KAFESTE ALABALIK YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÇEVREYE ETKİSİ Gökhan HAMZAOĞLU, Ayşe PARLAK AKYÜZ, Seval DERNEKBAŞI Sinop Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi gokhan_hamza98@hotmail.com Özet Her türlü insan faaliyetlerinde olduğu gibi gıda üretiminin de çevreye etkisi vardır (Pilay, 1992). Balık yetiştiriciliği çok uzun bir geçmişi olmayan bir sektör olduğundan çevresel etkilerine dair bilgiler oldukça sınırlıdır. Bununla birlikte üretim sistemlerindeki gelişmeler ve çiftliklerin sayısı ve kapasitesindeki hızlı artış sonucunda akuakültürün çevre üzerindeki etkilerinin araştırılması önem kazanmıştır (Ayık ve diğ., 2006). Kafes yetiştiriciliğinde gerek tatlı su gerekse denizel ortamda olsun stok yoğunlukları fazla olduklarından dolayı ortama aşırı besin tuzu girdisi ve sedimantasyonda bozulmalar gözlenir. Bu çalışmada, kafeste alabalık yetiştiriciliği yapan işletmelerin çevreye verebileceği zararlar araştırılmıştır. Giriş Su ürünleri yetiştiriciliği tek bir üretim modelini değil yüzlerce tür balık, kabuklu ve akuatik bitki kültürünü kapsar. Toprak ve beton havuzlar, kafes, kapalı devre sistemler olmak üzere 4 ana gruba ayrılabilecek yetiştiricilik sistemleri arasındaki farklar sadece su kullanma ve yemleme yöntemi bakımından önemlidir. Ülkemizde 1970’li yıllarda başlayan kültür balıkçılığı son yıllarda hızla gelişim göstermiştir (Emre ve ark., 2008) ve 2010-2011 yıllarında içsu ve denizlerde yetiştiricilikle elde edilen toplan su ürünleri üretimimiz Çizelge 1’de verilen değerlere ulaşmıştır (TÜİK, 2013) Su Kolonu ve Sediment Bilinçsiz yemleme sonucunda hem yemin yüksek maliyetinden dolayı ekonomik bir kayıp hem de balıkların yemediği yemler sistemin dip yapısına çökerek sedimentin yapısını bozmaktadır. Üstelik yemlerin belirli bir oranı suda çözündüğü için aşırı yemlemenin sonucunda bu olay sonucunda su kolonuna daha fazla azot ve fosfor girdisi olmaktadır. YEM (1500 kg) 660 kg C (%100) 116 kg N (%100) 14 kg P (%100) BALIK 158 kg C (%20) 35 kg N (%25) 4 kg P (%25) SUDA ÇÖZÜNEN 397 kg C (%60) 75 kg C (%65) 2 kg P (%15) SEDİMENT 132 kg C (%20) 12 kg N (%10) 8,5 kg P (%15) Çizelge 1. 2010-2011 Türkiye İçsu ve Denizlerde Yetiştiricilik Rakamları (TÜİK 2013)(Ton) Şekil 3. FCR 1.5 yaklaşık C,N ve P içeriği sırasıyla % 44, % 7,7 ve % 0,9 (Çelikkale ve ark., 1999) Balık Türü 2010 Pay (%) 2011 Değişim (%) Toplam 167 141 100 188 790 12,95 İçsu Alabalık 78 165 46,77 100 239 53,10 28,24 Aynalı Sazan 403 0,24 207 0,11 -48,64 Deniz 7 079 4,24 7 697 4,08 8,73 Çipura 28 157 16,85 32 187 17,05 14,31 Levrek 50 796 30,39 47 013 24,90 -7,45 Midye 340 0,20 5 0,00 -98,53 Diğer 2 201 1,32 1 442 0,76 -34,48 Ortamda azot ve fosforun fazla olması alg üremesinin aşırı artmasına,oksijen miktarının düşmesine ve ötrafikasyona neden olur (Rast ve Hollend, 1988) Şekil 4. Kafes yetiştiriciliğinin alansal etkileri (Okumuş ve Özdemir, 2007) Şekil 5. Kafes yetiştiriciliğinin su kolonu ve bentik ortama etkisi (Okumuş ve Özdemir, 2007) Antibiyotikler yem ile birlikte verildiğinde % 20-30’u balık vücudunda tutulmakta % 70-80’i ise çevreye geçmektedir. Bakteriyel balık hastalıklarında geçmiş dönemde sıklıkla kullanılan bir madde olan oksitetrasiklin ile tedavinin yapıldığı günden 13 gün sonra kafeslerin yakınında ve 400 millik mesafede yakalanan balıklarda ve 80 m uzaktan alınan midyelerde önemli miktarda