ÜREME Doğadaki tüm canlılar kendilerine benzer canlılar meydana getirerek tür neslinin devamı sağlarlar.Bu şekilde canlılar genlerini nesilden nesile taşırlar. Canlıların nesillerini devam ettirmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirmelerine “üreme” denir. Üreme eşeyli ve eşeysiz üreme olmak üzere ikiye ayrılır: I.EŞEYSİZ ÜREME : Ana canlının döllenme olmaksızın yeni bireyler meydana getirmesine denir. Yeni oluşan bireyler genetik olarak ana canlının aynıdır. Eşeysiz üremenin birçok çeşidi vardır. A) Bölünme : Bakteriler ve bazı protistlerde görülen üreme şeklidir. Buna göre belli olgunluğa erişen canlı kısmen ikiye eşit olarak ayrılır. Bu üreme şeklinin temelinde mitoz ve amitoz bölünme yatar.Bölünme boyuna yada enine olabilir. Bölünme süresi türe göre değişebilir. Bölünmenin en hızlı gerçekleştiği canlılar bakterilerdir. Bakteriler uygun ortamlarda her 20 dk da bir bölünür. Bölünmede canlı sayısı geometrik şekilde artar.( 2,4,8,16….gibi )

B) Tomurcuklanma : Ana canlının bir kısmında hücre bölünmesiyle tomurcuk şeklinde çıkıntı oluşturur.Bu çıkıntı zamanla gelişerek yeni bir birey meydana getirir.Bu birey ana canlıya bağlı koloni oluşturabileceği gibi bağımsızda yaşayabilir.Maya mantarlarında,hidra,medüz,mercan ve bazı bitkilerde görülür.

C) Sporlanma: Bazı bir hücreli canlılar, mantarlar, karayosunları ve eğrelti otları ve tohumsuz bitkilerde görülür. Bu canlılar spor adı verilen olumsuz şartlara dayanabilen , sağlam bir örtü ile kaplanmış özelleşmiş hücrelerle çoğalır. Sporlar uygun şartlarda gelişip çimlenerek yeni bireyler meydana getirir.Diploit (2n) hücrelerde mayozla, haploit (n) hücrelerde mitozla meydana getirilir.Sporları üreme hücrelerinden farkı döllenme olmaksızın birey oluşturabilmesidir.

Eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesiyle olan üreme şekline “ dölalmaşı (metagenez )“ adı verilir. Dölalmaşı şeklinde üreme tohumsuz bitkiler,çiçeksiz bitkiler ve plazmodyum gibi bazı tek hücreli canlılarda görülür.

D) Vejetatif Üreme : Bazı tohum yapma yeteneğini gelişmemiş bitkilerde görülen üreme şeklidir. Vejetatif üreme sürünücü gövde , gövde yumruları, rizom ve çelik gibi değişik kısımlarıyla meydana gelir. Çilekte sürünücü gövdelerden çıkan yeni bitkinin dikimiyle, patateste göz (nodül) adı verilen yapıların çimlenmesiyle, soğan ve zambak gibi bitkilerde rizom adı verilen toprak altı gövdeleriyle, söğüt ve kavak gibi bitkilerde çelik adı verilen kesilen dal ya da gözyaşı adı verilen parçalarıyla vejetatif üreme meydana gelir. Çelikle üreme Gözyaşı ile üreme

Patateste gözlerle üreme Soğanla üreme Sürünücü köklerle üreme

II.EŞEYLİ ÜREME : Farklı genetik bilgiye sahip üreme hücrelerinin (gamet) birleşmesiyle yeni bireyin meydana gelmesi şeklinde olan üreme şekline “ eşeyli üreme “ adı verilir. Oluşan bireyin iki farklı atası vardır.Eşeyli üremede gerçekleşen iki önemli olay vardır. a) Mayoz Bölünme : Eşeyli üremede gamet oluşmasını sağlar.Mayoz bölünme ile kromozom sayısı yarıya düşer.Krossing-overle de çeşitlilik meydana gelir. b) Döllenme : Erkek ve dişi bireylere ait gametlerin birleşmeyle yeni birey meydana gelmesidir.Döllenme ile türe ait kromozom sayısı korunmuş olur. Yeni birey her iki atasına ait özellikleri taşır. Eşeyli üreme ile hem çeşitlilik hem de kromozom sayısı sabit tutulur.Bu yönleriyle eşeysiz üremeden ayrılır. 5 çeşit eşeyli üreme vardır. Gamet Mayoz Ergin fert Zigot

