GÖKTÜRK KİTABELERİ

GÖKTÜRK KİTABELERİ Altı adet Göktürk Kitabesi vardır. Ama bunlardan üç tanesi önemlidir. Bunlar; KÜLTİGİN KİTABESİ(ABİDESİ) BİLGE KAĞAN KİTABESİ(ABİDESİ) TONYUKUK KİTABESİ(ABİDESİ)

KÜLTİGİN KİTABESİ M.S. 732 yılında dikilmiştir. Kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci dereceden rolu olmuş kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan’ın duyduğu minnet duygularını ifade eden bizzat hükümdar ağzından yazılmıştır. Batı cephesi Çinc’e yazılmıştır. Diğer üç yüzü göktürk alfabesiyle yazılmış kitabeler bulunmaktadır. Abideyi Bilge Kağan ve Kül Tigin’in yeğeni Yollug Tigin yazmıştır.

BİLGE KAĞAN KİTABESİ 735 yılının tarihini taşır. Kül Tigin abidesine 1 km. uzakta aynı bölgede bulunmaktadır. Kitabe Bilge Kağan’a hitaben yazılmıştır. Bilge Kağan’ın yiğitliklerini ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturmaktadır. Ayrıca Kül Tigin’in ölümünden soraki olayların ilave edildiği görülür.

Bu abideyi de Kül Tigin anıtında olduğu gibi bunuda Yollug Tigin yazmıştır. Her iki kitabede olduğu gibi Bilge Kağan’ın sözleri dışında Yollug Tigin’in kitabe kayıyları ve ilaveleri yer almaktadır.

VEZİR TONYUKUK KİTABESİ 720 yıllında Göktürk Devleti veziri Tonyukuk adına dikilmiştir. İki taş halindedir. Büyük olanda 35, diğerinde 27 satır bullunmaktadır. Bu kitabede İlteriş Kağan’ın isyanına iştirak eden ve o günden Bilge Kağan dönemine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan vezir Tonyukuk tarafından dikilmiştir. Tonyukuk anılrını ve dönemin tarihini anlatmaktadır. Abidede bu kudretli ve tecrübeli vezirin kendisi konuşmaktadır. Anlatımda bolca atasözü kullanılmıştır.

KİTABELERİN ÖZELLİKLERİ Türklerin ilk yazılı eserleridir. Doğu Göktürklerinin tarihine ışık tutar. Söylev türünde yazılmıştır. Oldukça gelişmiş vwe işlenmiş bir dil kullanılmıştır. Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin ayrıntılı bilgiler içerir.

Hem dini hemde din dışı konular işlenmektedir. Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir. Türk tarihini, toplumun yaşam biçimini ve dünyaya bakış açısını ortaya koyar. Kitabelerde idarecilerin ve sultanların halkı aydınlatması, yaptıklarının hesabını halka vermesi söz konusudur. Kitabeleri Strahlenberg bulmuş 1893 te Wilhelm Phomsen okumuştur. Bir yüzleri Göktürk alfabesi bir yüzleri çince yazılmıştır.

1. Biçim Yönünden İnceleme a)Tür Bilgisi Göktürk Kitabeler’i birer söylev örneğidir.

2. İçerik Yönünden İnceleme Bilinmeyen Sözcük ve Tamlamalar Ateş, su kılmak: kötü durumda bırakmak Müstakil: bağımsız Don: giysi İl: ülke Öle yite: ölerek kaybolmak

a) Plan (serin, düğüm, çözüm) Birinci bölümde, Bumin kağan ve istemi kağan’ın dağınık halde olan türklere yön verip Göktürk Devleti’ni nasıl kurdukları anlatılıyor. İkinci bölümde de, Çin’in entrika ve hilelerine kanarak çözülen ve bir süre sonra onların egemenliği altına girdikten sonra, İlteriş Kağan ile İlbilge Hatun’un önderliği ve bilge kağan ile kardeşi Kül Tigin’in çabalarıyla Göktürklerin yeniden hangi koşullarda devlet oldukları anlatılıyor.

c) Ana Düşünce Türk ulusunun ulusal birlik beraberliklerini sağladıkları sürece ayakta kalacakları ve bağımsız kalacaklarını ima etmektedir.

d) Yardımcı Olaylar Bumin Kağan ve Kül Tigin’in devletleri için yaptıkları İlteriş Kağan’ın yola çıkması ve adam toplayıp Göktürkleri kurması.

e) Olayın Kişileri İlteriş Kağan İlbilge Kağan Bilge Kağan Kül Tigin İstemi Kağan

f) Zaman M.S. 700-740 yılları arasında geçmektedir.

g) Yer (mekan) Bu günkü Moğollistan civarları.

3. Dil ve Üslup Özellikleri Dil Özellikleri Göktürk yazısı, sağdan sola doğru yazılır. Alfabe otuz sekiz harflidir; yirmi altısı ünsüz, dördü ünlü ve sekizi bilesik harftir. Türklerin ilk alfabesi Göktürk alfabesidir. Günümüzde anlaşılması oldukça güçtür.

b) Üslüp Süslü ve işlenmiş bir dil kullanılmıştır.

4. Yazarlar Yollug Tigin Vezir Tonyukuk