PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ & STRES Dr. Sadiye YILMAZ

Ne Öğreneceğiz Psikososyal tehlikeler İşin strese yol açan özellikleri Stresin etkileri Stresi ile başa çıkma Çalışmanın olumlu sağlık etkileri Stres yönetimi Stresten korunma

Sağlık Sağlık, yalnızca insanların hasta ya da özürlü olmamaları değil aynı zamanda bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik halidir. Dünya Sağlık Örgütü

Psikososyal tehlike «İş tasarımının, iş örgütlenmesinin ve yönetiminin ve gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyeli taşıyan boyutları" olarak tanımlanmaktadır.

İşte psikososyal etmenler Çalıştığı örgütteki rolü, kariyer gelişimi, Karar serbestisi ve denetimi, İşteki kişiler arası ilişkiler, Görev tasarımı, İş yükü ve iş hızı, Vardiya ve uzun çalışma süreleri

İşin strese yol açan özellikleri İşin yapıldığı koşullar ve iş çevresi (Context) Örgütsel kültür ve işlev   İletişim, sorun çözme, kişisel gelişim olanakları yetersiz, örgütsel amaçlar belirsiz Örgütsel rol Rol belirsizliği, rol çatışması, rol yetersizliği, kişilerle ilgili sorumluluk Kariyer gelişimi Durgun ya da belirsiz kariyer; yetersiz kariyer, abartılı kariyer, düşük ücret, iş güvencesinin olmaması, İşe verilen toplumsal değerin yetersizliği Karar serbestisi / Denetim Yetersiz katılım ve iş üzerinde denetimin olmaması İşte kişiler arası ilişkiler Sosyal ve fiziksel yalıtılmışlık, kişiler arası çatışma, üstlerle yetersiz ilişki, yetersiz sosyal destek İş ev çatışması İş ve evdeki beklentilerin çatışması, evde yetersiz destek, ikili kariyer çatışması

İşin strese yol açan özellikleri İşin içeriği (Content) İş çevresi ve donatımı Donatımın ve tesislerin güvenilirliği, uygunluğu, ulaşılabilirliği bakım ve onarımı ile ilgili sorunlar   Görev tanımı Tekdüze, tekrarlatıcı iş, parçalanmış, anlamsız iş, niteliksiz iş, işte belirsizlik İş yükü / iş hızı İşte aşırı ya da yetersiz yüklenme, hızı denetleyememe, yüksek zaman baskısı Çalışma saatleri Vardiyalı çalışma, değişmez çalışma saatleri, uzun, belirsiz, asosyal iş saatleri

STRES Stres gerçekten canlı organizma için baskı ve tehlike demektir. Ancak stres iyi yönetildiğinde ve kontrol altına alınarak stresle başa çıkıldığında yine aynı canlı için güç ve bu güce ulaşmak için fırsatı da içinde barındırır.

Stres tanımı Stres üç yaklaşım temelinde tanımlanır: Mühendislik yaklaşımı: Bu yaklaşım stresi, kişinin çevresinin kişiye yüklediği yük olarak görür. Stres kişide olan değil, kişiye olandır. Bir semptomlar dizisi değil, nedenler dizisidir. Fizyolojik yaklaşım: Selye, stresi “biyolojik sistemdeki özgül olmayan değişiklikleri kapsayan özgül bir sendrom ile ortaya çıkan durum” olarak tanımlar. Burada stres özgül olmayan, genel bir fizyolojik yanıt sendromu olarak ele alınır. Stres yıllarca iki nöroendokrin sistemin harekete geçmesiyle açıklanmıştır. Buna göre ilk aşama alarm aşamasıdır (sempatik adrenal medülla harekete geçer) ikinci aşama direnme aşamasıdır (adrenal kortikal hareket), üçüncü aşama ise dışa vurmadır (sempatik adrenal medüllanın yeniden harekete geçmesi). Psikolojik yaklaşım: Bu yaklaşım önceki iki yaklaşımın eleştirisinden yola çıkmıştır. Bu yaklaşım stresi kişi ile çalışma çevresi arasındaki dinamik etkileşim temelinde ele alır. Bu yaklaşım ILO'nun psikososyal tehlikeler ve Dünya Sağlık Örgütü'nün iyilik hali tanımlarıyla da örtüşür. Psikolojik yaklaşım, güncel stres kuramlarını da temelini oluşturur: Etkileşme kuramları, Etkileme kuramları.

