KLASİK MANTIK

KAVRAMLAR Klasik mantık, kurucusu olan Aristo'nun metoduna uygun olarak kavramların incelenmesiyle başlar. Klasik mantıkta kavramlar önermeleri, önermeler de kıyası oluşturur.

Kavram bir hükmün tek bir terime indirgenmesidir veya bir objenin zihindeki tasavvurudur. Kavram soyuttur ve somut şeylerden soyutlanarak elde edilir.

Kavram ile kelime aynı şey değildir Kavram ile kelime aynı şey değildir. Çünkü tüm kavramlar kelime olmasına rağmen tüm kelimler bir kavramı ifade etmezler. Yine aynı şekilde kavram ve hüküm de farklıdır. Kavramlar cümle içindeki fonksiyonlarıyla bir anlam kazanırken hükümlerin kendi başlarına da bir anlamı vardır. Kavramlar bir araya gelerek hükümleri oluşturmazlar, aksine hükümler bir araya gelerek kavramları oluştururlar.

KATEGORİLER Kategoriler kelimesini ilk kez Eflatun kullanmıştır. Kategori; yapılan sınıflandırmalarda, sınıflandırmanın içerisinde bulunan alt birimleri içine alan geniş kavramdır. Örneğin Serçe, güvercin, papağan bir üst sınıf olan kuş kategorisinde yer alır.

Aristo ilk olarak 10 tane olarak kategori tespit etmiştir. Bunlar :

1-Cevher Aristo'ya göre cevher sadece bir kavram değil dışta da varlığı olan şeydir. Cevher azalıp çoğalmaz. Yani daha çok taş veya daha az taş yada daha çok insan olmaz. Cevherin varlığını devam ettirmesi için başka bir şeye ihtiyacı yoktur. Vasıflarından bağımsız olarak varlığı ifade etmek için kullanılır. Yani büyük veya küçük olmalarına ya da şekil veya renklerine bakılmaksızın taş taştır.

2-Nicelik 3 kilo, 10 metre gibi sayıyla ifade edilen değerlerdir.

3-Nitelik Bir şeyin nasıl olduğunu anlatan terimdir. Siyah, pis vb…

4-Görelik Varlığı bir başka kavrama göre değer kazanan şeydir. Daha uzun, 3 katı vb.

5-Yer Bir mekanı ifade etmek için kullanılan kavramlardır. Ordu caddesi, mutfak vb.

6-Zaman Geçmiş, salı, 23 Ocak vb kavramları ifade etmek için kullanılır.

7-Durum Yatay şekilde, geniş, planlı gibi kavramlar durum ifade etmektedir.

8-Sahip olma Boncuklu, ev sahibi, kalemi olan gibi kavramlar sahiplik ifade eder.

9-Etki Koşmak, yürümek gibi bir fiili anlatan kavramlardır.

10-Edilgi : Kaçırılmak, dövülmek, götürülmek gibi kavramlar da bir infiali ifade etmektedir.

Aristo'dan sonra ikinci kategoriler teoricisi Kant'tır Aristo'dan sonra ikinci kategoriler teoricisi Kant'tır. Kant'a göre kategoriler saf aklın ürünüdür ve nitelik, nicelik, görelik ve modalite olmak üzere 4 kısma ayrılır. Bu 4 kısımda kendi arasında 3 e ayrılarak toplamda 12 kategoriyi oluşturur.

1.Nicelik Birlik, çokluk, bütünlük

2. Nitelik Gerçeklik, olumsuzluk, sınırlılık

3.Görelik Cevher ve ilinti, sebeplilik ve bağımlılık, karşılıklı bağlılık

4. Modalite İmak-imkansızlık, varlık-yokluk, zorunluluk- zorunsuzluk

Aristo ile Kant'ın kategori anlayışında temel bir farklılık vardır Aristo ile Kant'ın kategori anlayışında temel bir farklılık vardır. Aristo'ya göre kategoriler varlığa aittir Kant'a göre ise kategoriler zihne aittir. Aristo'nun kategori anlayışı realisttir ve islam filozoflarından olan Farabi de aynı görüşü savunur.

