Sosyo-Kültürel Gelişim Kuramı Lev Semyonovich Vygotsky Dr. Gökçe Karaman Benli Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Temel Eğitim Bölümü Okul Öncesi Eğitim Anabilim Dalı

Lev Semyonovich Vygotsky, 1896’da bir Rus Yahudi ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Moskova Üniversitesi’nden hukuk derecesini aldı; ancak edebiyat, dilbilim, psikoloji, sanat, felsefe alanlarında çok okumuştur. Daha sonra da bilişsel gelişim alanında çalışmalarını gerçekleştirdi. 2

Daha önceki Rus psikologlarına tepki olarak Vygotsky ve arkadaşları, kültürel-tarihsel bir gelişim psikolojisi yaklaşımı oluşturarak, düşünce, bellek ve akıl yürütme gibi üst düzey etkinlikleri vurgulamışlardır. 3

Vygotsky, kuramını oluştururken Rusya’daki iktidarda bulunan Komünist Partisi tarafından çalışmalarının yayınlanması yasaklandı. En etkili kitabı olan “Düşünce ve Dil” Rusya’da öldüğü yıl, 1934’te yayınlandı. 4

Vygotsky’nin yaklaşımı şu anki çocuk yerine, gelecekteki çocuk kavramına yoğunlaşır.

Çalışma birimi kültürel bağlamda aktif çocuktur. Kurama Genel Bakış Çalışma birimi kültürel bağlamda aktif çocuktur. Potansiyel Gelişim Alanı Zihinsel işleyişin sosyo-kültürel kökenleri Kültür tarafından sağlanan araçların zihinsel işleyişe aracı olması 6

Çalışma birimi kültürel bağlamda, aktif çocuktur. 7

Sosyokültürel psikologlar “bağlam” içinde çocuğa en küçük çalışma birimi olarak bakarlar. Bağlam; hem çocukların yaşadıkları daha geniş kültür hem de mevcut ortamdaki ifadesi anlamına gelir. Örneğin ABD kültürü, alışveriş merkezleri, banliyöler, okullar ve bilgisayar gibi ortamları yaratmıştır. Sosyokültürel bağlam, çevrenin çocuk için ne anlama geldiğini tanımlar. Çocukların kültürdeki etkinliklere katılımlarına odaklanırlar. Örneğin oyunlarına…Kültürlenme, çocukların başına gelen bir şey değil, çocukların yaptıkları bir şeydir.Böylece biliş, durağan değil, dinamiktir. 8

Kültür ise; paylaşılan inançları, değerleri, bilgiyi, becerileri, yapılandırılmış ilişkileri, bir şeyleri yapma yollarını (gelenekler), sosyalleşme uygulamalarını ve sembol sistemlerini (yazılı ve sözlü dil gibi) içerir. Sosyal, fiziksel ortamları (okullar, binalar, otoyollar) ve nesneleri (bilgisayarlar, televizyon, sanat) kapsar. 9

Kültür, çocuk yetiştirme uygulamalarını, bu uygulamalar da çocukların kavramlarını etkiler. Örneğin; ekonomik durgunluk bir babanın işini kaybetmesine neden olabilir. Bu durum evde gerginliğe ve çocuğun okulda problem yaşamasına yol açabilir. 10

Potansiyel Gelişim Alanı 11

Vygotsky; potansiyel gelişim alanını; çocuğun “bağımsız problem çözme ile belirlenen gerçek gelişim düzeyi” ile “bir yetişkinin gözetimi altında ya da daha yetkin akranlarıyla işbirliğiyle problem çözerek belirlenen” daha üst düzey “potansiyel gelişim” arasındaki uzaklık olarak tanımlamıştır. 12

“Bugün çocuğun işbirliği ile yapabildikleri yarın bağımsız olarak yapabilecekleridir.” Kendi başına bildikleri ya da yapabildikleri: Bağımsız performans Yardım alarak yapabildikleri: Yardım alınan performans 13

Çocuklara potansiyel gelişim alanının içine girmeyen bilgi ve beceriler öğretilemez. Örnekler verelim.