Stresin etkileri Fiziksel sonuçlar; akıl sağlığı, kalp, dolaşım, solunum, sindirim, kas iskelet ve bağışıklık sistemlerini de etkilediği; bu etkilerin hormonal sistemin etkilenmesine bağlı olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir. Davranışsal sonuçlar; madde bağımlılığı (sigara, çay, kahve, gıda, alkol, uyuşturucu vb.); uyku bozuklukları, absenteizm.

A. Stresin fiziksel etkileri Akıl Sağlığı; İşçide zevk almama, İlgi ve istek azalması, Çökkünlük gibi kısa süreli duygulanım ve duygu durum değişikliklerine yol açabilir. Bunlara sıklıkla etkin sorun çözme davranışları ya da geçici çözüm üretmeye yönelik aşırı hareketlilik veya durgunluk, sıkıntıyı bedene yönlendirme gibi (psikosomatik) yakınmalar eşlik eder. Çevresel risk etmenleri süreklileşirse bu değişiklikler kalıcılaşır ve giderek tükenme, psikoz veya depresyon gibi kalıcı bozukluklara dönüşebilir. Kalp-dolaşım sistemi bozuklukları; Bu etki strese bağlı hormonal değişikliklerle (adrenalin, noradrenalin ve kortizol) veya stresle birlikte artış gösteren sigara ve içki içme, aşırı ve kötü beslenme gibi sağlıksız davranışlar sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu durum kan basıncının ve kalp hızının artmasıyla kendini gösterir.

Sindirim sistemi bozuklukları; Akut stresin mide asit salgısı üzerine değişik etkileri vardır. Vardiya sistemi ile çalışanlarda; midede şişkinlik, dolgunluk hissi, geğirme, bulantı gibi yakınmalara yol açan hazımsızlık iş stresine bağlı olabilir. Ülser olmayan dispepsi, spastik kolon (İBS) gibi sindirim sistemi rahatsızlıklarının iş stresi ile ilişkili olabildiği bildirilmiştir. Kas-iskelet sistemi bozuklukları; İş stresi ile boyun, omuz, kol ve sırt kaslarında ve eklemlerinde ortaya çıkan yakınmalar arasında ilişki olduğu gösterilmiştir. Alışılagelmiş monoton işlerdeki semptomlar dikkat isteyen işlerden daha fazla olabilir. Bağışıklık sistemi: İş stresi bağışıklık sistemini zayıflatır ve kişinin bulaşıcı hastalıklara karşı direncini azaltır

B. Stresin davranışsal etkileri Çeşitli araştırmalara göre iş stresiyle sigara ve çay, kahve tüketiminin artması, madde bağımlılığı, uyku bozuklukları, işten kalma, gibi davranışsal bozukluklar arasında ilişki vardır. Sigara ve çay, kahve, alkol tüketimi ve madde bağımlılığı stresli işlerde, stresle başa çıkma yöntemi olarak artmakta ve yaygınlaşmaktadır. Ancak bu maddelerin stres azaltıcı etkisinin kısa erimli olmakta ve bu etki hızla ortadan kalkmaktadır. Kafein yoğun çalışma etkinliğinde dayanıklılığı kısa süreli olarak artırmakla birlikte, bu dönemi aşırı yorulmaya bağlı tükenme izler. Bu davranış değişiklikleri stresin yanı sıra, kişinin stresle ilgili deneyimine ve sosyal desteğine, mesleki niteliğine ve eğitim düzeyine, sosyalleşme özelliklerine göre değişir.

