyanoğlu Yakup Bey tarafından kurulmuştur. Yakup Bey’in vasiyeti üzerine savaşmaksızın II. Murat döneminde Osmanlı topraklarına katılmıştır. Eserleri; Kütahya-Vacidiye Medresesi (1314 ) KARESİOĞULLARI Karesi Bey tarafından Balıkesir ve Çanakkale civarında kurulmuştur. Denizcilikle uğraşmışlardır. Orhan Bey döneminde Osmanlıya katıldı. Osmanlıya katılan ilk beyliktir. Beyliğin donanması Osmanlı donanmasının temelini oluşturur.

Büyük Selçuklu Devletinin devamıdır. VII. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ’NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK Devlet Yönetimi Büyük Selçuklu Devletinin devamıdır. Merkezi otorite kendinden önceki devletlerden daha güçlü tutulmuştur. Kut ve Veraset sistemi devam etmiştir. Hükümdar Hükümdarlar ülkeyi örfî (töreler) ve şer’i hukuk kurallarına göre yönetmişlerdir. Hükümdarın çocuk yaşta olması durumunda, devletin idaresi naiplere verilmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi, Anadolu Selçuklularında da hükümdarlar halife tarafından onaylanır ve adına hutbe okutulurdu. Halifenin gönderdiği onay belgesine “menşur” adı verilirdi. Hükümdarlık sembolleri, Büyük Selçuklu Devleti’ndeki hükümdarlık sembolleriyle aynıdır.

Merkezî Yönetim (Hükûmet) Divan-ı Saltanat Devlet işlerinin görüşüldüğü kuruldur. Divân-ı Saltanat’ın başkanı sultandır. Sultanın olmadığı zamanlarda ise divana vezir başkanlık etmiştir. Merkezî yönetim teşkilâtında hükümdardan sonra gelen en yetkili kişi vezirdir. Büyük divana bağlı alt divanlarda bulunmaktadır.

Taşra Yönetimi Meliklerin Yönettiği Vilâyetler Yönetim hanedan üyesi valiler (melikler) tarafından yürütülmüştür. Taşrada görev yapacak olan melikler atabeyler tarafından yetiştirilmiştir. Merkeze Bağlı Vilâyetler Bu vilâyetlerin yönetiminden “naib”ler sorumludur.. Önemli şehir merkezlerinde “şıhne” adı verilen askerî valiler bulunuyordu. Belediye işlerinden muhtesip, adalet işlerinden kadı, güvenlik ve asayişten ise “subaşı” sorumluydu. Sınırlarda Bulunan Vilâyetler (Uç Eyâletler) Bu vilâyetlerin başında “uç beyi” bulunuyordu. Başlıca görevleri sınırları tehlikelere karşı korumaktı. Yargı işlerine “kadılar” bakıyordu.

Ordu

Hukuk Sistemi Anadolu Selçuklu Devleti’nde hukuk sistemi Şer’i ve Örfî olmak üzere ikiye ayrılırdı. Fethedilen bölgelerdeki eski uygulamalar da hukuk sisteminde etkili olmuştur. 1. Şer’i Hukuk Kaynak: Kuran Şer’i hukuk temelini İslâm hukukundan alırdı. Miras, boşanma, evlenme, velâyet vb. konular şer’i hukukun kapsamındaydı. Şer’i davalara kadılar bakardı. Kadıü’l-Kudat (Baş Kadı) denilen kadıların başındaki sorumlu, başkent Konya’da ve kadıları denetlerdi. 2. Örfî Hukuk (Dârü’l-Adl) Kaynak Gelenek-görenekler Hükümdar emirleri Kurultay kararları Örfî davalara Emir-i Dâd’ın başkanlığındaki mahkemeler bakardı.

Ekonomik Hayat Anadolu Selçuklu Devleti’nde ekonomi; tarım, hayvancılık, sanayi, dokumacılık, el sanatları, madencilik ve ticarete dayanıyordu. -Tarım ve Hayvancılık Köylerde yaşan halkın temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktı. - Sanayi (Dokuma-Deri-Maden) Anadolu Selçukluları’nda demircilik, bakırcılık, dokumacılık ve dericilik oldukça gelişmiştir. Ayrıca kâğıt imalâtı ve çinicilik sanatları ileri bir düzeye ulaşmıştır.

