“DOĞAL KAYNAKLAR VE EKONOMİK GELİŞME: SEÇİLMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİ”

Doğal Kaynaklar ve Temel Özellikleri Doğal kaynaklar, yer altı veya yer üstünde bulunan, yenilenebilir kaynaklar (bitki ve hayvan türleri, rüzgar ve güneş enerjisi) ve yenilenemez kaynaklar (petrol, kömür ve mineraller)olarak iki temel gruba ayrılan ve genellikle emek ve sermaye gibi girdiler olmaksızın kullanılamayan kaynaklardır.

1861

Türkiye’nin İlk Petrol Kuyusu:Raman-8

Türkiye’nin İlk Petrol Kuyusu

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri Eşit Olmayan Dağılımı (Uneven Distribution) Birçok doğal kaynağın dünya coğrafyası üzerinde belirli bölgelerde yoğunlaştığı görülmektedir. Bazı bölgeler doğal kaynak donanımından yoksun kalırken, bazı bölgelerde ise doğal kaynak bolluğu yaşanmaktadır.

2012 yılı sonunda petrol rezervlerinin dağılımı

Petrol Rezervleri Bakımından İlk 10 Sırayı Alan Ülkeler (milyar varil) 2002 2011 2012 Toplam Dünya: 1 trilyon 668 milyar varil) 1 Suudi Arabistan (262.8) Venezüella (297.6) 2 Kanada (180.4) Suudi Arabistan (265.4) Suudi Arabistan (265.9) 3 İran (130.7) Kanada (174.6) Kanada (173.9) 4 Irak (115.0) İran (154.6) İran (157.0) 5 BAE (97.8) Irak (143.1) Irak (150.0) 6 Kuveyt (96.5) Kuveyt (101.5) 7 Venezüella (77.3) 8 Rusya (76.1) Rusya (87.1) Rusya (87.2) 9 Libya (36.0) Libya (48.0) Libya (48.2) 10 Nijerya (34.3) Nijerya (37.2)

2012 yılı sonunda doğalgaz rezervlerinin dağılımı

Doğalgaz Rezervleri Bakımından İlk 10 Sırayı Alan Ülkeler (trilyon metre küp) 2002 2011 2012 (Toplam Dünya: 187.3) 1 Rusya (29.8) İran (33.6) 2 İran (26.7) Rusya (32.9) 3 Katar (25.8) Katar (25.0) Katar (25.1) 4 Suudi Arabistan (6.6) Türkmenistan (17.5) 5 BAE (6.1) ABD (8.8) ABD (8.5) 6 ABD (5.3) Suudi Arabistan (8.2) 7 Nijerya (5.0) 8 Cezayir (4.5) Venezüella (5.5) Venezüella (5.6) 9 Venezüella (4.2) Nijerya (5.2) 10 Irak (3.2)

2013 Yılı İtibariyle Teknik Olarak Çıkarılabilir Kaya Gazı Rezervleri Bakımından Dünyada İlk 10 Sırayı Alan Ülkeler Ülke 2013 (trilyon metre küp)   Çin 31.573 Arjantin 22.710 Cezayir 20.020 ABD 18.831 Kanada 16.226 Meksika 15.433 Avustralya 12.374 Güney Afrika 11.044 Rusya 8.0703 Brezilya 6.9376 Toplam Dünya 206.68

2012 yılı sonunda kömür rezervlerinin dağılımı

Kömür Rezervleri Bakımından İlk 10 Sırayı Alan Ülkeler 2012 (milyon ton) Toplam Dünya Rezervi: 860 milyar 938 milyon ton 1 ABD (237295) 2 Rusya (157010) 3 Çin (114500) 4 Avustralya (76400) 5 Hindistan (60600) 6 Almanya (40699) 7 Ukrayna (33873) 8 Kazakistan (33600) 9 Güney Afrika (30156) 10 Kolombiya (6746)

