Yrd. Doç. Dr. Sümeyra Gazel Yatırım Proje Analizi Yrd. Doç. Dr. Sümeyra Gazel

GENEL OLARAK YATIRIM VE YATIRIM PROJELERİ Tüm toplumların temel hedefi, ekonomik kalkınmayı sağlayarak toplumun refah seviyesini ve yaşam standardını artırarak, insan ihtiyaçlarını karşılayacak bir ekonomik ortamın oluşturulmasıdır. Kaynakların etkin kullanılmasında planlamanın önemi büyüktür.

PLANLAMA Gerek bireyler gerekse de işletmeler açısından sınırlı kaynakların etkin kullanılarak insan ihtiyaçlarının karşılanabilmesi planlamayı tüm ekonomik sistemler için zorunlu kılmaktadır. İşletmelerde üst yönetim tarafından ‘stratejik’ planlar uzun vadeli ve yol gösterici olarak geliştirilirken, bu planların öngördüğü amaçların gerçekleştirilmesi için de orta düzey yönetim tarafından orta vadeli ‘taktik’planlar hazırlanmaktadır. Taktik planların gerektirdii faaliyetlerin yerine getirilmesi için yapılan planlara ise ‘operasyonel’ planlar denilmektedir. Planlama faaliyeti kaynak kullanımını optimize eden bir ekonomik yaklaşım olarak toplumlar ve işletmeler tarafından yaygın bir biçimde benimsenmiştir.

Planlamanın Özellikleri Planlama geleceğe yöneliktir Planlamada geleceği tahmin etmek esastır Planlama bir zaman süresini kapsar Planlamanın içeriği karar düzeyine göre değişir Planlama bir süreçtir Planlamada üst düzey yönetimin tam desteği ve planların gereğini yerine getirecek olanların katılımı esastır.

YATIRIM PROJESİ Yatırım projeleri planların bir parçasıdır. Yatırım projesi bir ayrıntı olup planda belirtilen hedeflere ulaşmayı sağlayan bir süreçtir. Yatırım projesine tahsis edilen bütçe ile çeşitli üretim faktörleri satın alınır ve belirli bir üretim kapasitesi yaratılmaya çalışılır. Bir plan çerçevesinde birden fazla proje söz konusu olabilir.

YATIRIM PROJELERİNİN SINIFLANDIRILMASI Yeni mal ve hizmet üretmeye yönelik yatırım projeleri Yenilemeye yönelik yatırımlar Genişlemeye yönelik yatırımlar Stratejik yatırım projeleri

YATIRIM VE SERMAYE BÜTÇELEMESİ KAVRAMLARI Yatırım ve sermaye bütçelemesi kavramları çoğu zaman birbiri yerine kullanılsa da her iki kavram birbirinden farklıdır. Kısa sürede gerçekleşecek ve yarattığı nakit akımları da kısa süreli olacak harcamalar yatırımdır. Sermaye kavramı bir yıldan daha uzun süreli kullanılarak mal ve hizmet üretecek makine, tesis ve bina gibi varlıkları temsil eder. İşletmeler dönen varlıkları elde etmek için yaptıkları harcamalar yatırım iken, duran varlıklara sahip olmak için yaptıkları harcamalar sermaye bütçelemesi olmaktadır.

Sermaye bütçelemesi işletmeler için karlı yatırım projelerinin araştırılması, projelerin pazar analizinin, teknik analizinin ve sonuç olarak da finansal analizinin yapılarak işletmenin Pazar değerini artıracak varlıklara yatırım yapılması sürecidir.

Dönen varlıklarla karşılaştırıldığında duran varlık yatırımları işletmeler için oldukça önemli ve riski yüksek yatırımlardır. Yatırım kararı sürecinde çok dikkatli ve titiz davranılması gerekir. Bu şekilde davranılmasının sebebi, yatırım projelerinin uzun vadede gerçekleşmesi, büyük miktarda nakit çıkışı gerektirmesi ve projeden vazgeçmenin işletmeye büyük miktarlarda para kaybettirmesidir.

