Bölüm I Sosyal Bilgiler Öğretimine Giriş

Özet Sosyal bilgiler, temel eğitim öğrencilerinin değişen ve sürekli gelişendünya düzeninde, hayatlarında gerekli olan bilgi, beceri, değer ve tutumlarını geliştirmekamacıyla içeriğini temelde sosyal ve beşeri bilimlerden alan ve bunun yanında yeri geldiğindeinsana dair her türlü disiplin ve çalışma alanından da yararlanma yoluna giden biröğretim programı, bir temel eğitim dersi ve çalışma alanıdır. Sosyal bilgilerde; tarih, coğrafya, sosyoloji, psikoloji, siyaset bilimi gibi disiplinlerin eldeetmiş olduğu bilgiler bir araya getirilir. Sosyal bilimlere ait bilgiler, sosyal bilgiler eğitimininamaçları doğrultusunda birbirleriyle olan ilişkileri dikkate alınarak sistematik bir yapıdaöğrencilere sunulur. Sosyal bilimler, insan ve yaşamına dair bilgiler üreten disiplinler bütünüdür.

GİRİŞ Sosyal bilgiler kavramının tanım ve özelliklerine geçmeden önce sosyal bilgiler eğitimine insanoğlunun neden ihtiyaç duyduğu sorusunun cevaplanması gerekmektedir. Bu bölümde sosyal bilgilerin; tanımı, özellikleri, sosyal bilimler ve sosyal bilgiler ilişkisi, sosyal bilgilere yönelik temel yaklaşımlar ve amaçlar irdelenmeye çalışılacaktır.

SOSYAL BİLGİLER NEDİR Nelson (2001), sosyal bilgileri, yüzyılı aşan tartışmalı bir akademik alan olarak görmektedir. Öztürk'e (2007) göre, sosyal bilgilerin çok farklı tanımlanmasının nedeni, sosyal bilgiler dersinin ders olarak okullarda okutulmasına rağmen, amaç, içerik ve yönteminin ne olduğu ve ne olması gerektiği konusunda uzun süre bir uzlaşma sağlanamamasıdır. Sosyal bilgilerin iki temel ayırıcı özelliği, vatandaşlık yeterliliklerini kazandırmak için oluşu ve bütüncül, disiplinler arası bir alan oluşudur.

Bugün sosyal bilgilerin, üzerinde herkesin anlaştığı ortak bir tanımı yoktur. Ancak, tanımların ortak noktalarını incelediğimizde şu noktalar ortaya çıkmaktadır (Doğanay, 2008: 80): Sosyal bilgilerin temel amacı vatandaşlık eğitimidir. Vatandaşlık eğitimi dört önemli ve zorunlu boyutu kapsamaktadır. Bunlar bilgi, bilgi işleme becerileri, demokratik değer ve inançlar ve sosyal katılım becerileridir. Sosyal bilgilerin bilgi temelini, sosyal bilimler ve insanla ilgili tüm bilgiler oluşturmaktadır. Bu bilgiler, insanların tarihsel boyutta diğer insanlarla ve çevreleriyle etkileşimlerinin bilgisidir

SOSYAL BİLGİLERİN TEMEL ÖZELLİKLERİ NELERDİR? Çocuğun içinde bulunduğu yaşama uyum sağlamasını amaçlayan sosyal bilgiler dersinin temel özellikleri Safran (2008) tarafından şu başlıklarda incelenmiştir: Etkili vatandaşlık Kültürleme Yöntem Zaman (geçmiş, bugün ve gelecek)

Şekil 1’de görüldüğü üzere, sosyal bilgiler, disiplinler arası yaklaşıma sahiptir vekonular yer-zaman özellikleri dikkate alınarak sunulmaktadır. Örneğin evimiz konusu çoksayıda disiplin ve çalışma alanına ait bilgilerle ve yer-zaman durumları dikkate alınarak açıklanmaktadır. Son yıllarda sosyal bilgiler öğretimine yönelik olarak yeni perspektifler ortaya çıkmıştır. Bunlar aşağıda liste olarak belirtilmiştir: • Geçmiş-bugün-gelecek boyutu • Küresel duyarlılık • Yerel-bölgesel-ulusal- evrensel dengesi • Bilgi-değer-beceri dengesi • Çoğulculuk: Farklılıkların uyumu • Güncel olayların ele alınması • Tartışmalı konuların ele alınması • Konuların derinliğine incelenmesi • Üst düzey düşünme becerilerine odaklanma • Toplumsal katılım: Topluma hizmet yoluyla öğrenme

SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER ARASINDAKİ İLİŞKİ NASILDIR? “Sosyal bilimler” ile “sosyal bilgiler” kavramlarının çoğu kez eş anlamlı olarak kullanıldıkları görülmektedir. Ancak eğitim-öğretim süreci içinde, bu iki kavramın farklı olarak ele alındıklarını belirtmek gerekir. Sosyal bilgiler öğretiminde içerik, genellikle sosyal bilimlerle ilgili olan disiplinlerden seçilmektedir. Bu bakımdan sosyal bilimler ile sosyal bilgiler, birer kavram olarak eş anlamlı olmasalar bile, ralarında yakın ilişki vardır (Sözer, 1998).

