Araştırma Yöntem ve Teknikleri Hazırlayan: B. Türker PALAMUTÇUOĞLU

Yöntem Türk Dil Kurumuna göre yöntem, “Bilimde belli bir sonuca ulaşmak için, bir plana göre izlenen yol, metot olarak tanımlanır. Her bilimin kendine özgü yöntemleri vardır. Her araştırmada geçerli tek bir yöntemden söz edilemez. Uygulanacak yöntem, araştırmanın amacı ve konusuna göre değişebilir.

Yöntem Türleri Tüme Varım Yöntemi Tümden Gelim Yöntemi Karma Yöntem Anoloji Yöntemi

Tüme Varım Yöntemi Tek tek olaylardan genel yargılara ulaşılır. Yani, bütünü oluşturan parçaların ortak özelliklerinden yola çıkarak genelleme yapılır. Bunun için hipotezler kurulur ve test edilir. Bu yöntemde genellikle gözlem, deney ve anket teknikleri uygulanır. Örnek: Karadeniz’de balıklar yaşar, Ege Denizi’nde balıklar yaşar, Marmara Denizi’nde balıklar yaşar, Akdeniz’de balıklar yaşar, Öyleyse, bütün denizlerde balıklar yaşar.

Tümden Gelim Yöntemi Genel bir kural ayrı ayrı olaylara uygulanır. Böylece genel yargılardan özel yargılara ulaşılır. Başla bir ifadeyle, bir bütünde bulunan özelliklerden hareketle bütünü oluşturan parçaların özellikleri hakkında yargılara ulaşılır. Örnek: Denize kıyısı olan şehirlerde nem oranı yüksektir. Rize denize kıyısı olan şehirdir, öyleyse Rize’de nem oranı yüksektir.

Karma Yöntem Bu yöntemde hem tüme varım hem de tümden gelim yöntemleri beraber uygulanır. Tüme varımla ortaya konan genellemeler, tümden gelim yöntemi ile test edilerek doğruluğu test edilebilir.

Araştırma Tekniği Seçilen yönteme bağlı olarak belirlenen bilgi toplama aracıdır. Yönteme bağlı olarak bir veya birden çok araştırma tekniği kullanılabilir. Fen Bilimlerinde genellikle deney ve gözlem tekniği; Sosyal Bilimlerde ise görüşme, gözlem, anket ve belge taraması yapılır. Hangi verilere ihtiyaç olduğu ve bu verilerin nasıl toplanacağı uygulanacak teknikleri ortaya çıkarır.

Kuramsal (Teorik) Araştırmalarda Kullanılan Teknikler Türk Dil Kurumu’na göre kuram: Sistemli bir şekilde düzenlenmiş, birçok olayı açıklayan ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar bütünüdür. Bir kuramda niçin ve nasıl sorularına cevap aranır. Bir sosyal olayın, başka sosyal olay veya olaylarla ilişkisi ortaya koyulur. Bu tür araştırmaların hipotezlerinin ölçümler ve testlerle doğrulanması gerekir. Hipotez testleri farklı örneklem gruplarında da aynı şekilde doğrulanırsa genellemeler daha doğru olacaktır.

Deneysel Araştırmalarda Kullanılan Teknikler Bu araştırmalarda, araştırma konusu ile ilgili veriler toplanır. Bu veriler arasında neden-sonuç ilişkileri kurmak suretiyle bazı tanımlamalar, açıklamalar ve çıkarımlarda bulunulur. Deneysel araştırmalarda çeşitli ölçüm araçları, doğal ortama benzeyen yapay koşullar sağlayan araçlar (klima, basınç dengeleyici vb.) kullanılır.

Konumuna Göre Veri Kaynakları Birincil Veriler Anket Gözlem Deney İkincil Veriler İç Veriler Dış veriler

Türlerine Göre Veri Kaynakları İnsanlar Belgeler Canlı veya cansız diğer varlıklar

Veri Toplama Teknikleri Görüşme – Mülakat Gözlem Deney Literatür (Yazın) Taraması Anket

Görüşme Mülakat Kişilerin birtakım yönlerini tanıtmak veya bir konuyu aydınlatmak için, kişilerle veya uzmanlarla yapılan görüşmelere mülakat denir. Bilimsel araştırmalarda bir olay veya olgu için tek kaynak kişiler olabilir. Görüşme yüz yüze, telefonla veya diğer görsel-işitsel araçlarla yapılabilir. Herhangi bir konuda derinlemesine, geniş bir bilgi edinmek istendiğinde bu tekniği kullanmak avantajlıdır.