DURAN VARLIK YATIRIMLARINI (SERMAYE BÜTÇELEMESİ KARARLARINI) ÖZELLİKLİ KILAN NEDENLER Duran varlık yatırımları bir çok endüstri kolunda dönen varlıklara yapılan yatırımlardan önemli ölçüde fazladır. Duran varlık yatırımlarının bölünebilirlik niteliği oldukça düşükken, dönen varlık yatırımlarının bölünebilirlik niteliği yüksektir. İşletme bir dönen varlık unsuru olan stok ihtiyacını yılda bir defada veya haftaya tedarik edilebilir.

Dönen varlık yatımlarının planması kısa vadelidir Dönen varlık yatımlarının planması kısa vadelidir. Planlamada yapılan hatalar kısa zamanda düzeltilerek sonuçları telafi edilebilmektedir. Halbuki duran varlık yatırımlarında duran varlıklara bağlanan fonlar uzun süre bağlı kaldığından böyle bir düzeltmenin yapılması oldukça zordur. Dönen varlık yatımlarını nakde çevirmek kolaydır. Duran varlık yatırımlarını nakde çevirmek hem zaman alır hem de büyük ölçüde zararı da söz konusu olabilir.

Dönen varlık yatırımlarının işletmeye sağladığı fayda bir faaliyet dönemi içerisinde gerçekleşirken, duran varlık yatırımlarının sağladığı fayda bir yıldan daha uzun sürelerde gerçekleşmektedir. Duran varlık yatırım kararları finansal yöneticilerin karar alma esnekliğini ortadan kaldırmaktadır.

PAZAR ANALİZİ Bir proje fikrinin ortaya çıkması projenin uygulamaya konulması için ön koşul olmakla birlikte yeterli değildir. İlk olarak projenin ön yapılabilirlik analizi yapılmalı, bu analizde yapılabilir olarak görülen proje için yapılabilirlik analizi diğer bir ifade ile fizibilite analizi yapılmalıdır. Fizibilite etüdünde ise projeye yönelik Pazar analizi, teknik analiz ve finansal analiz yapılmakta elde edilen sonucu göre projeye yönelik nihai karar verilmektedir.

Yatırım projeleri açısından Pazar analizi, üretilmesi planlanan mamülün mevcut ve gelecekte beklenen talep miktarı, talebin niteliği, aynı veya benzer mamuller üreten rakiplerin olması durumunda rakiplerin yapısı, sayısı ve Pazar payları üretim faktörlerinin genel yapısı, nüfus, ekonomik koşullar, politik yasal yapının detaylı şekilde analizi ve elde edilen sonuçlara göre muhtemel talep miktarı ile üretim miktarının tespit edilmesidir.

PAZAR ANALİZİNİN ÖNEMİ Pazar analizi sonucunda yapılabilir görülen bir proje için maliyeti yüksek olan teknik analiz ve finansal analizler yapılmaktadır. Pazar analizi sonucunda yapılmaması gereken bir proje için yapılabilir sonuca varılır ise, hem teknik ve finansal analiz maliyetlerine katlanılır hem de diğer analizler de Pazar analizinden elde edilen talep tahmininden hareket edeceğinden proje uygulamaya konulabilir. Pazar analizi sonucunda yapılması gereken bir proje yapılamaz sonucu elde edilirse karlılığı yüksek ve büyüme potansiyeli olan projeler kaçırılabilir.

TALEP ANALİZİ Pazar analizinin ilk hareket noktası talep analizidir. Talebi etkileyen faktörlerin başında talebin niteliği gelmektedir. Bunun yanısıra talep miktarının tespit edilmesinde talep analizi çerçevesinde yapılmaktadır. Talep tahmin analizleri sonucunda talep yetersizliği tespit edilirse analize devam etmeye gerek kalmamaktadır.

TALEBİN NİTELİĞİNİN ANALİZİ Proje analizi kapsamında talep analizi yapılırken ve mamul geliştirme aşamasına geçmeden önce müşterilerin niteliklerinin diğer bir ifade ile tercihlerinde etkili olan faktörlerin incelenmesi gerekmektedir.