Sosyal bilgilerin yapı taşlarını, sosyal bilimlere ait akademik disiplinler oluşturur. Sosyal bilgiler derslerinde öğrencilerin, sosyal bilimlerin ortaya koyduğu olgusal bilgileri edinmeleri amaçlanır. İlköğretim okullarında sosyal bilimlerden alınan içerik, bu dersin ünitelerinde kaynaştırılıp bütünleştirilerek kullanılır (Öztürk, 2007). Sosyal bilimlere ait belli başlı disiplinler ve çalışma alanları şunlardır (Doğanay, 2003: 23): • Antropoloji: İnsan ve kültür • Sosyoloji: İnsan ve toplum • Siyaset Bilimi: İnsan ve yönetim • Coğrafya: İnsan ve yer • Tarih: İnsan ve geçmiş zaman • Ekonomi: İnsan ve kaynakların paylaşımı • Psikoloji: İnsan ve davranışı

SOSYAL BİLGİLERDEKİ TEMEL YAKLAŞIMLAR NELERDİR? Sosyal bilgiler eğitimine bakış açısı ve sosyal bilgiler eğitimini ele alış biçimi herdönemde farklı olduğu gibi aynı zamanda yaşayan eğitimciler ve akademisyenler arasında da fikir birliği bulunmamaktadır. Bununla birlikte benimsenen yaklaşım; strateji, yöntem, teknik ve ders araçları seçimini etkilemektedir.

Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Sosyal bilgiler öğretimi ile ilgili en eski ve yaygın yaklaşımdır (Öztürk, 2007; Safran, 2008). Genel amaç, toplumun temel kurum, değer ve inançlarının öğretilerini telkin ederek, mevcut durumun devamlılığını sağlamaktır (Öztürk, 2007: 25). Bu yaklaşıma sahip bir sosyal bilgiler öğretim programının içeriğinde öğrencinin şukazanımlara ulaşması hedeflenir (Safran, 2008: 8): • Geçmişi öğrenme • Geçmiş ve gelecekle gurur duyma • Sorumluluk alma • Uygun davranışlar sergileme • Otoriteye bağlılık

Yansıtıcı İnceleme Olarak Sosyal Bilgiler Bu yaklaşım John Dewey’in düşüncelerine dayanmaktadır (Öztürk, 2007: 26). Yansıtıcı incelemede temel amaç, öğrencilerin sosyal problemler üzerinde çalışarak problem çözme ve karar verme becerilerinin gelişmesini sağlamaktır. Bu yaklaşımın temeli, sosyal bilgiler eğitiminin sosyal hayata yansıtılmasına dayanır. Martorella, bu yaklaşımlara “sosyal eleştiri” ve “kişisel gelişim” yaklaşımlarını da eklemiştir (Akt; Nelson, 2001). Stanley ve Nelson (1994), sosyal bilgiler eğitimine ilişkin üç yaklaşımdan yararlanarak sosyal bilgilerin amaçları için üç analitik yaklaşım belirlemiştir. Bunlar: • Konu/disiplin merkezli sosyal bilgiler • Vatandaşlık merkezli sosyal bilgiler • Problem merkezli sosyal bilgiler

SOSYAL BİLGİLERİN TEMEL AMAÇLARI NELERDİR? “Sosyal bilgiler dersini niçin okutuyoruz/okutmalıyız?” sorusunun cevabını verebilmek için çocukların ilgi, ihtiyaç ve beklentilerini çok iyi bilmek gerekmektedir. Değişen ve gelişen dünya koşullarında çocukların edinecekleri bilgi, beceri ve değerler de değişime uğramaktadır. Sosyal bilgiler eğitiminin önemli bir ögesini oluşturan amaçlar, çağın gereklerine göre tespit edilmektedir.

ABD Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS, 1994) disiplinler arası bütünleştirme ve ilişkilendirmenin şu on tema çerçevesinde gerçekleştirilmesini önermiştir; • Kültür • Zaman, süreklilik ve değişim • İnsanlar, yerler ve çevreler • Bireysel gelişme ve kimlik • Bireyler, gruplar ve kurumlar • Güç, otorite ve yönetim • Üretim, dağıtım ve tüketim • Bilim, teknoloji ve toplum • Küresel bağlantılar • Vatandaşlık idealleri ve uygulamalar

Ülkemizde eğitim politikalarımızı belirleyen temel ilkeler ve amaçlar, Millî Eğitim Temel Kanunu’nda belirlenmiştir. Millî Eğitimin genel amacı, bütün bireyleri; Atatürk İnkılap ve İlkelerine ve Anayasa'da ifadesini bulan Atatürk Milliyetçiliğine bağlı; Türk Milletinin millî, ahlaki, insanî, manevî ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasa'nın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak;

SONUÇ Sosyal bilgiler, günümüzde temel eğitimde okutulan bir ders, öğretim Sosyal Bilgiler Öğretimine Giriş 19 programı ve çalışma alanıdır. Sosyal bilgiler, sosyal ve beşeri bilimlerin elde etmiş olduğu bilgileri eğitsel amaçlar doğrultusunda kullanır ve vatandaşlık eğitimini hedefler. Bununla birlikte çocuğun bilimsel bir bakış açısı kazanması da amaçlanır. Bu amaç çerçevesinde sosyal bilimlere ait yöntem ve teknikler çocuğa kazandırılmaya çalışılır.