PGA, öğrenme-öğretme için üç farklı yöne dikkat çeker. 1- Bir işi yaparken çocuğa nasıl yardım edilir? 2- Çocuk nasıl değerlendirilir? 3- Gelişimsel olarak neyin uygun olduğu nasıl belirlenir? 15

Çocuğun yakınındaki yetişkin çocuğa hangi yollarla potansiyel gelişimini sergilemesine yardım eder? Başarıya teşvik eder, İpucu verir, Model olur, Açıklama yapar, Yönlendirici sorular sorar, Tartışır, Ortak katılım gerçekleştirir, Cesaretlendirir, Çocuğun dikkatini kontrol etmeye çalışır. 16

Örnek: 2,5 yaşındaki bir çocuk ve anne birlikte yapboz yapmaktadırlar, Ç: (Önce modele, sonra parça yığınına bakar), Şimdi bu nereye girecek? (Siyah parçayı alır, önce kopyaya, sonra parça yığınına bakar.) A: Bu diğer parça nereye girecek? (Çocuk siyah parçayı, parçaların olduğu yere geri koyar ve parçalara bakar.) A: Diğer kamyona bak, o zaman anlarsın. (Çocuk modele, sonra da parçalara bakar.) Ç: Peki… (Önce kopyaya sonra da modele bakar.)… Bakıyorum… Hımm, bu diğer yapbozun orada bir siyah parçası var. (Modeldeki siyah parçayı işaret eder.) A: Hı-hı. Ç: Siyah bir tane… A: Peki bu siyahı yapbozun neresine koymak istiyorsun? (Çocuk siyah parçayı yığından alır, kopyaya bakar.) Ç: Peki bunu orada nereye koyarsın?, Şuraya? (Siyah parçayı kopyaya doğru bir şekilde yerleştirir.) A: Böyle iyi görünüyor. 17

Örnekte anne, çocuğun mevcut becerileriyle yenileri arasında köprü kurmasını sağlıyor. Bunu, çocuk problemi çözerken davranışlarını düzenleyerek ve yapılandırarak (scaffolding) gerçekleştiriyor. 18

Vygotsky gerçek ve potansiyel düzey arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklar; Potansiyel gelişim alanı, henüz olgunlaşmamış ancak olgunlaşma sürecinde olan işlevleri, yarın gelişecek olan ancak henüz embriyo durumundaki işlevleri tanımlar. Gerçek gelişim düzeyi zihinsel gelişimi dönük şekilde tanımlar, buna karşılık potansiyel gelişim alanı zihinsel gelişimi dönük şekilde tanımlar. 19

Sosyokültürel kurama göre süreç, üründen daha önemlidir. Çocuğun hangi kavramlara sahip olduğundan çok, tipik olarak diğer insan ve nesnelerle birlikte etkinliklere katıldığı zaman çocuğun ne yaptığını incelerler. 20

Sosyokültürelcilere göre eğitim; açık bir şekilde gerçekleşeceği gibi örtülü bir şekilde de gerçekleşebilir. Alandaki etkileşimler özellikle bebekler söz konusu olduğunda her zaman sözel olmak zorunda değil, davranışlar da bu sürece katılır. Yetişkinler çocuklara, bilgilerini yeni bir duruma uyarlamalarına yardım ederek ve ortaya çıkan yeni becerilerini denemeleri için onları cesaretlendirerek bu etkinliklere katılımda rehberlik ederler. Buna “rehberli katılım” denilir. Barbara Rogoff çocukların daha usta olan ortaklarının görüş ve değerlerini paylaşmasına “kültürel çıraklık” demektedir. Örneğin; Maya kızlarının dokuma öğrenme biçimleri o kültür için önemlidir. Çok küçük kızlar annelerini ve diğer kadınları bir dokuma tezgahında gözlemler. 5 yaşına geldiklerinde buldukları iplik parçalarıyla oyuncak bir tezgahta örmeye başlarlar. 7 yaşında yardımla gerçek tezgahlarda örerler ve 9 yaşında artık tek başlarına basit parçaları dokuyabilirler. 21