TALEBİN NİTELİĞİNİ BELİRLEYEN UNSURLAR Yaş Cinsiyet Eğitim Meslek Aile Yapısı Gelir Yapısı

FİYAT ve GELİRDEKİ DEĞİŞİME DUYARLILIK Talebin üretilmesi planlanan mamülün fiyatında meydana gelen değişmelere olan duyarlılığı talep miktarını etkilemektedir. Temel iktisat teorisine göre bir mamülün fiyatında meydana gelen artışlar talepte azalmaya neden olmaktadır. Bu etki özellkle lüks mallarda söz konusudur. Talebin duyarlılığı kapsamında ikinci olarak talebin diğer malların fiyatında meydana gelen etkilenme derecesi ele alınmalıdır. Üretilmesi planlanan mamulün tamamlayıcı ve ikame mallarının bulunması durumunda bu malların fiyatlarında meydana gelen değişimlerin etkilerinin de analiz edilmesi gerekir.

Talebin fiyat ve gelirdeki değişime duyarlılığı iktisat teorisinde esneklik kavramı ile ifade edilmektedir. Talep analizinin temelini oluşturan talebin fiyat esnekliği, çapraz talep esnekliği ve talebin gelir esnekliği aynı zamanda talep tahmininde kullanılan bir tekniktir.

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Fiyatta meydana gelen değişime bağlı olarak tüketicilerin talep ettikleri miktarlarda meydana gelen değişime talebin fiyat duyarlılığı veya talebin fiyat esnekliği denilmektedir. Esneklik: Talep Edilen Miktardaki % Değişim Fiyattaki % Değişim

ÇAPRAZ TALEP ESNEKLİĞİ Talep miktarını etkileyen unsurlardan biri de talebin öteki malların fiyatına olan tepkisidir. Öteki mal kavramı; ikame ve tamamlayıcı mal kavramlarını içine almaktadır. İkame malların ve tamamlayıcı malların fiyatında meydana gelen değişimin ilgili mal talebinde yarattığı değişime çapraz talep esnekliği denilmektedir. Esneklik: x Malından Talep Edilen Miktardaki % Değişim y Malı Fiyatındaki % Değişim

TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ Talebin gelirdeki değişime göstermiş olduğu tepkiye talebin gelir esnekliği denilir. Esneklik: x Malından Talep Edilen Miktardaki % Değişim Tüketici Gelirindeki % Değişim Gelirden olumlu etkilenen bir mamül üretilecekse geliri artma potansiyeli olan tüketiciler hedef Pazar olarak alınırken, gelirden olumusuz etkilenen bir mamülün üretilmesi planlanıyorsa bu durumda geliri düşme eğilimi gösteren tüketicilerin bulunduğu pazara yönelmek gerekmektedir.

TALEP MİKTARININ ANALİZİ Talep tahmini gelecekte belirli bir zaman diliminde beliri bir fiyat düzeyinden tüketicilerin ne kadar mal ya da hizmet satın almak istediklerinin belirlenmesidir.

TALEP TAHMİN YÖNTEMLERİ Bireylerden Görüş Alma Yöntemi Uzmanlardan Görüş Alma Yöntemi NİTEL YÖNTEMLER Kıyaslama Yöntemi Grafik Yöntemi İlk ve Son Yıl Yöntemi Yarım ve Hareketli Ortalama Yöntemi En Küçük Kareler Yöntemi NİCEL YÖNTEMLER

NİTEL BİREYLERDEN GÖRÜŞ ALMA YÖNTEMİ Bu yöntemde üretilmesi planlanan mamülün talebine ilişkin fikri olan çeşitli bireylerden görüş alınmaktadır. Bilgi alınabilecek bireyler aşağıdaki gibi sıralanabilir: Tüketiciler Pazarlama Yöneticileri Rakip İşletme Yöneticileri

NİTEL UZMANLADAN GÖRÜŞ ALMA YÖNTEMİ Bu yöntemde alanında uzman olan ve bilgisine güvenilen kişi ve gruplardan görüş alınmaktadır. Uzman görüşüne başvurma iki şekilde gerçekleştirilmektedir. 1. Delphi Yöntemi 2. Nominal Grup yöntemi

NİCEL KIYASLAMA YÖNTEMİ Bu yöntemde üretilmesi planlanan mamülün ilişkili bulunduğu çeşitli unsurlara ilişkin sayısal verilerden yararlanarak talep tahmin edilmeye çalışılmaktadır. - İlgili mamülün üretimine ilişkin göstergeler - Benzer nitelikteki ülkelerdeki tüketim ile bir ölçüt arasında ilişki kurarak tahmin