Görüşme Türleri Yapılandırılmış Görüşme: Görüşme soruları önceden belirlenip standartlaştırılmıştır. Cevaplar için seçenekler belirlenmiştir. Görüşmede derinlemesine bilgi sağlanmaz. Yarı Yapılandırılmış Görüşme: Bu türde bazı sorular standartlaştırılmış, bazı sorularda açık uçlu olarak hazırlanmıştır. Bu şekilde daha derinlemesine bilgi toplanır. Yapılandırılmamış Görüşme: Sorular açık uçludur, derinlemesine bir veri toplama söz konusudur. Görüşme samimi bir sohbet havasında gerçekleştirilebilir. Verilen cevaplar görüşmeyi yönlendirir.

Görüşmede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Hangi alanda görüşme yapılacaksa, o alanın uzmanları seçilmelidir. Görüşmeye katılacak kişi ya da kişilerle ön görüşme yapılmalıdır. Bu çerçevede yer, zaman ve konu hakkında bilgi verilmelidir. Görüşmeyi düzenleyen kişi, soracağı soruları önceden planlamalıdır. Konunun yada olayın bütün boyutlarını yansıtacak şekilde sorularını özenle seçmelidir. Sorular herkesin anlayabileceği biçimde açık olmalı, alınan cevaplar hemen aynen kaydedilmelidir. Görüşme yapılandırılmış ise veriler kağıt üstünde, yapılandırılmamış ise ses kayıt cihazı veya kamera ile kaydedilmelidir.

Gözlem Türk Dil Kurumu’na göre gözlem “Bir nesnenin, olayın veya bir gerçeğin, niteliklerini bilmek amacıyla, dikkatli ve planlı olarak ele alınması, incelenmesi ve izlenmesidir.” Bilimsel araştırmalarda bazen insanları, olayları ve nesneleri izlemek gerekebilir. Planlı, sistemli, yer, zaman ve doğru araçlarla yapılan gözlem, değerli verilerin elde edilmesini sağlayabilir. Veriler olduğu gibi kaydedilmelidir. Kişisel yorum ve subjektif yaklaşımlar verilerin güvenilirliğini zedeler. Gözlenen olay, kişi veya nesneye müdahale edilmemelidir.

Gözlem Türleri Basit Gözlem: Standart bir tekniğe dayanmayan gözlem türüdür. Ölçüm aracına gereç yoktur, veriler sadece gözlenir ve kağıda yazılır. Katılımlı Basit Gözlem: Bu gözlem türünde gözlemci, gözlediği grubun içerisinde, ya kendini kabul ettirerek ya da kimliğini gizleyerek gözlem yaptığı olaya doğrudan katılır. Katılımsız Basit Gözlem: Bu türde ise gözlemci, kimliğini saklamaz, gruba veya olaya katılmaz. Gözlenen kişi veya grup gözlemciden haberdar değildir. Sistematik Gözlem: Bu tür gözlemde gözlenecek olay, nesne veya durumla ilgili; amaç, plan, kullanılacak araçlar ve süreçler önceden belirlenmiştir. Gözlem için zaman, ortam, gözlemin tekrarlanma sayısı ve sıklığı belirlenmiştir. Veriler daha ayrıntılı ve objektif olarak elde edilebilir.

Deney Türk Dil Kurumu’na göre deney “Bilimsel bir gerçeği göstermek, bir kuramı doğrulamak, bir varsayımı kanıtlamak amacıyla yapılan işlemdir. Deneyde araştırmacı tarafından oluşturulan yapay bir ortamda inceleme söz konusudur. Araştırmacı şartları ve kullanılacak materyali belirleyerek sonuçları değerlendirir ve çıkarım yapar.