1)İzogami : Şekil ve büyüklükleri aynı olan gametlerin döllenmesiyle olan üreme şeklidir. Bazı tohumsuz bitkilerde izogami görülür. 2) Heterogami : Şekil ve büyüklükleri farklı olan gametlerin döllenmesiyle olan üreme şeklidir. İkiye ayrılır a) Anizogami : Farklı boyutlardaki gametlerin döllenmesiyle oluşan üremedir. Özellikle tohumsuz bitkilerde görülür. b) Oogami : Özel bir anizogami şeklidir. Buna göre erkek gamet hareketli ve küçük, dişi gamet ise hareketsiz ve büyüktür.Genellikle gelişmiş hayvanlarda görülür

Ulotrixte izogami Mantarda anizogami

3) Konjugasyon : Bakteriler ve bazı tek hücreli canlılarda görülen üreme şeklidir. Bakterilerde ana DNA dan ayrı plazmit adı verilen yuvarlak DNA parçası bulunur. Bu parça diğer bakteriye aktarması ile konjugasyon gerçekleşir.Böylelikle çeşitlilik sağlanır.

4) Partenogenez : Eklembacaklı bazı hayvanlarda görülen üreme şeklidir 4) Partenogenez : Eklembacaklı bazı hayvanlarda görülen üreme şeklidir. Bu üremede döllenmemiş yumurtadan yeni bireyler oluşur. Arılardaki partenogenez de kraliçe arı iki şekilde oğul fert meydana getirir. Eğer erkek arıdan aldığı spermlerle fert oluşursa dişi arılar, döllenmeden yumurtadan direkt canlı oluşursa erkek arılar meydana gelir.

5) Hermafrodizm : Bazı canlılar erkek ve dişi üreme organını vücudunda barındırır. Böyle canlılara hermafrodit (erselik) canlılar denir. Canlının vücudunda üretilen erkek ve dişi gamet birbirini dölleyebilir. Bu şekilde döllemeyi az sayıda hermafrodit canlı yapar.Hermafroditlerin çoğu farklı bireylerle döllenme yapar. Yassı solucanlar kendi kendini döllerken, istiridye farklı bir istiridyenin gametiyle döllenir. BİTKİLERDE ÜREME A) Çiçeksiz Bitkilerde Üreme : Çiçeksiz bitkiler eğreltiler, karayosunları,ciğerotları ve atkuyruklarından oluşur. Bunların tamamında metagenez(dölalmaşı) görülür.Bu bitkilerde sporlar mayoz bölünmeyle meydana gelir.Sporların gelişmesiyle gametofitler meydana gelir. Gametofitlerden mitozla gametler oluşur. Döllenen gametler yeni bitkiyi oluşturur.

B) Çiçekli Bitkilerde Üreme : Karada bulunan bitkilerin büyük kısmı çiçeklidir.Çiçek bu bitkilerde üreme organıdır. Bir çiçeğin yapısı şöyledir. Çiçeğin Yapısı : Çiçekli bitkilerin çoğunda dişi ve erkek organ iç içedir.Bunlara tam çiçek adı verilir( elma,kiraz vb.). Bazı çiçekli bitkiler ise sadece bir organ bulundurur.Buna eksik çiçek denir( fındık,kavak, vb.) Eğer bir bitkide erkek ve dişi organları farklı çiçeklerde aynı bitkide olursa “monoik (tek evcikli )” bitki denir(örneğin ceviz,fındık gibi).Eğer erkek ve dişi üreme organları aynı türe ait farklı bitkilerde bulunursa “ dioik (iki evcikli )“ bitki denir(Örneğin kavak,söğüt,incir gibi).Tam bir çiçeğin yapısında çanak yaprak(sepal) ,taç yaprak (petal), erkek organ (stamen), ve dişi organ (pistil) kısımları bulunur.

Erkek Üreme Hücresi Oluşumu : Erkek üreme organının başçık kısmında bulunan polen kesesinde mayoz bölünme ile mikrosporlar oluşur.Bunlar endomitozla tüp çekirdeği ve generatif ( üretken ) çekirdekler meydana gelir. Bu çekirdeklerden oluşan keseye polen adı verilir.

Dişi Üreme Hücresi Oluşumu : Dişi üreme hücresinin tohum taslağında bulunan makrospor ana hücreleri mayozla makrosporları oluşturur.Bunlardan üç tanesi kaybolur.Geriye kalan megaspor 3 kez mitoz geçirerek 8 çekirdekli yapıyı oluşturur.Bu hücrelerden bir tanesi yumurta hücresidir.Yumurta hücresinin hemen yanında sinerjit hücreler bulunur.Kesenin ortasında polar çekirdekler,diğer kutbunda da antipot çekirdekler bulunur.

