Mert ÇELİKTOPUZ Türkçe / Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni CÜMLENİN ÖGELERİ Mert ÇELİKTOPUZ Türkçe / Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni

Cümle Ögesi Nedir? Anlam, yapı ve görev ilgisiyle bütünleşerek çeşitli duygu, düşünce, haber, istek ve dilekleri karşımızdakilere tam olarak aktarmaya yarayan söz dizisine cümle denir. Sözcüklerin cümle içerisindeki görev adlarına cümlenin ögeleri denir.

Cümlenin Ögeleri A) TEMEL ÖGELER Cümlenin olabilmesi için gerekli olan yargı ve yargıdan sorumlu olan neneyi, kavramı gösteren ögelerdir. Cümlenin iki temel ögesi vardır: 1. Yüklem 2. Özne B) YARDIMCI ÖGELER Cümlenin oluşturulabilmesi için mutlaka gerekli olmayan; ama yargıyı çeşitli yönleriyle tamamlayan (yer, zaman, durum vs.) açıklayan ögelerdir. 1. Nesneler 2. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı) 3. Zarf Tümleci

Cümle Ögeleri bulunurken… NOT 1: Cümlenin ögeleri bulunurken önce yüklem tespit edilmeli sonra özne daha sonra yardımcı ögeler bulunmalıdır. NOT 2: Ögeler bulunurken isim ve sıfat tamlamaları, deyimler, söz öbekleri, birleşik filler vs. parçalanmadan bir bütün halinde öge olur. Asla bölünmezler.

TEMEL ÖGELER 1. YÜKLEM Cümlede yargıyı üzerinde taşıyan; iş, oluş, kılış ya da düşünceyi zamana ve kişiye bağlı olarak bildiren ögedir. Yüklem ya çekimli bir fiilden ya da ek eylem almış isim soylu sözcükten oluşur. Kurallı cümlelerde sonda bulunur. Sıralı cümlelerde yüklem birden çok özne için ortak kullanılabilir. Örnekler Öğrencilerimin hepsi çalışkandır. Öğrenciler, öğretmenler, veliler heyecan içinde sınav sonuçlarının açıklanmasını bekliyordu.

Uyarı ve Notlar UYARI: Yüklem, cümlenin en önemli ögesidir; yüklemsiz cümle olmaz. Ancak eksiltili (yüklemi olmayan) cümlelerde yüklem kullanılmayabilir. Doğduğum yer / köydü. Doğduğum yer / bir köydü. Doğduğum yer / güzel bir köydü. Babası / başarılı bir yazardı. Not: Yüklem fiilse deyimlerden ve diğer birleşik fiillerden oluşabileceği unutulmamalıdır. İşleri hallettirmek için / kesenin ağzını açmalısın. Bütün öğrencilerine / değer verirdi. Aldığım malzemeler /arabanın bagajındaydı.

2. ÖZNE Hareket bildiren cümlelerde işi yapan (fiil cümlelerinde), yargı bildiren cümlelerde (isim cümlelerinde) ise yargıya konu olan yargıyı tanıtan varlık öznedir. Özneyi bulmak için yükleme, "...olan kim, ... olan ne"; " ... an kim ... an ne" soruları sorulur. Sonuçların açıklanması önemliydi. Sınav sonuçları yarın açıklanacak. Bu adam / benim babamdı. Dün buraya gelen adam / benim babamdı. *Özne cümlenin başında bulunması zorunlu değildir. Onlarda / insanın içine huzur veren bir şey / vardı.

Gerçek(Açık) Özne (Yapıcı): Yüklemin bildirdiği işi üzerine almış, yargının oluşmasını sağlamış öznelerdir. Gerçek özneler, cümlede bir sözcük ya da sözcük öbeği biçiminde doğrudan yer alırsa buna "açık özne" denir. Cümlede doğrudan bulunmayıp yüklemdeki kişi ekinden çıkarılırsa buna da "gizli özne" denir. Gizli özne "ben, sen, o, biz, siz, onlar" sözcüklerinden birisi olabilir. Bu konuyu bize Mert anlatacak. Pazar günü çok eğlendik. (Kim?) (Biz) (Gizli Özne)

B) YARDIMCI ÖGELER Bir cümlede yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan, açıklayan, niteleyen ya da belirten sözcük veya sözcük öbeklerine "tümleç" denir. 1. NESNE: Yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögedir. Nesneler; adın belirtme durum ekini alanlar (–ı, –i, –u, –ü) ve almayanlar olarak ikiye ayrılır. a) Belirtili Nesne: Adın belirtme hal ekini (–ı, –i, –u, –ü) alan nesnelerdir. Yükleme "neyi/kimi" sorularak bulunur. Çiftlikte kapıları her zaman ben kapatırım. NOT: İyelik 3. tekil şahıs eki "–ı, –i, –u, –ü" ile "–i" hal ekini karıştırmamalıyız. (Onun) Evi çok güzeldi. b) Belirtisiz Nesne: Yalın halde bulunan nesnelerdir. Adın hal eklerinden birini almaz. Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme özne bulduktan sonra "ne" sorusu sorulur.   Birkaç yıl kullanılmış bir tekne / almış. Belirtisiz Nesne Y Birkaç bardak kola / içtim. Belirtisiz Nesne Y

2. DOLAYLI TÜMLEÇ (Yer Tamlayıcısı) Yüklemin anlamını yönelme, bulunma, çıkma, ayrılma bakımından tamamlayan ve mutlaka adın "–e, –de, –den" hal (durum) eklerinden birini alan ögelerdir. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme "neye, neyde, neyden, kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, hangi tarafa, hangi tarafta, hangi taraftan" soruları sorulur. Evlerine yeni perdeler aldılar. Burada yaşadım aşkların en şahanesini. Nefretler, büyük sevgilerden oluşur.

