ADLİ BİLİMLERDE YENİ BİR ALAN: ADLİ ECZACILIK Prof.Dr. Göknur AKTAY İnönü Üniversitesi Eczacılık Fakültesi MALATYA

Her geçen gün, yeni ilaçlar ve  alternatif tedavi yöntemlerine  bağlı olarak mesleki görev ve sorumluluklarımız da değişmekte, teknoloji ve bilimdeki gelişmelere  paralel olarak Eczacılık bilimleri de hızla ilerlemektedir. Meslekteki bilimsel ilerlemeler; diğer bilim dallarıyla iletişim zorunluluğunu getirmekte ve meslekle ilgili yeni uzmanlık alanlarına gereksinim duyulmaktadır. Gereksinim duyulan yeni uzmanlık alanları, daha nitelikli bir Eczacılık hizmeti sunabilmek için eğitimde yeni düzenlemelerin ve programların oluşturulmasını zorunlu kılmaktadır. Ör.: Klinik Eczacılık (Farmasötik Bakım), Farmakoterapi, Farmakoekonomi, Fitoterapi vd.

Bu ilgi artışına paralel olarak birçok üniversite ve birimde önlisans, lisans ve yüksek lisans düzeyinde adli bilimler alanında programları açılmaya, sertifikalı eğitim programları düzenlenmeye başlamıştır. Bu tip programlara yurt dışında daha fazla rastlanmakla birlikte Türkiyede Adli Tıp Enstitülerinde, ‘Adli Biyoloji’, ‘Adli Kimya ve Adli Toksikoloji’, ‘Adli Antropoloji’ gibi değişik alanlarda lisansüstü eğitim verilmektedir. Ayrıca, ‘Adli Entomoloji’, ‘Adli Hemşirelik’, ‘Adli Diş Hekimliği’, ‘Adli Veteriner Hekimlik’ alanlarında da değişik zamanlarda kurslar düzenlenmiştir. TEB Eczacılık Akademisine sunulan öneri ile ‘Adli Eczacılık’ konusunda ilk meslekiçi eğitim başlatılmıştır. Adli Eczacılık Yüksek Lisans programının açılması için hazırlıklarımız sürmektedir.

Eczacılıkla ilgili ilk yasal düzenlemeler Osmanlı döneminde, XIX Eczacılıkla ilgili ilk yasal düzenlemeler Osmanlı döneminde, XIX.yy da yapılmıştır. 1863’te eczacılık eğitim ve öğretimi, eczanelerin açılışı ve çalışması ile ilgili çeşitli hükümler ve kısıtlamalar getirilmiştir . Osmanlı eczacıları tarafından gerçekleştirilen bilimsel araştırmalar arasında bugünün “adli eczacılık” kapsamına giren çalışmalar görmekteyiz: Bazı gıda zehirlenmelerinin, bu gıda maddelerinin Mısır çarşısında satılan ve Schweinfurth yeşili denen bileşik ile boyanmasından ileri geldiğini gösteren çalışma (1859). Eyüp oyuncaklarının yeşil renge boyanmasında kullanılan Scheele yeşilinin çocuklarda zehirlenmelere neden olabileceğine dair bir araştırma(1861).

Biri striknin, diğeri çocuk macunu (afyon taşıyan ve çocukları uyutmakta kullanılan bir karışım) ile zehirlenen ve her ikisi de ölümle sonuçlanan zehirlenme olayları (1879). Hekimlerin yazdığı reçetelerdeki yanlışlar, anlaşılması güç noktalar ve bunların hastalara vereceği zararları gösteren inceleme (1879). İstanbulda bir depodan Kermés Minéral yerine Kermés Vétérinaire  verildiğini saptayan eczacının, ecza depolarından alınan maddelerin eczacı tarafından kontrol edilmesinin gerektiğini vurgulayan çalışma (1879).

Cumhuriyet Döneminin eczacılık alanındaki  önemli akademik araştırmalar ise Türkiyedeki tıbbi ve zehirli bitkiler üzerinedir. Bir eczacının adli tıp alanında bilirkişi olarak rapor yazması ilk kez, 1 Mayıs 1982’de Adli Tıp Kanununun yürürlüğe girmesi sonucu oluşturulan ihtisas kurullarında eczacıya yer verilmesiyle olmuştur. Prof.Dr. Turhan Baytop 5. ihtisas kurulu üyeliğine atanarak, bu kurulda, bitkisel kaynaklı ve sentetik uyuşturucu maddeler ve zehirlenmelerle ilgili konularda raporlar hazırlamıştır.