TASAVVUR VE TASDİK Mantıkta bir bilgi ya tasavvur ya da tasdiktir. Tasavvur bir konunun zihinde şekillendirilmesidir. Tasdik ise bir konu hakkında verilen karar ve hükümdür.

Tasavvur ikiye ayrılır.

1-Bedihi tasavvur Delil ve ispat gerektirmeyen, açık ve aşikar olan tasavvuri bilgidir. İnsanın duyu organlarıyla anlayabileceği kumaşın ıslaklığı gibi bilgilerdir.

2-Nazari tasavvur Delil ve ispat gerektiren bilgidir. Ruhun varlığının anlaşılması için ispat gerektiği gibi nazari tasavvurlardır.

Tasdik de ikiye ayrılır

1-Bedihi tasdik Delil ve ispat gerekttirmeyen açık olan tasdik şeklindeki bilgidir.

2-Nazari tasdik Delil ve ispat ile elde edilen tasdik şeklindki bilgidir.

DELALET: MUTABAKAT TAZAMMUN VE İLTİZAM

İslam Mantıkçılarıkavramların ifade edilmesi için kullanılan vasıtalara delalet demektedir. Delalet sözlü ve sözsüz olmak üzere ikiye; bunlar da tabi, akli ve vaz'i olmak üzre üçer kısma ayrılır.

1-Sözlü tabii delalet : of, püff gibi seslerin bir ağrı ya da duyguy delalet etmesi gibi.

2-Sözsüz tabii delalet Düşmanını gören kimsenin kaşlarının çatılması gibi.

3-Sözlü akli delalet İşitilen bir sözün onun sahibine delalet etmesi gibi.

4-Sözsüz akli delalet Uzaktan görülen bir duamnın orda ateş yandığına delalet etmesi gibi.

5-Sözlü vaz'i delalet İnsan teriminin konuşan hayvana delalet etmesi gibi.

6-Sözsüz vaz'i delalet Çeşitli işaret ve çizgilerin özel manalara delalet etmesi gibi.  

Ancak bu delaletlerden yalnızca sözlü vaz'i delalet mantığı ilgilendirir.

Mantıkta bir lafz bir manayı (delaleti) 3 şekilde bildirir Mantıkta bir lafz bir manayı (delaleti) 3 şekilde bildirir. Mutabakat, tazammun ve iltizam. Bir lafız taşıdığı mananın tamamını bildiriyorsa mutabakat, mananın bir ksımını bildiriyorsa tazammun ve mananın dışında bir şeyi bildiriyorsa iltizamdır

CÜZ'İ VE KÜLLİ Bir kavram bir sınıfın tamamına işaret ediyorsa o kavram küllidir, bir kavram bir sınıfın bir kısmını işaret ediyorsa o kavram cüz'idir. Külli 6 çeşittir:

1-Külli farazi Dışarıda birleştiği bir ferdi olması imkansız olan küllidir.

2-Mevcut olmayan külli Dışarıda birleştiği ferdi olması mümkünse de gerçekte mevcut olmayandır.

3-Dışarıda bir ferdi varsa da sadece 1 tane olup diğerlerinin varlığı imkansız olan küllidir.

4-Dışarıda efradının bulunması imkansız olmayan küllidir.

5-Dışarda fertleri varsa da sınırlı sayıda olan küllidir.

6-Dışarıda fertlerinin sayısı sınırlı olmayan küllidir.

SOYUT (MÜCERRET) VE SOMUT (MUŞAHHAS) Bir kavram bir nesneye veya bir varlığa delalet ediyorsa somut, bir oluş tarzını ifade ediyorsa soyuttur

MÜFRED (TEKİL) VE MÜREKKEP (BİLEŞİK) Delalet ile anlamın cüz'ü kastediliyorsa delalet mürekkep, anlamın cüz'ü kastedilmiyorsa delalet müfrettir.