Çalışmanın olumlu sağlık etkileri Çalışmak kişiyi üç büyük dertten kurtarır; yoksulluk, aylaklık ve dedikodu… Voltaire Çalışmak, üretim yapmak, iş çevresinde yeni bir toplulukta değişik kişilerle sosyal ilişkilerde bulunmak, bir kişinin psikososyal sağlığı üzerinde olumlu etkiler yapar. Çalışma ile sağlık arasındaki ilişki iki yönlüdür. Çalışmaya bağlı olarak ortaya çıkan sağlık sorunları olduğu gibi, çalışmanın olumlu sağlık etkileri de yadsınamaz. Aslında çalışma, onu bu koşullarda gerçekleştirme şansı olanlar için temel bir sağlık unsurudur. Kişiler işlerinden psikolojik yarar sağladıkları ölçüde kendilerini bu iş öncesine göre daha iyi hissederler. Hatta bu kişilerin çalışarak sağlıklı kaldıkları bile ileri sürülebilir.

Stres yönetimi Kişisel: İlki bireyi stresten uzak tutmak ya da bireyin stresle başa çıkmasını sağlamaktır. Örgütsel: İkincisi ise, olası stres kaynaklarını azaltmak için örgütsel değişiklik yapmaktır.

A) Kişisel Stres Yönetimi Gevşeme nefes alma eg. meditasyon, zihinsel gevşeme Egzersiz Stresi azaltmakta en etkili yol mücadelenin ya da kaçmanın yerini doldurur Egzersizden en yüksek verimi almak için kalp ve solunum hızı haftada en az üç kez, 45 dakika süreyle artırılmalıdır. Yüzme, yavaş koşu, aerobik veya hızlı yürüme ile bu amaca ulaşılabilir. Diyet Stres metabolizma hızını artırır ve yemek yeme alışkanlıklarını değiştirir Amaç, enerji rezervini ve vücut ağırlığını korumaktır. Bu nedenle beden kitle indeksini bozmayacak bir beslenme düzeni sağlanmalıdır Davranış değişiklikleri

B) Örgütsel Stres Yönetimi Denetim Katılım Özerklik Esnek çalışma programları

Stresten korunma Birincil Koruma İkincil Koruma Üçüncül Koruma Stresle başa çıkmanın en etkili yöntemi stresi kaynağında yok etmektir. Bu amaçla işletmede strese yol açan personel politikaları değiştirilebilir. İkincil Koruma İkincil koruma eğitim ve öğretim ile bilince çıkarma ve beceri geliştirmeyi kapsar. Üçüncül Koruma Akıl sağlığı sorununu olası en erken sürede saptamak ve sorunu olan kişiyi uzman kişiyle buluşturmaktır. Bütünsel bir stres yönetimi yaklaşımı bu üç aşamayı birlikte kapsamalıdır.

ÖNLEME TÜRÜ MÜDAHALE DÜZEYİ   Çalışma Çevresi Kişisel Özellikler ve Sağlık Çıktıları Birincil Görev içeriğini yeniden tasarlamak İletişimi yeniden yapılandırmak İş ile ilgili sorunları tanımlayıp çözebilmeleri için bir işçi grubunu eğitmek İkincil Akıl sağlığı sorunu belirtileri ortaya çıktığında yapılacak olanla ilgili politika İşletmede özellikle risk gruplarına yönelik danışmanlık hizmetlerini geliştirmek Stres ile başa çıkma eğitimi Üçüncül Kişinin işyerine uyumunun sağlanması Kişisel danışmanlık hizmetleri Kişinin tedavisi ya da psikoterapisi

çalışanları tehdit edebilen psikososyal sorunlardır Stresin akıl sağlığı, kalp ve dolaşım, solunum, sindirim, kas iskelet ve bağışıklık sistemlerinde fiziksel değişikliklere ve hastalıklara neden olduğu gösterilmiştir Süre ile sınırlı, tekrarlayıcı işlerin neden olduğu nevrozlar; Yüksek tempolu işlerde çalışanlarda tatil, emeklilik veya işsizlik döneminde ortaya çıkan psikosomatik hastalıklar; Depresyon; İşe bağlı bunalım; Acil servis çalışanlarında olduğu gibi iş gereği ya da ciddi bir iş kazasındaki tablo nedeniyle ortaya çıkabilen travma sonrası stres bozuklukları; Strese bağlı tükenmişlik sendromu ve hatta aşırı çalışmaya bağlı ölüm (Karoshi Sendromu); İşsizlik; İş güvencesinin olmaması; Düşük ücretle çalışma; Vardiyalı çalışma çalışanları tehdit edebilen psikososyal sorunlardır