Deney Bu tekniğin uygulanmasında öncelikle sınırlılıkların, bağımlı ve bağımsız değişkenlerin, deneyin tekrarlanma sayısının ve sıklığının belirlenmesi gerekir. Deneyde bağımsız ve bağımlı değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ve şiddeti tespit edilir. Deney belirli sayıda tekrarlanır ve deney sonuçlarına bazı istatistiksel hipotez testleri uygulanır.

Deney Sosyal Bilimlerde her deneme için aynı şartların ve ortamın oluşturulması çok zordur. Bu nedenle elde edilen verilerle hipotezlerin testi yanıltıcı olabilir. Veriler için güvenilirlik sorunu ortaya çıkabilir. İnsanlarla ilgili deneylerde yasal ve etik sınırlamalarda bu tekniğin uygulanmasını güçleştirebilir.

Yazın (Literatür) Taraması Türk Dil Kurumuna göre yazın “herhangi bir bilim dalında yazılmış olan yazı veya eserlerin bütünü” şeklinde tanımlanır. Araştırma konusu, yöntem veya tekniklerle ilgili yazındaki önceki çalışmaların ve kavramların bilinmesi gerekir. Önce çalışmalarda yer alan bilgiler elde edilir, sonra sınıflandırılır, karşılaştırılır, birleşen ve ayrılan yönleri belirlenir. Bu teknikle elde edilen veriler mutlaka kaynakçada gösterilmelidir.

Yazın (Literatür) Taraması Yazın taramasında aynı konu için farklı kaynaklardan bilgi toplanmalıdır. Çünkü her çalışma çeşitli sebeplerle hatalar içerebilir. Başka çalışmalardan kendi tezinizi destekleyecek bilgileri toplayıp, çalışmanızda sunmanız tezinizi destekleyecektir.

Yazın Taramasının Adımları Araştırmanın konusu, sınırlılıkları ile beraber belirlenmelidir. Konunun sınırlandırılması gereksiz bilgi elde etmeyi önler. Bu durum zaman, para ve emek israfını önler. Araştırmanın hangi yazılı, basılı eserlerden, hangi görsel ve işitsel araçlardan yapılacağı belirlenmelidir. Araştırma yapılacak konumlar belirlenmelidir (Kütüphaneler, arşivler, internet vb.). Kaynakların herkesin kullanımına açık olup olmadığının belirlenmesi, gerekli izinlerin alınması, kaynağın konumunun belirlenmesi gerekir. Tarama için anahtar kelimeler belirlenmelidir. Özellikle internette anahtar kelimeler ile uygun web sayfaları belirlenir. Tarama ile elde edilen bilgiler kıyaslanır, birleşen ve ayrılan noktaları belirlenir, bilgilerin analizi yapılır, doğrudan veya dolaylı alıntılar yapılarak yazma aşamasına geçilir.

Yazın Taramasında Kullanılan Yerler Kütüphaneler: Raf tanzimleri, tarama bilgisayarları, internet kaynakları ve e-kitaplar. Arşivler: Yazılı, sesli, görsel belgeler. Yazışmalar, anlaşmalar, emir ve talimatlar, plan ve projeler gibi. İnternet Kaynakları: Birçok örgüt faaliyetlerini ve birtakım istatistikleri kendi web sitelerinden duyurmaktadır (TSE, TÜBİTAK, TÜİK, YÖK). Üniversiteler, YÖK tez veri tabanı, ayrıca indeks adı verilen veri tabanları internette hizmet verirler.

İnternet Kaynakları Arama Motorları (Google, Yahoo, Msn vb.) Veri Tabanları (EBSCO, ScienceDirect, Copernicus vb.) E-kitap siteleri (Ebrary, World E-book Library, Project Gutenberg, Google Books, Open Library vb.)

Anket Anket “Bir araştırma çerçevesinde, kişilerin düşünce, görüş ve eğilimlerini tespit etmek amacıyla hazırlanmış soruların, belirli bir düzende yerleştirildiği formlar ile veri toplama yöntemidir.” Veri toplamada kullanılan forma anket formu adı verilir. Sosyal Bilimlerde en çok kullanılan veri toplama aracıdır.

