ALLIUM TUNCELIANUM (AMARYLLIDACEAE) TÜRÜ ÜZERİNE MORFOLOJİK VE ETNOBOTANİK BİR ÇALIŞMA (SECT. ALLIUM) Gülnur Ekşi1, Mehmet Koyuncu1 1Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 06100, Tandoğan, Ankara Giriş Allium L. cinsinin öncelikle Güneybatı ve Orta Asya’da, ikinci ve nispeten daha dar yayılışı ise Kuzey Amerika’da gösterdiği saptanmıştır. 880’ den fazla tür içermesi bu cinsi monokotiledon cinsleri arasında en geniş cinslerden biri yapmaktadır. Morfolojik olarak son derece çeşitlilik gösteren Allium cinsi neredeyse sadece kuzey yarım kürede yayılış göstermektedir. Türkiye, Allium cinsinin başlıca yayılış gösterdiği Güneybatı ve Orta Asya’ ya dahil olmakla kalmaz aynı zamanda 175 türle (188 takson) bu merkezler içinde önemli bir yere sahiptir. Bu türlerin yaklaşık %40’ ı endemiktir. Materyal & Metod Bu çalışmada endemik bir tür olan A. tuncelianum’ un ayrıntılı morfolojik çizimleri yapılmış, etnobotanik önemi üzerinde durulmuştur. Ayırt edici morfolojik karakterler canlı örnekler ve herbaryum materyalleri kullanılarak araştırılmış ve çizimlerle detaylı bir şekilde gösterilmiştir. Figür 1- Çiçek durumu Figür 2- Habitat Figür 3- Kütür Figür 4- Sarımsak satışı Figür 6- Allium tuncelianum canlı örnekten çizim Figür 5- Allium tuncelianum kuru örnekten çizim A1: Bitkinin genel görünümü A2 : Bitkinin genel görünümü B: Genç bitkinin genel görünümü C: Spata D: Çiçek E: Çiçekten kesit F: Pistil G:Tohum A1: Bitkinin genel görünümü A2: Bitkinin genel görünümü B: Genç bitki Figür 7- Toplanmış soğanlar Figür 8- Satışa sunulan soğanlar Bu tür Flora of Turkey and East Aegean Island’ da A. macrochaetum Boiss. & Hausskn. alt tür tuncelianum Kollmann olarak yer almaktadır. Endemik bir tür olan Allium tuncelianum Özhatay, Mathew & Şiraneci tarafından 1995 yılında tür düzeyine çıkarılmıştır. Etnobotanik Önemi Tunceli çevresinde yetişen 14 kadar Allium türü bulunur. Bunlardan sadece A. tuncelianum sarımsak özelliklerine sahiptir ve baharat olarak kullanılmaktadır. A. tuncelianum’ un yapısında bulunan etken maddeler (alliin, allisin) kültürü yapılmakta olan sarımsağınkine (A. sativum) benzer ve eşdeğerdir. A. sativum‘ da olduğu gibi kendine has kokusu ve tadı vardır. Doğada kendiliğinden yetişen A. tuncelianum yöre halkı tarafından ticari amaçla toplanan bitliler arasında yer almakta ve ev içi kullanımda sarımsağın (Allium sativum) yerini tutmaktadır. A. tuncelianum, Tunceli’ nin yanısıra Ankara İstanbul gibi büyük şehirlerde de pazarlanmakta ve belli miktarlarda yurtdışı ihracatı da yapılmaktadır. Yöre halkı önceleri genellikle evde kullanmak amacıyla az miktarlarda toplarken bugün bu oran 20 tonun üzerindedir. Tartışma & Sonuç Figure 5-6 ve Tablo’ da morfolojik bulgular verilmiştir. Endemik olan A. tuncelianum türünün etnobotanik önemi gün geçtikçe daha çok fark edilmekte ve bu tür üzerine yapılan araştırmalar artmaktadır. Ancak bilinçsiz yapılan toplama endemik olan bu türü tehlike altında bırakmaktadır. Bu nedenle yöre halkının toplayıcı durumundan üretici haline dönüşümü desteklenmelidir. Bu yönde çalışmalar yörede başlatılmıştır. Tablo: Allium tuncelianum’ un morfolojik karakterleri Soğan 1.5-3.5 cm çapında, dış tunika kahverengimsi- kirli sarımsı, derimsi, iç tunika sarımsı bayaz, zarımsı; soğancık 2-3, ovoid, akuminat, açık turuncu- kahverengi, sapsız. Gövde 90-125 cm, yaprak kınları gövdenin 1/3 -1/2 sine kadar. Yaprak 3-7 , 40-50X1-2 cm, yaprak kını düzgün. Spata 1 valvlı, 10-20 cm, tabanda ovat, uca doğru aniden daralan, 8-18 cm, boyunda, pembe-mor -kirli sarımsı, düşücü. Umbel küresel, 4-9 cm çapında, oldukça sık çiçekli. Pediseller farklı uzunlukta, ince ve düzgün yüzeyli; brakteoller az sayıda. Perigon kampanulat; tepaller kirli pembe ya da beyazımsı pembe, orta damar belirgin koyu, dış tepaller 2.5-3.5X1 mm, oblong-ovat , iç tepaller 2.5-3X 1 mm, oblong-ovat, uç kısımlar obtus-rotundat Stamenler perigondan bariz uzun, flamentler çıplak, dış halkadakiler basit,dar üçgenimsi, 3.5-4.5 mm; iç halkadakiler 3 parçalı (trikuspidat), lateral kuspisler orta kuspisin 2-3 katı, anterler oblong –ovat, morumsu pembe. Kapsül küremsi, 4-6 mm çapında; tohumlar siyah 1.5-2X2.5-3.5 mm. Kromozom sayısı 2n=16 Çiçeklenme zamanı Temmuz-Ağustos Habitat taşlı-çakıllı araziler, kalkerli topraklar, 1500-2000m Yayılış Doğu Anadolu’ da (Tunceli, Sivas ve Erzincan çevreleri) Referanslar 1. APG III. An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 105-121, 2009. 2. Eker İ., Koyuncu M., Allium olivieri Boiss. (Alliaceae) a new taxon to Turkey, with contributions to its taxonomy. Acta Societatis Botanicorum Poloniae, p. 1-3, 2011. 3. Friesen, N., Fritsch, R.M., Blattner, F.R., Phylogeny and new intrageneric classification of Allium L. (Alliaceae) based on nuclear ribosomal DNA ITS sequences. Aliso 22, 372–395, 2006. 4. Kollmann F., Allium L. In: Davis P. (editor), Flora of Turkey and East Aegean Islands, p. 98-211. (vol 8), Edinburgh University Press; Edinburgh, 1984. 5. Nguyen, N.H., Driscoll, H.E., Specht, C.D. A molecular phylogeny of the wild onions (Allium; Alliaceae) with a focus on the western North American center of diversity. Mol. Phylogenet. Evol. 45, 1157–1172. 2008. 6. Özhatay N. & Mathew B., New Taxa and Notes on the Genus Allium (Alliaceae) in Turkey and Arabia, Kew Bulletin, Vol. 50, No. 4 pp. 723-731,1995. 7. Koyuncu M, Aslan N. Munzur Vadiisinin Biyolojik Çeşitliliğinin korunması Projesi. Ulaşılabilir Yaşam Derneği Yayını, Ankara, 2009 8. Koyuncu M, Güvenç A. Türkiye’nin Endemik Allium Türleri, TBAG-1089 nolu proje, Ankara,1994 References