KOLEKTİF VE DİSTRİBÜTİF KAVRAMLAR Bir grubu ifade eden kavramlar kollektif, sadece bireyi anlatan kavramlar distribütiftir.

KARŞIT (ZIT) VE ÇELİŞİK (MÜTENAKIZ) KAVRAMLAR Karşıt iki kavram birbirinin olumsuzudur. Karşıt kavramlar arasında her zaman bir orta kavram bulunur. Buna karşılık çelişik kavramlar arasında ortak bir kavram yer almaz. Karşıt ve çelişik kavramlar arasında bir de kendi kendisiyle karşıt ve kendi kendisiyle çelişik kavramlar vardır. Bunlar ya mantık ilkelerine göre düşünülmesi mümkün olmayan ya da dış dünyada gerçekliği olmayan kavramlardır. Dört köşeli daire gibi.

MÜSPET VE MENFİ KAVRAMLAR Her kavram bir müspet bir de menfi anlam taşır. Yani hem olumlu hemde olumsuz anlam taşır. Örneğin İnsan kavramı Ayşe için müspet, tavşan içinse menfi olarak doğrudur.

EŞİTLİK VE AYKIRILIK (MÜSAVİ VE MÜBAYİN) İki kavram aynı durum ve zamanda gerçekleşiyorsa eşit olmakta, hiç bir vakit ve halde beraberlik bulunmazsa aykırılık söz konusudur.

NİTELİK, GERÇEKLİK VE KİMLİK (MAHİYET, HAKİKAT VE HÜVİYET) Genel bir kavramın sadece zihindeki ferdlerinin dikkate alınmasına nitelik, zihin dışındaki ferdlerinin dikkate alınmasına gerçeklik denilir. Bütün kavramların niteliği olmasına rağmen bazı kavramların gerçekliği yoktur. Kaf dağının niteliğinin olup gerçek olmaması gibi. Gerçekliği olan bir kavramı bu kavramın delalet ettiği gerçekliklerden birini belirterek diğerlerinden ayırmaya ise kimlik denir

BEŞ GENEL (KÜLLİYATI HAMSE) Beş geneli ilk olarak Fenikeli Porphyrios, İsagoci isimli eserinde anlatmaktadır. Porphyrios'a göre beş genel şunlardır:

1-Cins Gerçeklikleri çeşitli olanlardan bunlar nedir sorusuna alınan cevaptır.

2-Tür Cinsin kapsamına dahil olan kavramlar türdür. Mesela bitki cins, çiçek türdür.

3-Ayrım Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran ana karakterlere denir. Mesela yılanın sürüngen olması onu kuşlardan ayırmaktadır.

4-Özellik Bir türe ilinti olan sıfatlar o türe has ise özellik söz konusudur. Mesela gülmek insanın özelliğidir.

5-İlinti Bir türe has olmayıp da çeşitli türlere has olursa ilinti söz konusudur. Gülün solgun olması gibi.

ÖZ VE İLİNTİ (ZAT-CEVHER VE ARAZ) Mahiyet ikiye ayrılır öz ve ilinti.

Öz (Zat-Cevher) Kendi varlığı içinde başka bir şeye ihtiyacı olmayan kavrama denir. Örneğin insanın akıllı olması zati özelliğidir. çünkü akıllı olmak sadece insana özgü bir niteliktir.

İlinti (Araz) Yüklenen kavram yüklenilenin özünde değilde diğer türlerle paylaşılan bir nitelik ise bu kavram ilinti ile ilgili bir kavramdır. Örneğin insanın uyuyan bi canlı oması ilintiyle ilgili bir niteliktir. Çünkü yalnızca insanlar uyumaz.

MUTLAK VE İZAFİ Varlığı için bir başka nesneye ihtiyaç duymayankavramlar mutlaktır. Varlığı için bir başka kelimeye ihtiyaç duyan kavramlar ise izafidir. Mesela çocuğu olamayan kimseye baba denememesi o kavramın izafi olşundan kaynaklanır.