Anket Tekniğinin Aşamaları Ankete Hazırlık Anket Sorularının Hazırlanması Anket Formunun Hazırlanması Temas Yönteminin Belirlenmesi Uygulama ve Değerlendirme

Ankete Hazırlık Hedef Kitle kimlerden oluşacaktır? Seçilecek örneklem grubu kaç kişiden oluşacaktır ve seçim işleminde hangi nitelikler aranacaktır? Anket hangi araçlarla ve ne kadar sürede tamamlanacaktır? Elde edilen veriler hangi istatistiksel yöntemlerle test edilecek, hangi istatistiksel yazılım kullanılacaktır (SPSS, Minitab, Stata vb.).

Anket Sorularının Hazırlanması Soruların sayısı (Mümkünse, 15-25 Soruyu geçmesin) Soru tipi (Açık uçlu, Kapalı uçlu vb.) Soruların kısa, açık anlaşılır olması Hedef kitlenin eğitim düzeyine uygun olması Çelişkili olmaması Tutarlı olması Belirli bir anlam sırası gözetilerek sorulması

Evet/Hayır Soruları İşyerinde size adil davranılıyor mu? ( ) Evet ( ) Hayır

Kapalı Uçlu Soru Belediye hizmetlerini nasıl buluyorsunuz? ( ) Çok Kötü ( ) Kötü ( )Orta ( ) İyi ( ) Çok İyi Sınıfımdaki arkadaşlarımla ilişkilerim iyidir. ( ) Hiç Katılmam ( ) Kesinlikle katılmam ( ) Katılmam ( ) Katılmam ( ) Orta Düzeyde Katılırım ( )Kısmen katılırım ( ) Katılırım ( ) Katılırım ( ) Tamamen Katılırım ( ) Kesinlikle katılırım

Yarı Açık Uçlu Soru İşinizde psikolojik şiddete maruz kalıyormusunuz? ( ) Evet ( ) Hayır Cevabınız “evet” ise ne tür bir psikolojik şiddete maruz kalıyorsunuz? ( ) Dışlama ( ) Pasif Bırakma ( ) Haksız Eleştri ( ) Tehdit ( ) İftira ve karalama ( ) Diğer (belirtiniz) ….

Yarı Açık Uçlu Sorular “Sadece birini seçiniz” “Birden çok şık seçilebilir” “Şıklara önem sırasına göre numara veriniz”

Anket Formunun Hazırlanması İlk bölümde, ankete katılacak kitleye hitaben; anketin konusu, tarihi, verilerin ne amaçla kullanılacağı, verilerin başkalarıyla paylaşılmayacağı gibi bilgilerin bulunduğu bir mesaj yer alır. İkinci bölümde ankete katılanların kişisel (demografik) bilgileri yer alır (cinsiyet, yaş, eğitim durumu vb.) Üçüncü bölümde esas sorular yer alır.

Temas Yönteminin Belirlenmesi Yüz yüze görüşme ile anket Telefonla anket Internet yoluyla anket Posta yoluyla anket

Uygulama ve Değerlendirme Toplanan verilerin analizi için SPSS, Minitab gibi paket programlar kullanılabilir. Bazı analizler Excel’de de yapılabilir. Verilerin frekans dağılımları Grafikleri Merkezi eğilim ve dağılım ölçüleri (temel istatistikler) Güvenilirlik ve Geçerlilik Analizleri Hipotez testleri Parametrik Testler (Kikare, t testi, ANOVA testi) Parametrik Olmayan testler (Mann-Whitney U testi, Kruskal Wallis H testi vb.) İlişki ve Etki Analizleri (Korelasyon analizi, Regresyon analizi) Yapısal Eşitlik Modelleri

Anketin Avantajları Anket ile hedef kitlede daha fazla kişiye ulaşılabilir, Para, zaman ve enerji tasarrufu sağlar, Örneklemin temsil yeteneği ve geçerliliği artar, Yeteri zaman verilirse sorularak düşünerek cevaplanabilir, Gizlilik sağlanabilir, bu nedenle cevaplayan daha samimi cevap verir.

Anketin Dezavantajları Temas yönteminden veya cevaplayıcıdan kaynaklanan hatalar olabilir Soruların anlaşılmaması, cevaplarda samimi olunmaması veya anketin ilgisiz kişilerce doldurulması, seçeneklerin rastgele işaretlenmesi, Anketörden kaynaklanan hatalar Elde edilen verilerin yüzeysel olması Geri dönüş veya cevaplanma oranının düşük olması.