Adli Tıp Kurumu 5. İhtisas Kurulu günümüzde aşağıdaki uzmanlıkları içermektedir: - Tıbbi Mikrobiyoloji, - Tıbbi Farmakoloji, - Tıbbi Biyokimya, - Analitik Kimya, - Alerji Hastalıkları, - İmmünoloji, - Tıbbi Genetik, - Enfeksiyon Hastalıkları, - Halk Sağlığı.

Güncel Eczacılık Hizmet Alanları Sertifika çalışmaları kapsamında   A.B.D’de farmakoterapi, psikiyatri eczacılığı, nükleer eczacılık, onkoloji eczacılığı, klinik eczacılık ve adli eczacılık gibi konularda   sertifika dağıtılmaktadır. 1990lı yıllardan itibaren ise, A.B.D. ve Avrupa’da eczacının sorumlulukları ve rolü değişmiştir, bu ülkelerde, eczacılardan uzman bilirkişiler olarak da yararlanmaktadır. Ülkemizde de, Şüpheli ölümler veya zehirlenmelerin aydınlatılmasında, Madde bağımlılığı konusunda gençlerin eğitiminde, İlaçla tedavi sırasında çıkabilecek sorunların önlenmesinde İlaç yan etkilerinin azaltılması veya tedavisinde Kaza sırasında veya kasıtlı öldürmelerde bir maddenin etkisinde olunup olunmadığının belirlenmesinde, Eczacılık mesleğinin standartlarının oluşturulmasında vb… eczacıların mesleki bilgi ve deneyimlerinden yararlanılabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Ülkemiz için çok yeni bir kavram olan “Adli Eczacılık” kavramı,  ilaçla tedavi biliminin hukuka uygulanmasıdır diyebiliriz.   TDK sözlüğündeki tanımı ; “Eczacılık mesleği ve ilaçla tedavide karşılaşılan adli sorunlarla ilgili bilim dalı” .

O halde kimdir “Adli Eczacı”? Adli Eczacılar, meslekle ilgili davalar, yasal düzenlemeler veya kriminal yargı sistemi ile ilgilidirler. Adli eczacılar, adli konularda bilirkişi olabilirler, yasal düzenleme çalışmalarına katılabilirler veya kriminal  çalışmalara danışman olarak katılabilirler. ADLİ ECZACILIĞIN İLGİ ALANI, FARMASÖTİK BİLİMLER İLE ECZACILIĞIN KLİNİK VE İDARİ YÖNÜNÜ KAPSAR. Birçok kişi tarafından “adli eczacılık” konusunun yeni ve yabancı bir konu olduğu düşünülse de, gerçekte “adli eczacılık”, yeni bir konu değil, yeni bir kavramdır.

Eczacıların, zaten yıllardır, adli olaylarda ilaçla ilgili konularda danışılmaktadır. Ayrıca, Hıfzısıhha Zehir Araştırma Müdürlüğü, Emniyet ve Jandarma laboratuvarları, Adli Tıp Kurumu ve Adli Tıp Enstitülerinde görev almakta ve Adli olayların çözümlenmesinde, Doping analizleri, Kan ilaç düzeylerinin izlenmesi, Gıda zehirlenmeleri Sahte ilaç üretimi vb olaylarda sıklıkla görüşleri alınmaktadır. Diğer taraftan, spor karşılaşmalarında doping kontrolü amacıyla, Bağımsız Doping Numunesi Alım Görevlisi (BADNAG) olarak da görev alabilmektedirler.

Adli eczacılığı “adli farmakoloji”, “adli toksikoloji” veya “adli kimya” gibi adli bilim alanları ile karıştırmamak gerekir. Adli eczacılık, tüm bu uzmanlık bilgilerini de kapsayan daha geniş bir bilgi birikimi gerektiren alandır. ADLİ ECZACILIK; ADLİ TIP, ADLİ PSİKOLOJİ, ADLİ KİMYA, ADLİ TOKSİKOLOJİ, ADLİ FARMAKOLOJİ, ADLİ MUHASEBE GİBİ BİRÇOK ADLİ BİLİM ALANLARINDAN YARARLANIR. İlaçla ilgili her türlü adli olayda akademisyen eczacıların ve eczane eczacılarının görüşlerine sıklıkla başvurulmakla birlikte, bu tür olayları değerlendirme ve yorumlamalarda zaman zaman yaşanan sıkıntılar nedeniyle, eczacıların böylesi özel bir alanda eğitim almaları, bu alanda verilen hizmetlerin kalitesini artıracaktır.