TANIM (KAVL-İ ŞARİH) Tanım: bir kavramın, bir fikrin özünün araştırılması ve tarif edilmesidir. 3 türlü tanım vardır:

1-Lafzi Tanım Kapalı bir sözü ondan daha açık bir sözle açıklamaktır. Beşer kelimesini insan kelimesiyle açıklamak gibi.

2-Tenbihi tanım Zihinde mevcut olup fakat saklı bulunan bir sureti hatıra getirmektir.

3-Hakiki tanım Önceden zihinde mevcut olmayıp yeni bir bilgi veren tanımdır.

Beş tümele göre ise tanım, yalnız özden yapılırsa had, yalnız ilintiden veya öz ile ilintiden yapılırsa resm denir

Tanım bir sınırlama işlemidir Tanım bir sınırlama işlemidir. Ayrıca tarif edilen şeye göre tanım ya hakiki veya ismi olur. Hakiki tanım, dışarıda varlığı bilinen bir şeyin tanımıdır insanın tanımı gibi. İsmi tanım ise varlığı sadece zihinde olan birşeyin tanımıdır. Anka kuşu gibi. Tanım ne çok uzun ne de çok kısa olmalıdır. Çok uzun olursa tanım olmaktan çıkar tasvir ve açıklama olur. çok kısa olursa da tam olmaz. Bazı şeyleri tanımlamak mümkün değildir

1-Tecrübelerle öğrendiğimiz bir ksım şeyler tanımlanamaz 1-Tecrübelerle öğrendiğimiz bir ksım şeyler tanımlanamaz. Kin, nefret, aşk gibi.

2-Son derece gele, içlemi bulunmayan üstün cinsler tanmlanamaz 2-Son derece gele, içlemi bulunmayan üstün cinsler tanmlanamaz. Zaman, çokluk gibi.

3-Fertleri gösteren ve bir türe ait olmayan tek şeyler tanımlanamaz 3-Fertleri gösteren ve bir türe ait olmayan tek şeyler tanımlanamaz. İstanbul, Ali efendi gibi.

BÖLME (SEBR VE TAKSİM) Bölme bir bütünün bölümlerine ayrılmasıdır. Mantıkçılar bölmeyi ikiye ayırırlar.

Birincisi bir bütünün elemanlarına bölünmesi yani küllün cüzlerine ayrılmasıdır. Suyun oksijen ve hidrojene bölünmesi gibi.

İkincisi külli'nin cüz'ilerine ayrılmasıdır İkincisi külli'nin cüz'ilerine ayrılmasıdır. Bu bölmede bölünen ile bölümleri aynı şeydir. Çizginin doğru çizgi ve eğri çizgi olarak ikiye ayrılması böyledir. Mantık açısından asıl bölme budur.

Bölme mantıkta bir ispatlama tarzı ve usulüdür Bölme mantıkta bir ispatlama tarzı ve usulüdür. Bir bütünü dışarda hiçbir parçası kalmamak şartıyla bölmektir.  Bölme tam olmalıdır. Yani bölünenin kaplamına giren hiçbir şey bölme dışında kalmamalıdır.   Bölünen terim bölümlerden daha genel olmalıdır. Çünkü bölünen bütün cins bölümler ona bağlı parçalardır.

TASNİF Varlıların cins ve türlerine bölerek bir düzene koymaya tasnif denir. İki çeşit tasnif vardır.

1-Suni Tasnif Eşyayı değişebilen vasıflarına göre sınıflandırmaya sun'i tasnif denir. İlmi bir değeri yoktur, sadece hayatta bir kısım kolaylıklar sağladığı için bu yola başvurulur.

2-Tabii Tasnif Eşyayı onun esas karakterlerine göre sınıflandırmaya tabii tasnif denilmektedir. Tabii tasnif ilmi bir değer ifade eder ve ilmi çalışmalarda çokça kullanılır.

SON :=)

Hazırlayan: Sümeyye NURSOY Hukuk Fakültesi No:050111078