Not: "–e, –de, –den" eklerini alan sözcükler her zaman dolaylı tümleç görevinde bulunmayabilir. Bu ögeler "zaman" "durum" ya da "sebep" bildirdiklerinde zarf tümleci olurlar. Hava soğuduğunda evde olmalısın. (Sebep) Acıktığında yemek yersin. (Durum) Akşama bize gelecekler. (Zaman)   Not: Dolaylı Tümleç soruları ek eylem alırsa cevap Yüklem olur. -Fikret dün neredeydi? -Fikret dün evdeydi.

3. ZARF TÜMLECİ (Belirteç Tamlayıcısı) Cümlede yüklemi zaman, yer– yön, nicelik, nitelik ve durum bakımından tamamlayan ögeler zarf tümlecidir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme "nasıl", "ne kadar", "ne zaman", "neden", "niçin" ‘’ne için, kime göre, ne ile, kimin ile, ne gibi, hangi amaçla vs.’’ sorularını yöneltiriz. Deli ,/ deliyi görünce / sopasını / saklarmış. Yaşamının sonlarına doğru / eskiyi geride bıraktı. Birazdan buraya gelip, beni yaka paça götürecekler.

Not: Yer – yön anlamı taşıyan sözcükler yalın kullanımda bir eylemden önce kullanıldıklarında zarf tümleci olurlar. Hal eklerini aldıklarında ise dolaylı tümleç ya da nesne olurlar. Söylenerek aşağı indi. (Zarf Tümleci) Aşağıya indi. (Dolaylı Tümleç) Aşağıyı temizliyor. (Belirtili Nesne)

CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER: 1. Bir cümlede birden fazla özne, dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir. Matematikten, fizikten ve kimyadan yüksek almış. DT DT DT   2. Herhangi bir öge, bir tek sözcükten veya birden çok sözcükten, söz gruplarından oluşabilir: Deprem bölgesine yeni binalar kurmak istiyoruz. 3. Bir öge birden çok yüklemin ortak ögesi olabilir. Babam, elbiselerini çıkardı; askıya astı.

4. Soru cümleleri, değişik ögeleri buldurmayı amaçlayabilir 4. Soru cümleleri, değişik ögeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi onu buldurmaya yöneliktir. Ne zaman gelmiş? -Geçen hafta gelmiş. Zarf Tümleci Sizinle kim ilgilendi? -Şule Hanım ilgilendi. Özne Tahtayı neyle sildi? -Islak bezle sildi. Edat Tümleci Adamı nereye gitti? -Eve gönderdim. Dolaylı Tümleç Arkadaşın neredeydi? Ankara'daydı. Yükleme yönelik. Not: "mi" soru edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde soru ‘’mi’’den önceki ögeye yöneliktir. Bu konuda bize yeni çözümler sunacak mısınız? Yüklem Bu konuda bize yeni çözümler mi sunacaksınız? Belirtisiz Nesne

5. Öge çözümlemesinde tamlamalar, deyimler ve birleşik eylemler bölünemez. Salih'in yıllar önce yurt dışına gitmek için evinden kaçan amcası / tutuklanmış. Zigana'daki amcasını ziyarete gitmek isteyen arkadaşımı / yolcu ettim. 6. Hitaplar cümle ögesi sayılmaz: Kıymetli dostlarım, hiçbir zaman / unutmayın! Değerli Üyeler! Sayın Başkan.

7. Bağlaçlar, ünlemler, başlı başına cümlenin ögesi olamaz: Öff, bıktım bunlardan! 8. Fiil cümlesinde vurgulanmak istenen öge yüklemden önceki ögedir. Mert, biraz önce dışarı çıkmış. (Zarf tümleci vurgulu) Mert, biraz önce arkadaşlarıyla geldi. (Edat tümleci vurgulu) Mert, koridorda kardeşimi görmüş. (Belirtili nesne vurgulu) Söylenen, sözleri bana Mert hatırlattı. (Özne vurgulu) Mert, kardeşimi koridorda görmüş. (Dolaylı tümleç vurgulu)

Not: de bağlacı ve mi edatı cümle içerisinde vurguyu üzerine çeker. Sen de beni anlamadın. (Özne vurgulanmış) Not: Eğer bir söz grubu cümlede bir ögenin açıklayıcısı değilse ve sorulara cevap vermiyorsa cümle dışı unsurdur. Geçen gece, kesin hatırlarsın, tatil çok güzeldi. 9. Cümleyi ögelerine ayırırken neyin/kimin soruları kullanılmaz. Bu soruların cevabı sorulan sözcükle birlikte tamlama oluşturur. Bir bütün halinde değerlendirilir. Onun en güzel masalıyım. Yüklem

Mert ÇELİKTOPUZ HAZIRLAYAN: Türkçe / Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni http://www.turkcecim.net/ (Sitemizi ziyaret edip sayısız materyale ücretsiz sahip olabilirsiniz.)