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri 2) Tükenebilirliği (Exhaustibility): Doğal kaynaklar, ya fosil yakıtlar ve madenler gibi yenilenemez şekilde ya da balık, orman ve su gibi yenilenebilir şekilde doğada bulunan kaynaklardır. Ancak yenilenebilir doğal kaynakların bile doğru yönetilmediği takdirde tükenebileceği belirtilmektedir. TÜBİTAK (2003)’a göre, 1960’larda hakim olan ‘‘kaynaklar tükeniyor’’ endişesi azalmış durumdadır. Çünkü dünyanın şimdiki tüketim hızlarıyla ekonomik rezerv olarak yaklaşık 200 yıl yetecek kadar 1 trilyon ton kömürünün, 80 yıl yetecek kadar 250-350 milyar ton petrolünün, 70-80 yıl yetecek kadar 150 trilyon metreküp doğal gazının olduğu tahmin edilmektedir.

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri 3) Dışsallıklar (Externalities): Dışsallık kavramı, piyasada yapılan işlemlerin işleme katılmayan bireyler üzerinde yarattığı etkileri ifade etmek için kullanılmaktadır. Dışsallık olarak ifade edilen bu durum, doğal kaynaklar için söz konusu olduğunda genellikle negatif olma eğilimindedir. Yakılan fosil yakıtlar yüzünden çevreye verilen zarar, doğal kaynaklarla ilgili negatif dışsallıklara örnek olarak gösterilebilir.

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri 4) Ulusal Ekonomideki Önemi: Doğal kaynak çıkarım faaliyetleri, bazen bir ülkenin ticaret hacminin ya da gayrisafi yurtiçi hasılasının çok önemli bir kısmını oluşturabilmektedir. Bu durumun özellikle yakıtlar ile maden ve mineraller için söz konusu olduğu görülmektedir. Doğal kaynağa bağımlılığı yüksek olan ülkelerin birçoğunun, kalkınma çabası içinde oldukları görülmektedir. Bu ülkelerde tarım, ormancılık, balıkçılık ve madencilik gibi faaliyetlerin milli gelir, toplam istihdam ve ihracat içindeki payları yüksek olduğu için, kaynakların yüksek kullanım oranı çevrenin kendini yenileyebilmesini zorlaştırmaktadır.

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri 5) Fiyat Oynaklığı (Volatility): Özellikle yakıt ve madencilik ürünleri gibi bazı doğal kaynaklar, üretim ve yatırım kararlarını olumsuz etkileyen belirsizliklerden dolayı aşırı fiyat oynaklıklarına maruz kalmaktadırlar. Fiyat oynaklıklarının bir sonucu olarak ekonomik maliyetler artmaktadır. Bu durum, kaynak gelirlerinin de değişken olması anlamına gelmektedir. 1973-1974 ve 1979-1980 petrol şoklarının, modern borç krizlerini tetiklemekte önemli bir rol oynadığı ve açık bir şekilde petrol bağımlılığının tehlikelerine maruz kalındığı belirtilmektedir.

2008 Ocak-2013 Eylül dönemi aylık metal fiyat endeksi

2000’li yılların petrol fiyatı şokları ekonomi üzerinde eski şoklar kadar ciddi olumsuz sonuçlar doğurmamaktadır? 1) 2000’li yılların şokları daha küçüktür, şoklar ve ekonomik göstergeler arasındaki aktarım mekanizması daha zayıftır. Yapılan çeşitli ölçümlere göre, 2002-2006 petrol fiyatı şokunun ekonomik etkisinin, 1970’lerin petrol fiyatı şoklarının etkilerinin yarısı ya da üçte biri olduğu belirtilmektedir. 2) 2002-2006 petrol fiyatı şoku, 1970’lerin şoklarına göre daha az şaşırtıcı olmuş ve daha aşamalı bir şekilde gerçekleşmiştir. Ayrıca enerji fiyatlarındaki artışın çıktı üzerindeki negatif etkisi, son 30 yıldır yansız bir hal almıştır. Enerji fiyatlarına olan makroekonomik duyarlılığın azalmasının iki temel sebebi bulunmaktadır: İlk olarak Amerikan Merkez Bankası Fed 2000’li yılların enerji fiyatlarına, 1970’li yıllarda olduğundan daha mantıklı tepkiler göstermiştir. İkinci olarak 1970’li yılların petrol fiyat şokları dünyayı sarsıtıcı değişimler olarak görülmelerine rağmen; günümüzün işadamları, çalışanları ve tüketicileri bu petrol fiyat artışlarını geçici ve değişken hareketler olarak görmektedirler. 3)Makroekonomik çevredeki diğer güçler şokların aleyhine hareket etmektedir. Kamu harcamaları, ihracat ve mali koşullar gibi dış konjonktürel güçlerin 1970’lerin petrol şokları boyunca ekonomiyi açık bir şekilde yavaşlattığı, buna karşılık 2002-2006 döneminde söz konusu dış güçlerin ekonomi üzerindeki etkisinin yansız olduğu görülmektedir.

