SES BİLGİSİ

TÜRKÇENİN ÜNLÜLERİ TABLOSU DÜZ ÜNLÜLER YUVARLAK ÜNLÜLER GENİŞ DAR KALIN A I O U İNCE E İ Ö Ü

Dilimizdeki ünlüler ağzımızdan çıkış tonuna göre öncelikle KALIN ve İNCE olmak üzere ikiye ayrılır. Bu tabloda yatay olarak gösterilmiştir. KALIN ÜNLÜLER : a – ı – o – u İNCE ÜNLÜLER : e – i – ö – ü Bir de ünlüler ağzımızdan çıkış durumlarına göre de ayrıcı sınıflandırılır. Bu yukarıdaki tabloda dikey olarak gösterilmiştir. DÜZ ÜNLÜLER : a – e – i – ı YUVARLAK ÜNLÜLER : o – ö – u – ü

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü var ise (a-ı-o-u) ondan sonra gelen hecelerde de kalın bir ünlü veya ince bir ünlü var ise ( e-i-ö-ü) ondan sonra da ince ünlü bulunmak durumundadır. Buna büyük ünlü uyumu kuralı denir. Örn: dokumacı yörükleri o u a ı ö ü e i

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN DURUMLAR 1- Zaman içinde ses değişimine uğramış bazı Türkçe sözcükler büyük ünlü uyumuna uymazlar. Örn: Kardeş (karındaş) Elma (alma) Anne (ana) 2- Türkçe’ye başka dillerden girmiş sözcükler büyük ünlü uyumuna uymayabilir. Örn: kalem, insan, gazete, televizyon ...vb.

3- Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz 3- Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Örn: boğaziçi, cumartesi, Hanımeli, Çanakkale, Balıkesir vb... 4- Dilimizdeki bazı yapım ekleri büyük ünlü uyumu kuralını bozar. Bunların dışındaki ekler ünlü uyumuna uygun olarak değişir. Bu ekler şunlardır;

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNU BOZAN EKLER. - Yor : Şimdiki zaman eki ince ünlüden sonra gelirse büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: geli-yor, gülü-yor vb... - Ken : Kalın ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: koşar-ken, yazar-ken vb...

- daş : ince ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar - daş : ince ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: meslek-taş, din-daş vb... - leyin : Kalın ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: sabah-leyin, akşam-leyin vb... mtrak : ince ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: yeşili-mtrak vb...

- gil : Kalın ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar - gil : Kalın ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: ablam-gil, amcam-gil vb... - ki : Kalın ünlüden sonra gelince büyük ünlü uyumunu bozar. Örn: Akşam-ki, sabah-ki, yarın-ki vb... UYARI: Diğer yapım ekleriyle çekim Eklerinin tamamı büyük ünlü uyumuna uygunluk gösterir.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU KURALI Küçük ünlü uyumu üç ana kuraldan oluşur. - O – Ö Yuvarlak ünlüleri Türkçe bir sözcüğün sadece ilk hecesinde bulunabi- lirler. Bundan sonraki hecelerde yuvarlak ünlü bulunamaz. Ancak şimdiki zaman eki –yor istisnadır. - Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü var ise a-e-ı-i ondan sonra gelen hecelerde de düz ünlü bulunur. Örn: yetişkin, karışım, yakışıklı, incelik... e i i , a ı ı , a ı ı ı, i e i

- Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü var ise ondan sonra gelen hecelerde ya düz-geniş “a-e” ünlüleri ya da dar-yuvarlak “u,ü” ünlüleri gelmek durumundadır. Buna Küçük Ünlü Uyumu denir. Örn: güzel, koyun, köpek, konak, küpe, kuzu, üzüm, uyak vb... O – Ö – U – Ü A – E U - Ü

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI DURUMLAR. - YOR şimdiki zaman eki küçük ünlü uyumuna uymaz. Örn: bekli-yor... - Birleşik sözcükler bu kurala uymaz. gecekondu, Çukurova vb... - Bazı Türkçe sözcükler bu kurala uymaz. Örn: yağmur, çamur, hamur, kabuk vb...

Hazırlayan: Ercan BİL T.D.E Öğretmeni 2004©