Dokuzuncu Bölüm EKONOMİK ORGANİZASYON Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ

Öğrenme Hedefleri Bu konuyu çalıştıktan sonra: Dördüncü Bölüm: FİRMALAR ARASI ANLAŞMALAR

İçindekiler Dördüncü Bölüm: FİRMALAR ARASI ANLAŞMALAR

Dördüncü Bölüm: FİRMALAR ARASI ANLAŞMALAR Klasik oligopol teorilerinde firmaların birbirinden bağımsız davrandığı kabul edilmektedir. Oysa modern oligopol teorileri firmaların endüstrinin ortak kârını maksimize etmek için aralarında gizli yada açık anlaşmalar yapabileceğini varsaymaktadır.

OLİGOPOLİSTİK KOORDİNASYONA YARDIMCI OLAN FAKTÖRLER Açık ve Gizli Anlaşmalar Monopol fiyatlara ulaşabilmek için yapılan anlaşmalar eski zamanlara kadar inmektedir. Yunanistan, Roma ve Babil’de bu tür uygulamalara rastlanmaktadır. Aristotle, eski kralların bu davranışları yasaklamak istediklerini yazmıştır. Adam Smith 18. Yüzyıl’da gizli anlaşmaların yaygın olduğundan söz etmektedir. ABD'de fiyatların tespit edilmesi ve üretimin kısıtlanması için yapılan gizli yada açık bütün anlaşmalar kanunsuzdur. Bununla birlikte her yıl düzinelerle bu tür davalar mahkemelere gelmektedir.

Anlaşma Sağlanınca Üretim ve Fiyatta Değişme Fiyat, rekabetçi 0PC düzeyinden 0PM düzeyine yükselmiştir (Şeklin a kısmı). Fiyatlarda böyle bir artışın sağlanabilmesi için üretim miktarı 0QC’den 0QM'ye düşmelidir. Her bir firma ise 0qM kadar üretmelidir. Firmalar 0qM kadar ürettiğinde fiyat (PM) marjinal maliyetin üzerindedir. Diğer bir tehlike ise yüksek fiyatların yeni girişleri uyarmasıdır. Yeni girişlerin neden olduğu üretim artışı, fiyatı aniden aşağı çekecek ve anlaşan tarafların anlaşmayı yeniden gözden geçirmelerine yol açacaktır. Bunun sonucunda ya yeniden miktar kısıtlamalarına gidilerek yüksek fiyat düzeyi korunacaktır, yada üyeler anlaşmayı iptal edeceklerdir.

Monopolcü Fiyat ve Rekabetçi Fiyat Kıyaslaması Q q** qM QC QM P PM PC MC D MR S=ΣMC a. Endüstri b. Bireysel Firma

Patent lisansları Yeni Rakipleri Engeller Kısıtlayıcı koşulların patent lisansları arasına sıkıştırılması da etkili bir yoldur. Çünkü bunlar antitröst politikalarla da uyumludur. Bir yada birkaç firma ortaklaşa olarak güçlü-bir patente sahip olduklarında çeşitli kısıtlamalar yapmak mümkündür. Öncelikle patentin alınması ile yeni satıcıların piyasaya girmesi engellenebilir. İkincisi, her bir lisans sahibi, piyasanın belli bir bölümü için yada belli bir coğrafik bölge için üretim yapmakla kısıtlanabilir. Üçüncüsü patentli malın fiyatı lisans şartlarından biri gibi tespit edilebilir. Dördüncüsü lisans anlaşması ile dolaylı ve dolaysız çıktı kısıtlamaları düzenlenebilir.

Göze çarpan kârlılıktaki bir kartel yeterli derecede girişleri engelleme gücü yoksa yeni girişlerle karşılaşabilir. Endüstriye yeni gelenler ister kartele katılsınlar isterlerse kartel dışında faaliyette bulunsunlar, yeni girişler endüstri içindeki firma sayısını arttıracak ve endüstri yoğunlaşmasını azaltacaktır. Özetleyecek olursak kısıtlayıcı anlaşmalar oldukça yaygın olmakla beraber, çeşitli şekillerde anlaşma yapmak mümkündür. Bazı anlaşmalar başarılıdır ve monopol kârların elde edilmesini sağlar. Tüm anlaşmaların bozulma riski bulunmaktadır. Anlaşma sonucunda elde edilen fiyatlar rekabetçi davranışlar sonucunda belirlenen fiyatlardan yüksek olma eğilimindedir.

Firmalar Arasında Koordinasyonun Kendiliğinden Sağlanması Oligopol firmalar serbestçe ve açıkça ilişkiye girebildiklerinde koordinasyonun sağlanması oldukça kolaydır. Ancak antitröst kanunlar firmaların açıkça anlaşmasını tehlikeye düşürmüştür. Bu teoriye göre kişiler bazen belli bir konuda tahmin yürüterek anlaşmaya varabilirler. Örneğin yaz tatilinden döndünüz, sınıf arkadaşınızla buluşmak istiyorsunuz, fakat nerede buluşacağınızı konuşmadınız. Bu durumda onu nerede bulacağınız konusunda bir tahmin yürütüyorsunuz. "Öğrenci lokaline gidersem görebilirim" gibi bir tahminde bulunuyorsunuz. Büyük bir olasılıkla tahmininiz tutuyor, çünkü öğrenci lokali bir toplanma noktasıdır. Toplanma noktası teorisini oligopolistik fiyatlama problemine sokan birkaç yöntem bulunmaktadır.