Emtia Piyasası Emtia piyasası, ham ya da birincil ürünlerin alındığı, satıldığı ve ticaretinin yapıldığı fiziksel ya da fiili piyasalardır. Dünya civarında yaklaşık 50 önemli emtia piyasasının ve 100 emtia ürününün bulunduğu belirtilmektedir. Emtialar, dayanıklı ve dayanıksız emtialar olarak temelde iki gruba ayrılmaktadır. Dayanıklı emtialar genellikle altın ve petrol gibi yer altından çıkarılan doğal kaynaklardır. Dayanıksız emtialar ise, mısır, buğday, kahve, şeker ve soya fasulyesi gibi tarımsal ürünlerdir.

Doğal Kaynaklar ve İktisadi Performans Doğal kaynakların ekonomik büyüme üzerine olası etkileriyle ilgili iki farklı yaklaşım söz konusudur: Birinci yaklaşımda doğal kaynaklar ülke ekonomisi için bir şans olarak değerlendirilirken, ikinci yaklaşımda ise söz konusu ülke için bir talihsizlik olarak nitelendirilmektedir. Birinci yaklaşım, doğal kaynakların ekonomi için gerekli yatırım sermayesiyle ileri teknolojiyi o ülkeye sağlayacağını varsaymaktadır. Bu yaklaşıma göre, bol doğal kaynağa sahip olan ülkenin daha kıt kaynağa sahip olanla kıyaslandığında daha hızlı bir büyüme profili çizmesi beklenmektedir.

Doğal Kaynak Talihsizliği (Resources Curse) Doğal kaynakların ekonomik büyüme üzerine olan etkisine ilişkin ikinci yaklaşım, doğal kaynaklar ile ekonomik büyüme arasında negatif bir ilişki olduğunu öne sürmektedir. Literatürde, ‘doğal kaynak talihsizliği’ (resources curse) olarak adlandırılan bu yaklaşım, 1980’li yıllardan itibaren daha belirgin bir şekilde gündeme gelmeye başlamıştır. Kaynak talihsizliği, doğal kaynak zengini ülkelerin doğal kaynağa sahip olmayan ülkelerle karşılaştırıldığında daha yavaş bir iktisadi büyüme sergilediklerini ifade etmektedir.

Doğal Kaynak Sektöründeki Canlanmanın Ardından GDP’de Meydana Gelen Kalıcı Bir Nispi Azalma:

Doğal Kaynak Talihsizliğinin Açıklamaları Despot Rejimler ve Kötü Kurumsallaşmalar (İfade özgürlüğü ve hesap verebilirlik, Şiddet/terör bakımından huzur ve politik istikrar, Hükümet etkinliği, Düzenleme kalitesi, Hukuk düzeni/hukukun üstünlüğü, Yolsuzluk kontrolü). Artan Borçluluk ve Volatilite İç Savaş ve Siyasi İstikrarsızlık Hollanda Hastalığı (Dutch Disease)

YOLSUZLUK ALGI ENDEKSİ Sıra Ülke 2015 2014 2013 2012 1 Danimarka 91 92 90 2 Finlandiya 89 3 İsveç 87 88 4 Yeni Zelenda 5 Hollanda 83 84 6 Norveç 86 85 7 İsviçre 8 Singapur 9 Kanada 81 10 Lüksemburg 82 80 22 Katar 71 69 68 48 Suudi Arabistan 52 49 46 44 55 Kuveyt 43 76 Brezilya 38 42 95 Meksika 35 34 119 Azerbaycan 29 28 27 Rusya 123 Kazakistan 26 130 İran 25 136 Nijerya 158 Venezüella 17 19 20 161 Irak 16 18 167 Somali Kaynak: http://www.transparency.org/cpi2015#results-table