Sosyokültürel psikologlar bazen “yapı iskelesi / destek verme” terimlerini kullanırlar. 22

Destek verme, temelde çocuğun varolan gelişim düzeyi ile çözemediği problem durumları ile karşılaşması sırasında yaşadığı bilişsel zorlanmanın, yetkin bir başka kişi tarafından kontrollü bir biçimde sunulması fikrine dayanır. 23

Çocuğa aşamalı olarak destek verilir Çocuğa aşamalı olarak destek verilir. Yapılan eylem değişmez ama çocuk tarafından daha kolay yapılabilir hale gelir. Buna göre: 1- İşlem kolaylaştırılmaz fakat yardımın düzeyi farklı hale gelir. 2- Çocuk öğrenmeye başladıkça performansın sorumluluğu çocuğa devredilir. 3- Destek geçicidir. 24

Destek verme sürecinde yetişkinin rolü nedir? 25

Destek Vermenin Bileşenleri 1- Başkalarıyla etkileşim, 2- Karşılıklılık, 3- Yakınlık ve sorumluluk gösterme, 4- Problemin çocuğun gelişim düzeyine uygunluğu, 5- Çocuğu süreç boyunca potansiyel gelişim alanı içinde tutmak, 6- Çocuğu kendi eylemlerini kendi kendine düzenleyebileceği duruma getirmek. 26

Çocuk oyunda sanki kendinden bir baş daha uzun gibidir. Oyun çocuk için potansiyel gelişim alanı oluşturur. Çocuk oyunda sanki kendinden bir baş daha uzun gibidir. 27

Dinamik Değerlendirme

Zihinsel İşleyişin Sosyokültürel Kökenleri 29

Çocuklara, yetişkinlerle etkileşime girdiklerinde bilişsel olarak ne olur? 30

Vygotsky’nin yanıtı, bir çocuk ile bir yetişkin ya da daha büyük bir çocuk arasında zihinler arası alandaki etkileşimin çocuğun zihninde, zihin içi alanda içselleştiği şeklindedir. Dışsal etkileşim içsel etkileşime dönüşür. 31

Örneğin; bir başkasıyla konuşmayı öğrenmek, bir problem çözerken kendi kendileriyle zihinsel olarak konuşma becerisinin kazanılmasını sağlar; dışsal bir diyalog içsel bir diyaloğa dönüşür. Böylece çocuklar bu yolla problem çözmede daha fazla sorumluluk alırlar. 32

Hem Piaget hem de Vygotsky çocuk ile dünya arasındaki sosyal etkileşimin içselleştirilmesini vurgular. Ancak Vygotsky, sosyal etkileşimi daha çok vurgularken, Piaget, fiziksel nesneler üzerindeki motor eylemlerin içselleştirilmesiyle daha fazla ilgilenmiştir. 33

Bilişin Dışsal Aracılığı 34

Sosyokültürel psikologlara göre; akranlar ve yetişkinler, bu kendini şekillendirme sürecine çocuklara kültürlerinin psikolojik ve teknik araçlarını nasıl kullanacaklarını öğreterek yardım ederler. 35

Psikolojik araçlar; dil, sayma, yazı, geleneksel işaretler, sanat eserlerini kapsar. Düşünmeyi etkileyen bazı araçlar ise; bilgisayar, elektronik oyunlar,vb… Bu araçlar çocukları farklı şekillerde etkiler. Psikolojik araçlar değişen düşünme biçimlerine doğru içsel yönelimliyken, teknik araçlar değişen nesnelere doğru dışsal yönelimlidir. 36