Tozlaşma ve Döllenme : Bitkiler döllenmeyi kolaylaştırmak için rüzgar,böcek ve kuşlar aracılığıyla polenleri başka çiçeğe gönderir.Bu olaya tozlaşma denir.Tozlaşmayla diğer bir bitkinin çiçeğine ulaşan polen keselerinde tüp hücreleri polen tüpünü oluşturur.Generatif hücreler mitozla 2 tane sperm çekirdeği oluşturur.Daha sonra bu çekirdeklerden biri yumurtayı dölleyerek zigotu (2n), diğeri polar çekirdekleri dölleyerek endosporu (3n) meydana getirir. Bu olaya çift döllenme denir.Bu döllenmelerden sonra zigot gelişerek tohumu meydana getirir.

Tohum ve Meyve Her embriyo kesesinden bir tohum gelişir.Döllenmeden sonra hücreler bölünmeye başlar. Zigot devamlı bölünerek embriyoyu, triploit hücrelerde bölünerek besi dokuyu oluşturular. Tohumu dış etkilerden koruyan bir kabuk kısmı ( testa ) bulunur. Testa sayesinde tohum çimlenme yeteneğini kaybetmeden uzun süre canlılığını korur. Tohumun çimleninceye kadar geçen zamana dormansi ( uyku hali ) denir.Tohum dormansi halindeyken metabolizma hızı oldukça düşüktür.

Meyve Meyve yumurtalık zarının döllenmeden sonra farklılaşmasıyla meydana gelir.Bir meyve sadece yumurtalığın gelişmesiyle olursa buna gerçek meyve denir (Erik, kayısı gibi ). Fakat yumurtalıkla beraber başka kısımlarda meyve oluşumuna katılıyorsa buna yalancı meyve denir.( örneğin elma çiçek sapı ve yumurtalığın birlikte gelişimiyle olur ). Meyveler oluş şekillerine göre de ikiye ayrılır. Basit meyveler tek yumurtalıktan meydana gelirken( kayısı,erik ), bileşik meyveler birden fazla yumurtalığın birleşmesiyle meydana gelir.( incir, dut,çilek ) Meyveler morfolojilerine göre etli meyveler ve kuru meyvelere ayrılır.Etli meyvelere örnek olarak elma ve domatesi, kuru meyvelere ise ayçekirdeği ve buğdayı verebiliriz.

HAYVANLARDA ÜREME Hayvanlar aleminde eşeyli üreme oldukça yaygın görülen bir üreme şeklidir.Eşeyli üreyen hayvanların çoğunda erkek üreme organının testislerinde spermler, dişi üreme organının yumurtalığında yumurta hücreleri oluşturulur. Bunlar döllenerek ergin hayvanları oluşturur. Hayvanlarda döllenme ikiye ayrılır. A) Dış Döllenme : Suda yaşayan balıklar,kabuklular ,yumuşakçalar ve kurbağaların bir kısmında görülür. Bu hayvanlar genellikle yumurta ve spermlerini suya bırakırlar. Döllenme suda gerçekleşir. Döllenme şansını artırmak için bol miktarda gamet ortama bırakılır.Dış döllenme sonucu oluşan zigot besin ihtiyacını yumurtadaki besin kesesinden karşılar. B) İç Döllenme : Bu döllenme şekli dişinin üreme kanalına bırakılan spermlerin yumurtayı döllemesiyle meydana gelir. Döllenme vücut içerisinde olur.Döllenmeyle oluşan zigot her türlü ihtiyacını direkt dişiden karşılar.İç döllenme sürüngenler, kuşlar,memeliler ve köpek balığı gibi hayvanlarda görülür.

İNSANDA ÜREME SİSTEMİ A) Dişi Üreme Sistemi : Dişi üreme organı başlıca 4 kısımdan oluşur. Yumurtalıklar folikül keselerinde oogenezle yumurta oluşumu sağlar. İki tane yumurtalık vardır. Ayda genellikle yumurtalıkların birinde tek yumurta meydana getirilir. Fallop tüpü ( Yumurta Kanalı ) rahim ve yumurtalıkları birbirine bağlar.Döllenme olayı burada gerçekleşir. Rahim ( Uterus ) döllenmiş yumurtanın doğuma kadar büyüyüp geliştiği yerdir. Yumruk büyüklüğündedir. Bol kan damarlı ve kaslı bir yapısı vardır. Vajina spermleri dişi vücuduna bırakıldığı yerdir.Vajinanın idrar kanalıyla bağlantısı yoktur.

MENSTRÜASYON DÖNGÜSÜ Dişi yumurtalıkları ve rahimde meydana gelen periyodik döngüye menstrüasyon döngüsü denir. Menstrüasyon döngüsü 4 kısımdan oluşur. 1. Folikül Evresi : Yumurtalıklarda çok sayıda folikül keseleri ve bunların içindede olgunlaşmamış yumurta hücreleri vardır.Her ay FSH etkisiyle foliküllerden biri gelişerek olgun yumurta hücresini bulunduran içi sıvı dolu bir keseciğe dönüşür.Bu evre 10-14 gün sürer. 2. Ovulasyon (Yumurtlama) Evresi : Olgunlaşan yumurta hücresi LH etkisiyle folikülden dışarı atılır.Folikülden bırakılan yumurta döllenme borusuna geçer. Bu aşama döngünün 13-15.günlerine rastlar.