NİCEL GRAFİK YÖNTEMİ Grafik yönteminde geçmiş yıllara ait talep verileri ile taleplerin meydana geldiği zaman bir grafik üzerinde gösterilmektedir. Yatay eksende zaman, dikey eksende talep olacak şekilde çizilen grafikte geçmiş zaman ve talep verilerinin kesiştiği noktalar belirlenmektedir. Belirlenen bu noktaları ortalayan bir doğru göz kararı ile çizilmektedir. Çizilen doğru geleceğe doğru uzatılarak talep tahmin edilmektedir.

NİCEL İLK ve SON YIL YÖNTEMİ Grafik yöntemine benzer şekilde doğru denklemini hesaplamaya çalışan bir yöntemdir. Ancak bu hesaplamanın yapılmasında ilk ve son yıla ait talep ve zaman değerlerinden yararlanılmaktadır. Arada kalan yıllarda meydana gelen değişimler ihmal edilmektedir.

NİCEL YARIM ORTALAMA YÖNTEMİ Bu yöntemde diğer yöntemler gibi talep ile zaman arasında ilişki kuran zaman serisi yöntemidir. İlk ve son dönemlerin talep verilerinin ortalaması alınarak grafiğe yerleştirilir. Yerleştirilen bu noktaları birleştirilen bir doğru çizilmekte ve bu doğru gelecekte tahmin edilecek tarihe kadar uzatılmaktadır. Böylece doğru denklemi bulunarak talep tahmin edilmektedir.

NİCEL HARKETLİ ORTALAMA YÖNTEMİ Hareketli ortalama yönteminde geçmişe ait veri dizilerinden hareketle 3’lü, 4’lü, 5’li ... Gruplar oluşturularak hareketli ortalamalar hesaplanmakta ve talep tahmin edilmektedir.

NİCEL EN KÜÇÜK KARELER YÖNTEMİ En küçük kareler yöntemi talep tahmininde en çok kullanılan istatistiki yöntemlerden biridir. Bağımlı değişken tahmin edilmeye çalışılan talebi ifade ederken, bağımsız değişken ise, bağımlı değişkeni etkileyen ve bağımlı değişkende değişimlere neden olan unsurları ifade etmektedir.

REKABET ORTAMININ ANALİZİ Rekabet ortamının analizi kapsamında öncelikle pazardaki rakiplerin kapasitelerinin ve Pazar paylarının analizi gerekmektedir. Pazarda rakiplerin kapasiteleri ve ürettikleri mamüllerin niteliği ne kadar düşük ise üretilmesi planlanan mamülün pazardan alacağı pay da o kadar yüksek olacaktır. Rakiplerin kapasiteleri düşük ancak üretilen mamülün nitelikleri yüksek ve marka bağlılığı varsa ya da rakiplerin kapasiteleri yüksek ise pazardan pay almak güçleşecektir.

NÜFUSUN ANALİZİ Bir ülkede mevcut nüfusun sayısı ve nüfus artış yada azalış oranının analizi önem arz etmektedir. Bunun temel sebebi nüfus artış oranının yüksek olması üretilmesi planlanan ürüne olan toplam talepte artışı ifade ederken nüfus artış oranının eksi olması ise talepte daralmaya işaret etmesidir. Bu analiz kapsamında nüfusun hangi bölgelerde yoğunlaştığı ve cinsiyet dağılımının da dikkate alınması gerekir.

EKONOMİK KOŞULLARIN ANALİZİ Gayri Safi Milli Hasıla Kişi Başına Milli Gelir İşsizlik Enflasyon Ödemeler Bilançosu Dengesi Dış Ticaret Dengesi Faiz Oranları... vb.

POLİTİK ve YASAL YAPININ ANALİZİ Politik yapının analizi hükümetlerin işletmelere karşı tutumlarının analizini içermektedir. Diğer bir deyişle, hükümetlerin işletmeleri nasıl ve hangi açılardan etkilediği, desteklediği veya engellediği konularının analizidir. Hükümetlerin işletmelere yönelik aldıkları kararlar bir anda talep patlaması yaratırken bir anda talebin azalaması sonucunu da yaratabilmektedir.