Erken Çocukluk Döneminde Aracılar ALGI DİKKAT BELLEK DÜŞÜNCE 37

Sizce Vygotsky için en önemli psikolojik araç ne olabilir? Psikolojik araçlar basit zihinsel işlevleri üst düzey zihinsel işlevlere dönüştürür. Sizce Vygotsky için en önemli psikolojik araç ne olabilir? 38

Dil, zihnin yeraltına iner. Vygotsky için dil en önemli psikolojik araçtır. Dil, zihnin yeraltına iner. 39

Özel ve İçsel Konuşma 40

3 yaşlarında, çocuklar konuşmayı öğrendikten sonra Vygotsky konuşma ve düşüncenin yaklaşık 2 yaşlarında birleştiğini düşünmüştür. Çocuklar nesnelerin isimleri olduğunu öğrenir ve sözcükleri sembol olarak kullanırlar. 3 yaşlarında, çocuklar konuşmayı öğrendikten sonra başkalarıyla iletişim kurma amaçlı konuşmalar ve kendisi için duyulabilir konuşma olan özel konuşma olarak iki tür konuşma gerçekleştirirler. 41

Özel konuşma (benmerkezci konuşma) 5-7 yaş çocukları arasında iki katına çıkmaktadır. Okul öncesi dönemdeki çocuklar zor ve yeni görevlerde, kolay ve tanıdık görevlerde olduğundan daha fazla özel konuşmaya başvururlar. Özel konuşma çocuk yaptığı etkinlikte uzmanlaştıkça azalır. Ancak özel konuşma hiçbir zaman tam anlamıyla kaybolmaz. 42

Piaget, özel konuşmanın zamanla kaybolduğunu düşünür Piaget, özel konuşmanın zamanla kaybolduğunu düşünür. Vygotsky ise özel konuşmanın içsel konuşmaya dönüştüğünü belirtir. Çocukların kendi kendilerine konuşma olarak gerçekleşen bu süreç daha sonraları içsel konuşma denilen eyleme yönelik plan yapmalarıyla devam eder. İçsel konuşma ileri psikolojik işlevdir ve işitilemez. Düşüncenin gelişimi açısından bir dönüm noktasıdır. 43

Anlam Gelişimi Çocuklar ve yetişkinler aynı kelimeleri kullanırlar ancak çocuğun bir kelimeye yüklediği anlam genellikle yetişkinin anlamından farklıdır. Çocuk ne kadar küçükse anlam o kadar o çocuğun yaşantısına özgüdür. Büyüdükçe geleneksel tanımlara benzer bir anlam gelişimi gözlenir.

Yazılı konuşma düşünmeyi daha açık hale getirir. Nasıl ? 45

Dilin Sınıfta Kullanımı 46

Kavramların Gelişimi Vygotsky, kavramların gelişimini incelemek için “Vygotsky blokları” olarak adlandırılan farklı renk, şekil, uzunluk ve boyutta 22 tahta blok tasarlamıştır. Hiçbir blok diğerinin aynısı değildir. Vygotsky hem sözel işaretleri hem de nesnelerin fiziksel özelliklerini kullanarak “çifte uyarım” olarak adlandırılan yöntemle çocuklarda kavram gelişimini incelemiştir. 47

Öğretmenler çocukların dikkatlerini açıkça sözcüklerin anlamına ve bu sözcükler arasındaki ilişkilere - bir bilgi sistemine - yöneltirler. Böylece çocuklar kendi düşünce süreçlerinin farkına varır. Bu, bugün “üstbiliş” olarak adlandırılan terimin habercisidir. 48

Kaynak G. Haktanır 2010 (Ed.). “Zihnin Araçları”. Ankara: Anı Yayıncılık. Bodrova, E. Ve Leong, D.J. 2007. Tools of The Mind. The Vygotskian Approach to Early Childhood Education. Second Edition. New Jersey, Merrill Prentice Hall.