- Ticaret Anadolu Selçuklu Devleti’nde ticareti geliştirmek ve ticaret yollarının güvenliğini sağlamak devletin ana politikası olmuştur. Kervansaray ve hanların yapımına önem vermişler, izlenen bu politikanın bir sonucu olarak Sivas, Konya ve Kayseri birer ticaret merkezi haline gelmiştir. Devlet, kervanların soyulması ve tüccarların zarar görmesi durumunda kayıpları karşılamış ve böylece ilk kez “devlet sigortası” başlatılmıştır. Anadolu Selçukluları ticareti geliştirmek için ayrıca Sinop, Alanya ve Antalya gibi önemli şehirleri fethetmiş, yabancı tüccarlara düşük gümrük vergisi uygulamıştır.

Ahilerin görevleri arasında; Üretici ve tüketiciyi korumak Ahilik Teşkilâtı Kurucu: Ahi Evran Şehirlerdeki ticarî hayat, aynı işi yapan esnafların oluşturduğu meslek örgütlenmesi olan Ahilik Teşkilâtı çerçevesinde gelişmiştir. Sadece Müslüman esnaf ve zanaatkârların kabul edildiği Ahilik, yardımlaşma ve dayanışma esasına dayanıyordu. Her mesleğin bir “Lonca”sı ve bunların başında da “Ahi” denilen liderler vardı. Bu teşkilâtta usta-kalfa-çırak ilişkisi içerisinde “Meslekî Eğitim” de verilmiştir. Ahilerin görevleri arasında; Üretici ve tüketiciyi korumak - Üretimi ihtiyaca göre ayarlamak Malların kalitesini kontrol etmek Bozuk mal üretilmesini önlemek - Piyasaya çıkan malların fiyatlarını belirlemek (Narh kesmek) - İş yeri açma izni (ruhsatı) vermek (Gedik Usûlü) sayılabilir.

Malî Teşkilât ve Para İlk bakır parayı Sultan I. Mesut bastırmıştır. İlk gümüş ve altın parayı da Sultan II. Kılıç Arslan bastırmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nde Hazine-i Âmire ve Hazine-i Hassa olmak üzere iki tür hazine vardı. Hazine-i Âmire: Devletin tüm gelirlerinin aktarıldığı devlet hazinesidir. Hazine-i Hassa: Hükümdarın kendisine (şahsına) ait olan iç hazinedir. Devletin diğer gelir kaynakları arasında ise şunlar yer almaktadır; Öşür: Müslümanlardan alınan 1/10 oranındaki ürün vergisidir. Haraç: Gayr-i müslimlerden alınan ürün vergisidir. Cizye:Gayr-i müslim erkeklerden askere gitmeme karşılığında alınan vergidir. Bâc-ı Bazar: Pazar vergisidir. Ganimet: Savaş gelirlerinin 1/5’idir.

YAZI, DİL VE EDEBİYAT Anadolu Selçuklularında; Resmî yazışma dili ve edebiyat dili Farsça, Bilim dili ve eğitim dili Arapça, halkın konuşma dili ise Türkçedir. Beylikler döneminde ise Türkçenin önemi oldukça artmıştır. Karamanoğlu Mehmet Bey Türkçeyi ilk kez resmî dil ilan etmiştir. Akkoyunlu Uzun Hasan ise Ku’an-ı Kerim’i ilk kez Türkçeye çevirten kişidir.

Dış cephe ve iç mekân süslemeleri; Taş Tuğla Ahşap kerpiç Alçı Mermer MİMARLIK VE SANAT Anadolu Selçuklularında da en fazla gelişme gösteren sanat dalı mimarîdir. Dış cephe ve iç mekân süslemeleri; Taş Tuğla Ahşap kerpiç Alçı Mermer kullanılmıştır. Mimarî eserlerde süsleme sanatı olarak; geometrik şekiller yazılar, bitki motifleri, hayvan figürleri kullanılmıştır. Gelişen Diğer Sanatlar Halıcılık Minyatür Çinicilik Hat Tezhip Ciltçilik