SES BİLGİSİ Büyük Ünlü Uyumu

... konulu sunumlar: "SES BİLGİSİ Büyük Ünlü Uyumu"— Sunum transkripti:

1 SES BİLGİSİ Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. çocuklar çalışkan sessizlik sevimli *Türkçe bir sözcük ,büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir. kitabe makale televizyon **Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. elma helva anne kardeş **Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır: -yor ken -ki leyin daş -imtrak -gil      

2 Küçük Ünlü Uyumu Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. a e ı i – a e ı i o ö u ü – a e u ü Geniş Dar Kalın İnce Kalın İnce Düz a e ı i Yuvarlak o ö u ü

3 **Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.
arı temizlik öğrenci sıra koltuk ***teknoloji şoför salon horoz patron *Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. çamur armut avuç yağmur

4 SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT p, ç, t, k f, h, s, ş YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

5 SES OLAYLARI Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir. balık-cı            çiçek-ci sınıf-da      uçak-dan       gelmiş-di 1925’den           Kebap-cı

6 Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. kitap – ı        uçak – a        kalp – i             ahenk – i          yaptık-ı umut-u ağaç-a dolap-ın

7 **Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
suç – u süt-ü top – u at-ı **Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur. Sinop’a Burak’ın Umut’un Gaziantep’in Bazı yabancı sözcüklerde ve bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz. hukuk – u edebiyat –ı dikkat – i evrak –ı sıhhat – i yazıt –ı yanıt –ı özet – i anıt -ın

8 Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)
Ünlü Düşmesi İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. kar(ı)n – ı      boy(u)n – u     keş(i)f – i         bur(u)n – u      zih(i)n – im      gön(ü)l – üm      om(u)z-um      

9 **İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.
burun buruna omuz omuza şehirden şehire gönülden gönüle **Bazı sözcüklerde özel adlarda düşme olmaz. seçim – e yapıt – ın biçim –i Emir’in Ufuk’a Bulut’u

10 **Bazı sözcüklerde türetilirken ünlü düşmesi görülür.
ay(ı)r –ım     çev(i)r – il-     iler(i) – le-     kok(u) – la-    oy(u)n – a -   uy(u) – ku     yal(ı)-nız yan(ı)-lış yumurt(a)-la- bes(i)-le-

11 **İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer. sab(ı)r + etmek          kay(ı)t + olmak       keş(i)f + etmek         Kay(ı)p+olmak **Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlü düşmesi görülür. kay(ı)n + ana              cuma + (e)rtesi           kahv(e) + altı              n(e) + için                   sütl(ü) + aş               

12 Ünsüz Düşmesi     Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, ” eki aldığında “k” ünsüzü düşer. küçü(k) – cük   küçü(k) -l       mini(k) – cik     alça(k) – çık     alça(k) -l        yükse(k) -l       seyre(k) -l      ufa(k) – l       

13 Ses Türemesi Ünlü Türemesi
“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında ünlü türemesi görülür. az – cık bir – cik genç – cik dar – cık **Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde ünlü türemesi görülür. yap-yalnız güp-gündüz çep-çevre

14 Ünsüz Türemesi Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür. af + etmek       his + etmek     zan + etmek    ret + etmek     hal + olmak    his – im            hat – iniz        hak – ım           sır – ını           

15 Ünlü Daralması Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır. bilm(e) – yor    ist(e) – yor       izl(e) – yor       suçl(a) – yor    gözl(e) – yor    anl(a)-yor ağl(a)-yor sızl(a)-yor

16 **geçiyor bakıyor atıyor yanıyor seziyor yüzüyor **Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. ye – y – ecek     yiyecek ye – y – in         yiyin de – y – ecek     diyecek ne – y – e          niye                   

17 Ulama Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere bağlanarak okunmasıdır. Seni bulmaktan önce aramak isterim Seni sevmekten önce anlamak isterim Çiçekler açtı dokunduğun Çimler büyüdü yürüdüğün Ve güller katmer oldu güldüğün yerde ***Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur. Bekle dedi gitti Ben beklemedim, o da gelmedi.

18 Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür. sakla(n)baç     dola(n)baç      te(n)bel            pe(n)be            a(n)bar           ka(n)bur          ca(n)baz          **Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul binbaşı onbaşı Safranbolu sonbahar

19 Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer. kedi – in                       kedinin çanta – ı                       çantayı yedi – er               yedişer pencere-e pencereye masa-a masaya baba-ı babası İki-er ikişer **beşer altmışar yetmişer