Hollanda Hastalığı Hipotezi Hollanda Hastalığı, kaynak girdisinde ya da kaynak fiyatlarında dışsal bir artışın ulusal paranın değerlenmesine yol açarak, imalat sanayi sektörünün fiyat rekabeti gücünün azalması durumudur. Bir ülkenin ulusal parasının aşırı değerlenmesinin, Hollanda Hastalığı ile ilgili ilk belirti olduğu ifade edilmektedir. Ancak daha sonra imalat sanayi sektöründeki gerileme ile birlikte hizmet sektörünün gelişimi ve ücretlerde yaşanan artışın Hollanda Hastalığı ile ilgili diğer belirtiler olduğu anlaşılmıştır.

Hollanda Hastalığı’nın Makroekonomik Etkileri Sektör Çıktı İstihdam Ücret Fiyat Kaynak Hareketi Etkisi Petrol + Veri İmalat Sanayi - Hizmet   Harcama Etkisi Toplam Etki Belirsiz

Hollanda Hastalığı’nın sonuçlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Hizmet fiyatları nispi olarak arttığı için ulusal para değerlenmektedir. Hem doğrudan hem de dolaylı sanayisizleşmeyi yansıtan, imalat sanayi sektörü çıktı ve istihdamında belirgin bir azalış görülmektedir. Petrol ve hizmet sektörlerinde kaynak hareketi etkisi ve harcama etkisi karşıt yönlerde işlediği için toplam etkinin yönü belli değildir. Emeğin hareketli olması durumunda genel ücret düzeyi artmaktadır.

Kaynak Talihsizliği ve Hollanda Hastalığı Etkilerinin Karşılaştırılması

DOĞAL KAYNAKLAR VE İKTİSADİ BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN BELİRLENMESİ: SEÇİLMİŞ ÜLKELER KAPSAMINDA PANEL VERİ ANALİZİ Doğal kaynaklar ve iktisadi büyüme arasındaki ilişki, 2000-2010 dönemi kapsamında seçilmiş ülkeler için yıllık panel verilerle analiz edilmiştir. Çalışmada ele alınan ülkeler şu şekildedir: İran, Irak, Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan, Nijerya, Azerbaycan, Kazakistan, Rusya, Brezilya, Meksika ve Venezüella. Söz konusu ülkelerin petrol kaynaklarının kişi başına GDP’lerine etkisi araştırılırken, makroekonomik istikrarın önemini ortaya koymak ve modelin tahmin gücünü artırmak için, çalışmanın teorik modeline fiyat seviyesi ve reel döviz kuru değişkenleri dahil edilmiştir.

Ekonometrik Model Çalışmanın teorik modeli şu şekildedir: Y= f (COP, COE, RER, CPI) Çalışmada ele alınan ülke ekonomilerinin geneli için yapılacak olan ampirik uygulama ile birlikte, belirlenen değişkenlerin kişi başına GDP’yi hangi yönde ve ne derece etkiledikleri bulunmaya çalışılmıştır. Çalışmada kullanılan regresyon modeli şu şekilde belirlenmiştir: lnYit= α0 + β1lnCOPit + β2lnCOEit+ β3lnRERit + β4lnCPIit + εit

t istatistikleri (PCSE) Ampirik Bulgular Regresyon Modelinin Değişen Varyans ve Otokorelasyon Sorununu Dikkate Alınarak Tek Yönlü Sabit Etkiler Modeli İle Tahmin Edilmesi: Değişkenler Katsayı Standart Hata t istatistikleri (PCSE) p* lnCOP 0.142082 0.041145 3.453165 0.0008 lnCOE 0.141196 0.036071 3.914387 0.0002 lnRER -0.087627 0.014198 -6.171930 0.0000 lnCPI 0.159060 0.062205 2.557052 0.0118 C 3.178454 0.121220 26.22058 R2= 0.987148 F istatistiği= 594.0048 Düzeltilmiş R2= 0.985486 p*(F istatistiği)= 0.000000