Adli eczacıların ilgi alanlarına bakıldığında, suç ve kasıtla ilişkili olayların aydınlığa kavuşturulmasında daha önemli görevleri olduğu görülmektedir. İlaç öldürmek amacıyla kullanılan bir silahsa adli eczacının görüşlerine gereksinim duyulur. ABD de adli toksikoloji ve kriminalistik konusunda verilen lisansüstü derecelerin adli eczacılık için gereken yeterli bilgi ve deneyimi sağlayamadığı görülmüştür. Adli eczacılık eğitimi, toksikolojiyle ilişkili olan “istenmeyen ilaç etkileri” ve “psikofarmakoloji” gibi derslerin yanı sıra eczacılık eğitiminde yer alan meslek dersleri ve temel eczacılık derslerinin adli suçlarla ilgili olan alanlarında Ör. Bitkisel zehirler, Risk yönetimi, Etik, Adli toksikoloji, Doping, İlaç ve Madde bağımlılığı, Kimyasal maddelerle ilgili yasal düzenlemeler, Analitik Toksikoloji, Farmako-Toksikokinetik, Kalite kontrol vb. ileri düzeyde özel eğitim almayı gerektirir.

Adli eczacılık, doğru farmasötik bakımın sağlanması açısından da önemlidir. Adli eczacılar, spor okullarında, olimpiyatlarda, spor karşılaşmalarında ilaç analiz ekiplerinin içinde analiz yapan ve analizi yorumlayan uzman olarak yer almalıdır. Doping analizlerinde hekim ve hukukçulara ilaç danışmanı olarak hizmet verebilir. Kan alkol ve ilaç düzeylerinin analizini yapmak ve insan fizyolojisi ve psikolojisi üzerinde hangi düzeylerde hangi etkilere neden olabileceğini yorumlamak adli eczacının görevidir.

Bir Adli Eczacı hangi niteliklere sahip olmalı? İlaç farmakokinetiği hakkında ileri düzeyde bilgiye sahip olmalı, Farmakokinetik hesaplarını yapabilmeli, Olası ilaç etkileşmelerini ve bir ilacın diğer bir ilacın farmakokinetiğini nasıl değiştirebileceğini yorumlayabilmeli, Hangi ilaçların alkolün etkisini artırabileceği veya tersi durumlar konusunda bilgi sahibi olmalı, Hangi hastalıkların veya özel durumların kişiyi alkolün etkisine karşı daha duyarlı duruma getirdiğini bilmeli vs.. Eczacılık ve ilaçla ilgili özel konularda derin bilgiye sahip olan eczacının, bu konulardaki bilgi birikimini adli olayların, şüpheli ölümlerin, zehirlenmelerin çözümlenmesinde kullanabilecek deneyime sahip olabilmesi için “Adli Eczacılık” alanında üst düzeyde eğitim alması gerekir.

Adli eczacıların,  Farmasötiklerle ilgili davalarda, Elyazısı analizlerinde, ilaçların elyazısını etkileyip etkileyemeyeceğiyle ilgili konularda, Postmortem ilaç yıkımı ile ilgili yorumlarda farmakolojik danışman olarak  sorumlulukları olduğunu gösteren kaynaklar  bulunmaktadır. Diğer taraftan, hastanelerde, adli psikiyatri eczacılığı uygulamaları ile kamu eczacılarının risk yönetimi değerlendirmeleri çalışmaları ve mesleki  yasal düzenlemelerin yapılmasında araştırmacı olarak görev aldıkları bildirilmiştir.

Eczacının adli konulardaki bu yardımları diğer bir deyişle adli eczacılık hizmetleri, diğer adli bilimlerden (Adli Tıp, Adli Hemşirelik, Adli Diş Hekimliği, Adli Veteriner Hekimlik, Adli Toksikoloji, Adli Kimya, Adli Farmakoloji, Adli Biyoloji vb) ayrılamaz ve dışında tutulamaz. Hindistanda adli eczacılık gelişmiş durumdadır ve eczacılık lisans eğitimi sırasında ilaç suçları (adli eczacılık) dersi de bulunmaktadır.