3. Korpus Luteum Evresi : Folikül kesesi yırtılınca folikül hücreleri içi sarı renkli yağ damlacıkları içeren bir yapı oluşturur.Bu yapıya Korpus Luteum denir.Korpus luteum hücreleri tarafından östrojen ve progesteron hormonları salgılanır.Progesteron hormonunun etkisiyle rahim kasları gelişerek muhtemel bir gebelik için hazır duruma getirilir. Bu evre 10-14 gün sürer. Yumurta hücresi 4-5 gün boyunca fallop tüpünde bulunur. Eğer yumurta hücresi fallop tüpünde sperm ile karşılaşırsa döllenme olayı meydana gelir.Hemen arkasından zigot hızlı bir şekilde mitoz geçirerek rahime geçer ve orada gelişir.Korpus luteum gebelikte plasenta oluşuncaya kadar varlığını devam ettirir. 4. Menstrüasyon Evresi : Yumurta hücresi fallop tüpünde döllenmezse 14 gün içerisinde korpus luteum bozulur. Bununla beraber rahim kasları bozularak döllenmemiş yumurta ile beraber bir miktar kanla dışarı atılır. Bu evre 3-5 gün sürer. Menstrüasyon döngüsü toplam 28 gün sürer. Bu süre boyunca FSH , LH , LTH , östrojen ve progesteron hormonları iş görür.

Menstrüasyon Döngüsü

B) Erkek Üreme Sistemi : Erkek üreme organı başlıca 3 kısımdan oluşur. Testisler spermlerin meydana getirildiği bezlerdir. Erkek eşey organı spermlerin, yardımcı sıvıların ve idrarın dışarı atılmasını sağlayan çiftleşme organıdır. Yardımcı Bezler spermin hareketini kolaylaştıran sıvıları üreten bezlerdir.Bunlar prostat bezi, cowper bezi ve seminal keselerdir. Testislerde bulunan seminifer tüplerinde sperm ana hücreleri bulunur bunlar mayozla hareket yeteneği kazanmamış hücreler meydana gelir.Bu hücreler epididimise geçerek hareket ve dölleme yeteneği kazanarak spermleri oluşturur. Buradan da sperm kanalına geçerler.Spermler yardımcı bezler tarafından salgılanan sıvıda yüzerler. Sperm ve idrar üretra kanalından dışarı atılır.Bu kanaldan geçişleri prostat bezi tarafından düzenler.

C) Döllenme : Erkek eşey organıyla dişiye aktarılan spermler hızlı bir şekilde fallop tüpüne ulaşır. Spermler burada olgun yumurta hücresiyle karşılaşırsa döllenme olayı gerçekleşir. Spermlerden biri yumurta hücresinin zarını eriterek çekirdeğini aktarır.İki üreme hücresinin çekirdeği birleşerek zigotu meydana getirir. Zigot mitozla gelişerek embriyoyu oluştur.

Dişi Üreme Hücresini kontrol Eden Hormonlar : D) Üremenin Hormonal Kontrolü : Üreme hormonları beyinin hipotalamusu tarafından kontrol edilir. Hipotalamus RF sayesinde hipofiz bezini uyarır ve hormon salgılatır. Dişi Üreme Hücresini kontrol Eden Hormonlar : FSH : Foliküllerin gelişmesini ve foliküllerden östrojen hormonu salgılanmasını sağlar. LH : Ovulasyonu sağlar. Ovulasyondan sonra oluşan korpus luteum progesteron ve az miktarda östrojen salgılatır. LTH (Prolaktin) : Ovulasyonla atılan yumurta döllenirse LTH sayesinde korpus lüteumun devamı sağlanır.Ayrıca süt bezlerinin gelişmesi ve süt oluşumunda etkilidir. FSH-LH-LTH Östrojen Hipotalamus RF Rahim ve Süt bezleri Hipofiz Yumurtalık Östrojen (Geri Besleme) Progesteron

Erkek Üreme Hücresini kontrol Eden Hormonlar : FSH : Testislerde bulunan seminifer tüpçüklerini uyararak sperm oluşumunu başlatır. LH : Seminifer tüplerinden salgı üreten hücreleri uyararak testesteron hormonun üretilmesini sağlar.Bu hormon erkeğe ait ikincil özelliklerin oluşmasını sağlar FSH-LH Hipotalamus RF Hipofiz Testis Testesteron (Geri Besleme)