Tahmin edilen regresyon modelini şu şekilde yazabiliriz: lnYit =3.178454 + 0,142082 lnCOPit + 0.141196 lnCOEit – 0.087627 lnRERit + 0.159060 lnCPIit Tahmin edilen regresyon modeli sonuçlarına göre, ham petrol fiyatlarında meydana gelen %1’lik bir artış kişi başına GDP’yi %0.142, ham petrol ihracat miktarında meydana gelen %1’lik bir artış kişi başına GDP’yi %0.141 ve CPI’da meydana gelen %1’lik bir artış kişi başına GDP’yi %0.159 artırmaktadır. Reel döviz kurunda meydana gelen %1’lik bir artışın ise kişi başına GDP’yi %0.088 azalttığı görülmektedir.

SONUÇ Tahmin edilen parametre sonuçlarına göre, kişi başına GDP ile ham petrol ihracat miktarı ve ham petrol fiyatları arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu görülmektedir. Ham petrol ihracat miktarı ve ham petrol fiyatlarındaki bir artış kişi başına GDP’yi artırmasına rağmen, parametre katsayılarından bu artışın çok küçük olduğu anlaşılmaktadır. Elde edilen sonuçlar, iktisadi performansın geliştirilmesi için ham petrol kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılmadığını göstermektedir. Bu sonuçlar, zengin doğal kaynak donanımına sahip ülkelerin kaynak donanımı bakımından nispeten daha fakir olanlarla kıyaslandığında daha yavaş bir iktisadi büyüme sergilediklerini iddia eden ‘kaynak talihsizliği hipotezini’ni destekler niteliktedir.

Per Capita GDP (PPP, Constant, 2011, Dollars)

Per Capita GDP (PPP, Constant 2011, Dollars)

1980-2014 Kişi Başına Ort. Büyüme Oranı Birleşik Arap Emirlikleri Ülkeler 1980-2014 Kişi Başına Ort. Büyüme Oranı Cezayir 0,662 Angola 1,886 Ekvator 1,128 İran 0,949 Irak 2,292 Kuveyt 0,913 Libya -0,425 Nijerya 1,842 Katar -0,017 Suudi Arabistan -0,285 Birleşik Arap Emirlikleri -2,401 Venezüella -0,146 OPEC 0,530

ÖNERİLER Zengin doğal kaynak donanımlarının ekonomik performans üzerinde negatif etkisi olduğunu öne süren birçok çalışma olmasına rağmen, bulunan ampirik sonuçların genelleştirilmemesi gerekir. Zengin doğal kaynak donanımıyla nasıl baş edilmesi gerektiğinin iyi bir örneği Norveç’tir. Norveç’te petrol gelirlerinin hemen hemen %90’ı devlet tarafından kontrol edilmektedir. Elde edilen gelirler daha sonra eğitime, alt yapıya ve yabancı emeklilik fonlarına yatırılmaktadır. Ayrıca petrolden elde edilen kazançlar, zamanla tüm nüfusa eşit bir şekilde dağıtılmaktadır.

Kaynak talihsizliğinden kurtulmanın ve zengin doğal kaynak varlıklarını ülkenin iktisadi performansını artırmak için kullanmanın sosyal, politik ve iktisadi yönleri vardır. Doğal kaynaklardan elde edilen gelirlerin beşeri sermayenin gelişimi için yatırıma dönüştürülmesi, ülkenin Hollanda Hastalığı’ndan ve dolayısıyla kaynak talihsizliğinden kaçınmasına yol açacaktır. Ayrıca ülkede beşeri sermayenin yüksek olması, kaynak talihsizliğine neden olan iç savaş ve politik istikrarsızlık riskinin de azalmasına neden olacaktır. Hollanda Hastalığı etkilerinden kaçınmak için, doğal kaynaklardan elde edilen gelirlerin uzun dönemli iktisadi büyüme hedeflerine kanalize edilmesi büyük bir önem taşımaktadır. Bu gelirlerin sanayi ve tarım gibi ticarete konu olan sektörlerin geliştirilmesi için kullanılması, Hollanda Hastalığı’nın olumsuz sonuçlarını azaltıcı yönde etkide bulunacaktır.

TEŞEKKÜRLER