antibiyotik birikimine rastlanmıştır. (Çelikkale ve ark., 1999). Su ürünleri yetiştiriciliğinde kimyasallar hastalıkların kontrolü, su kalitesi kriterlerinin arttırılması ve su bitkilerinin kontrolü amacıyla kullanılmaktadır (Haya, 2005). Su ürünleri yetiştiricilinde kullanılan kimyasallar şunlardır: antifaulingler (fauling organizmaları öldürücüler), dezenfektanlar (hijyen amaçlı kullanılırlar), algisidler (alg öldürücüler), herbisidler (bitki öldürücüler), pestisidler (bitki ve böcek öldürücülerin tümü), parazisidler (parazit öldürücüler) ve antimikrobiyaller (bakteri öldürücüler). Kültür ortamında yapılan üretimde, yetiştirilen türlerde hastalık görüldüğünde ilaçla tedavi yapılması kaçınılmazdır. Hastalıkları önlemek tedaviden daha kolay daha az masraflı, halk sağlığı ve çevre açısından daha güvenilirdir. Hastalıkların önlenmesi için alınacak tedbirler ilaç kullanımından doğacak olan sakıncaları gidermede etkin bir yoldur. Alınacak tedbirler arasında aşılama, probiyotik ve prebiyotik kullanımı sayılabilir. Ayrıca bakım ve besleme şartlarını iyileştirmek, aşırı stok yoğunluğunu önlemek, hijyen kurallarına uymak alınabilecek tedbirler arasındadır (Çağırgan, 2008). Şekil 1. Alabalık kafes işletmelerinin sayıca bölgelere dağılımı (Emre ve ark., 2011) Sonuç olarak, yetiştiricilik sistemlerinin çevreyle etkileşimi çok önemli bir durumdur. Su ortamının kirlenmesi yetiştirilen canlı üzerinde de olumsuz etkiler yapar ve canlının gelişiminde bazı istenmeyen olaylar gerçekleşebilir. Bunun dışında da sistemin dışında bulunan canlılığa etkileyerek ekosistemde istenmeyen durumlar meydana gelebilir. Bunun çözümü için ülkemizde son zamanlarda başlanılmış olan eksrüzyon teknolojisi ile üretilen yemler kullanılmalı ve doğru bir yemleme stratejisi belirlenmelidir. Balık hastalıklarında kullanılan kimyasalların yerine (özellikle antibiyotikler) alternatifler aranmalıdır (örneğin probiyotikler gibi). Şekil 2. Alabalık işletme kapasitelerinin bölgelere dağılımı (ton/yıl) (Emre ve ark., 2011) Yemleme Stratejisi ve Kimyasal Kullanımı Yem, organik ve inorganik maddelerden oluşmaktadır. Su ürünleri yemlerinde genel olarak % 0,9-1,5 oranında fosfor, % 7-8 oranında azot bulunmaktadır. Yemlerle alınan azot miktarı balık türlerine göre değişmekle beraber yaklaşık % 20-30 oranında olmaktadır, geri kalan % 70-80 ise suya geri atılmaktadır. Fosfor, azot, organik maddeler ve sudaki asılı katı maddeler balık çiftliklerinde kirliliğe yol açan etmenlerdendir (Yıldırım ve Korkut, 2004) KAYNAKLAR Başçınar N.S., 2011. Kafes Balıkçılığının Bentik Ortama Etkisi, Yunus Araştırma Bülteni (2): 23-27 Emre Y., Sayın C., Kiştin F., Emre N., Karaman S., 2011. Alabalık Kafes Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumuna Yönelik Bazı Değerlendirmeler, Bibad Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi, 4(1): 119-127 Koca S.B., Terzioğlu S., Didinen B.I., Yiğit N.Ö., 2011. Sürdürülebilir Su Ürünleri Yetiştiriciliğinde Çevre Dostu Üretim, Ankara Üniversitesi Çevrebilimleri Dergisi, Sayı:1, Cilt:3, 107-113 Şahin T., 2003. Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Çevreye Etkisi, SÜMAE YUNUS Araştırma Bülteni 3:2. Yıldırım Ö., Korkut A.Y., 2004. Su Ürünleri Yemlerinin Çevreye Etkisi, E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, (1-2):167-172 TÜİK, 2013. http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=47.