Örneğin perakende ticarette 100TL yerine 99,99TL gibi rakamlar çok sık kullanılır. Fiyatını böyle bir toplanma noktasında tespit etmekle firma rakiplerine gizlice fiyatı kırmayacağı konusunda sinyal vermektedir. Pek çok tüketim malı imalâtçısı, kabul edilmiş toplanma noktalarına sadık kalmakla koordinasyonun sağlanacağını ve fiyat savaşının yapılmayacağını bilir.

FİRMALAR ARASI ANLAŞMAYI ENGELLEYEN FAKTÖRLER Firma Sayılarının Çokluğu ve Ölçeklerindeki Farklılıklar İki satıcı ile kurulması gerekli ilişki sayısı 1'dir. 6 satıcı söz konusu olduğunda bu sayı 15'e yükselmektedir. Satıcı sayısı arttıkça satıcılar arasındaki iletişim gereği de yükselmektedir. Satıcılar arasındaki ilişkilerden birinin bozulması endüstri disiplinini de bozabilecek bağımsız davranışları beraberinde getirmektedir.

Ürün Farklılaştırması Homojen malların tüm özellikleri birbirinin aynıdır ve tüketicinin ihtiyacının giderilmesinde birbirlerini tam anlamı ile ikâme ederler. Homojen mallar söz konusu olduğunda farklı firmalar arasında rekabet yapılacak tek şey malın fiyatıdır. Bu durumda firmaların aralarında anlaşmaları son derece kolaydır. Ancak malların özellikleri arasında çeşitli farklar ortaya çıktığında rekabet çok boyutlu hale gelir ve koordinasyon problemi karmaşıklaşır.

Maliyet Yapısının Dinamik Sonuçları Maliyet şartları oligopolistler arasındaki koordinasyonu etkiler. Genel olarak firmaların maliyet yapıları arasındaki farklılıklar arttığında firmaların anlaşma olasılığı zayıflar. Buna bağlı olarak da ortak kâr maksimizasyonuna gidilemez. Bu statik bir bakış açısıdır. Burada ise endüstrinin maliyet yapısının dinamik sonuçları incelenecektir. Teknolojik yeniliklere bağlı olarak üreticilerin maliyet fonksiyonları hızla değiştikçe ve bu tür değişiklikler üreticiler arasında eşitsiz dağıldıkça fiyatlama ile ilgili kararlar birbiri ile çelişecektir.

Siparişlerin Sıklığı ve Miktarı Etkin bir oligopolistik koordinasyon zaman içinde siparişlerin miktarındaki dağılıma da bağlıdır. Siparişlerin az miktarda düzenli ve sık gerçekleştiği piyasalarda firmalar arası anlaşma kendiliğinden kolaylıkla sağlanabilmektedir. Ancak nadiren ve düzensiz aralıklarla ortaya çıkan büyük miktarlardaki siparişler söz konusu olduğunda fiyatlar üzerinde anlaşma güçleşmektedir.

Gizlilik ve Misillemede Ortaya Çıkan Gecikmeler Firmalar kendi davranışları karşısında rakiplerin misillemeye girişmesini önleyebildikleri ölçüde fiyatları kırma ve fiyat yapısını bozma eğilimlerini arttırırlar. Misillemeyi ertelemenin en bilinen yolu fiyat indirimlerinin gizlice sağlanmasıdır. Fiyatlar marjinal maliyetleri aştığı sürece ve bazı özel fiyat indirimleri gizli kaldığı sürece firmalar farklı yöntemlerle gizlice fiyat indirimleri uygulamaktadırlar.

Endüstrinin Sosyal Yapısı Endüstrinin sosyal yapısı, firmaların fiyatlama davranışını etkileyen bir kriter olarak ele alınmaktadır. Amerikan çelik üreticileri 1950'li yılların sonunda sadece %60 kapasite ile çalışmalarına rağmen sıkı bir dayanışma göstermişler ve fiyatları kırmamışlardır. Bu bağlılığın kökleri endüstri üyelerinin 1907-1911 yılları arasında düzenli olarak sürdürdükleri toplantılara kadar inmektedir. Sosyal yapıdaki farklılıklar ise Avrupa Çelik Endüstrisinde tam aksi bir performansa yol açmıştır. 1960'larda Avrupa'da çelik endüstrisinde kapasite fazlası görülmeye başlanmıştır. Ticaret odaları toplantılarındaki gayri resmi sosyal ilişkiler yöneticiler arasında arkadaşlık temellerinin atılmasına yol açmaktadır. Buna bağlı olarak karşılıklı bir dayanışma ve kendiliğinden anlaşma ortamı doğmaktadır.

Özetleyecek olursak Özetleyecek olursak, endüstri yoğunluğu azaldıkça, rekabetçi sayısı arttıkça, arz edilen mallar farklılaştıkça, karmaşıklaştıkça ve hızla değiştikçe, sabit maliyetlerin toplam maliyet içindeki payı arttıkça, ekonomik şartlar kötüleştikçe, endüstri yüklü ve seyrek siparişlere tabi oldukça, gizli fiyat kırma ortamı doğdukça ve yöneticiler arasındaki güvensizlik ve düşmanlık arttıkça fiyatların rekabetçi düzey üzerinde olumsuz etki gözlenir.

Gelecek Haftaya kadar, iyi çalışmalar.