Adli Eczacının İlgi Alanları Reçete sahtekarlıkları (reçetede tahrifat,  sahte reçeteler) Farmakolojik ötenazi İlaç bağımlılığı ve suistimali ile ilgili analizler Yanlış tedavi İlaç etkileşmeleri ve ilaçların istenmeyen yan etkileri (ilaç-ilaç  ve ilaç-besin   etkileşmeleri) İlaca bağlı şiddet (olay anında bir ilacın etkisinde olup olmadığı) İlaç etkisindeyken araç kullanımına bağlı kazalar,

Adli Eczacının İlgi Alanları Analiz sonuçlarında tahrifat Hasta sırlarının açığa vurulması Hastanın ilaç kullanımıyla ilgili onayı (Etik Kurullar) Zehirlenmeler Psikoaktif tedavinin denge üzerine etkileri Bireysel ağrı eşiğinin değerlendirilmesi Risk yönetimi ve değerlendirmeleri

Adli Eczacının Etkinliklerinden Örnekler: İlaçların istenmeyen reaksiyonlarında etkenin belirlenmesi Emniyet mensuplarına ilaçlar hakkında bilgi vermek Olimpiyatlarda ilaç analizlerinde teknik danışman olarak bulunmak (doping analizleri) Sanığın cinayet anında ilaç etkisiyle şiddete başvurup vurmadığına tanıklık etmek. Besin ve ilaç kullanımında tüketici güvenliğini sağlamak (ambalaj tahrifatı, son kullanma tarihinin kontrolü, bozuk-kırık farmasötik kullanımını önlemek) Ulusal narkotik büroları, sağlık kuruluşları veya eczanelerde temsilci, araştırıcı, veya müfettiş olarak çalışmak

Adli Eczacının Etkinliklerinden Örnekler: Emniyet ve Jandarma laboratuvarlarında kriminalist olarak çalışmak İlaçların saklanma, depolanma ve taşınması sırasında güvenliğini   sağlamak Cezaevlerinde farmasötik servisin sağlanmasında görev almak Hastane ve laboratuvarlarda toksikolog olarak çalışmak Milli istihbarat birimlerinde özel uzman olarak görev almak Farmakoterapiyle ilgili tazminat davalarında danışman olarak görev almak Yasa dışı ilaç kullanımı ve satışı ile ilgili durumlarda bilirkişi olarak görev almak.

SONUÇ Kriminal adalet sistemi içinde adli bilimciler, deliller hakkında can alıcı bilginin sağlanmasında köşe taşını oluştururlar. Çünkü, suç ve suçluyu araştırma sürecinde elde edilen laboratuvar sonuçları mahkemede ADALET sağlamak amacıyla kullanılacaktır. BU NEDENLE, ADLİ BİLİMLERLE İLGİLİ ALANLARDA EĞİTİM ALMAK, UZMANLAŞMAK VE STAJ YAPMAK ÇOK ÖNEMLİDİR.

kaynaklar 1- Göknur AKTAY; Adli Eczacılık (Bölüm :25), Adli Tıp ve Adli Bilimler, Ed.: İ. Hamit Hancı, sf: 571-576, Seçkin Yayıncılık, Birinci Baskı, 2002. 2- Aktay, G.: Toksikolojik Deliller Açısından Olay Yeri İnceleme. Toksikoloji Dergisi (Turkish Journal of Toxicology), 3 (3): 39-42, 2005. 3- Prof.Dr. Göknur AKTAY, “Adli Eczacılık”, 10. Türkiye Eczacılık Kongresi Kongre Kitapçığı, 30 Eylül-3 Ekim Ankara,2010. 4- Prof.Dr. Göknur AKTAY, Adli Bilimlerde Yeni Bir Alan: Adli Eczacılık, TEB Haberler, Kasım_Aralık 2012, ISSN:1301-5060. 5- http://www.ehow.com/about_5132883_forensic-pharmacist.html, What is a Forensic Pharmacist? (Erişim tarihi: Aralık 2009). 6- http://hometown.aol.com/PAnder7291/forensic-pharmacist.index.html, Forensic Pharmacy, (Erişim tarihi: Kasım 2002). 7- Anderson, P.D., An Overview of Forensic Pharmacists Practice, Journal of Pharmacy Practice, Vol. 13, No. 3, 179-186 (2000). 8-Fraser GL, Davis TD. The pharmacist as expert witness. Am J Hosp Pharm; 47: 2082-5, 1990.