3. İstidlal ve Çeşitleri İstidlal kavramı, Ta'lil Burhân-ı Limmî Kelam ilminde, Mantık, Felsefe ve diğer ilimlerde Ta'lil Burhân-ı Limmî Mantıkî Kıyas Tümdengelim (Deduction) b. İstikra Burhân-ı İnni İstidlal, Tümevarım (Enduction) c. Temsil Fıkhı Kıyas Analoji

3. İstidlal ve Çeşitleri TANIM: Lûgatta, delil getirmek, delil kullanmak, akıl yürütmek manalarına gelen istidlal, “medlulü ispat etmek için delil takrir etmektir” diye tarif edilmiştir. Kelâm kitaplarında, felsefe ve mantık gibi ilimlerde kullanılan istidlallerin yanında, bu ilmin kendine has istidlaller de kullanılmıştır. Felsefe ve mantıkta kullanılan istidlaller üç çeşittir: a. Ta'lil (Burhân-ı Limmî, Mantıkî Kıyas, Tümdengelim-Deduction) b. İstikra (Burhân-ı İnni, İstidlal, Tümevarım-Enduction) c. Temsil (Fıkhı Kıyas-Analoji) 2

3. İstidlal ve Çeşitleri a. Ta'lil (Burhân-ı Limmî, Mantıkî Kıyas, Tümdengelim-Deduction) Külliden cüzîye, müessirden esere, illetten malûle intikal metodudur. Bütün insanlar ölümlüdür. Ali de bir insandır. O halde Ali de ölümlüdür. b. İstikra (Burhân-ı İnni, İstidlal, Tümevarım-Enduction) Cüz'îden külliye, malûlden illete, eserden müessire varış yoludur. Ali, Hasan, Nuri ölümlüdür. Ali, Hasan, Nuri birer insandır. O halde bütün insanlar ölümlüdür. Mesela Sinan ve Süleymaniye, ikisi de birbirine delildir. bürhan-ı limmî bürhan-ı İnni Mesela Ateşin dumana olan delaleti Bürhan-ı innî, şübhelerden daha sâlimdir. 3

3. İstidlal ve Çeşitleri Kur’ân-ı Kerim’de her iki istidlâlin de misâlleri vardır. Fâtiha Sûresi`nin hemen başında her iki delile de işaret edilmiştir. “Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur” buyrulmakla önce âlemlerin harika terbiyesi nazara verilmiş ve “bu terbiyeyi yapan zâtın her türlü hamde ve senaya lâyık olduğu” hükmü getirilmiştir. Burada eserden müessire istidlâl vardır. (Burhan-ı İnni) Daha sonra Rahman ve Rahîm isimleri zikredilerek, Allah’ın “din gününün sahibi olduğu” nazara verilmiştir. “Mademki Allah, Rahman ve Rahim’dir, elbette din gününü getirecek ve bu rahmet ve inayetini ahirette de devam ettirecektir.” mânâsı ders verilmekle, müessirden esere, sebeplerden neticeye bir istidlâl yapılmıştır. (Burhan-ı Limmi) 4

3. İstidlal ve Çeşitleri Kelam kitaplarında Allah’ın isimlerinden hareketle ahiretin varlığı ispat edilmektedir. Bu, bir bürhan-ı limmîdir. Yine, Hakîm isminden hareketle. “Mademki Allah Hakîm’dir, öyleyse ahiret vardır,” şeklinde bir hükme varılmıştır. Ancak iş bu kadarla bırakılmamış, Allah’ın Hakîm olduğunun delilleri zikredilerek “her şeyi hikmetle yapan, her icraatında nice faydalar, maslahatlar bulunan Cenâb-ı Hakk’ın o sonsuz hikmetinin, ahireti getirmemek gibi bir hikmetsizliğe müsaade etmeyeceği,” değişik açılardan izah edilmiştir. Böylece, önce âlemdeki hikmet cilvelerinden hareketle Allah’ın Hakîm olduğu ispat edilmiş (bürhan-ı innî), sonra Hakîm ismi ahiretin varlığına delil getirilmiştir . (bürhan-ı limmi) 5

3. İstidlal ve Çeşitleri Kelime-i şehadetin iki kelâmı birbirine şahiddir. Birincisi ikincisine bürhan-ı limmîdir; ikincisi birincisine bürhan-ı innîdir. Birinciye bir açıklama olarak “ulûhiyet risâletsiz olamaz” hükmü getirilir. Yani, madem Allah vardır, öyleyse peygamber gönderecek ve insanlara kendini tanıtacak, onlara hak ile bâtılı, doğru ile yanlışı, güzel ile çirkini, kısacası, razı olduğu ve olmadığı şeyleri bildirecektir. Burada, ulûhiyet, risâlete delil getirilmiştir. Öte yandan, Peygamber Efendimizin (asm) güzel ahlâk üzere olması, kendisine emin denilmesi, elinde hiçbir beşerin güç yetiremeyeceği bin mucizenin zuhur etmesi de O’nun (asm) Allah Elçisi olduğuna delildir. Burada eserden müessire istidlâl söz konusudur. Böylece hem bürhan-ı limmî hem de bürhan-ı innî için örnektir. 6

3. İstidlal ve Çeşitleri c. Temsil (Fıkhı Kıyas-Analoji) Cüz'îden cüzîye, eserden esere intikal yolu, İki şey arasındaki benzerliğe dayanıp, birisi hakkında verilen bir hükmü diğeri hakkında da vermek. Kelâm kitaplarında kullanılan istidlaller ise çok çeşitlidir. Biz bunların en önemlilerini şöyle sıralayabiliriz. a. Herhangi bir konuda düşünülebilecek ihtimaller sıralanır. Bu ihtimallerden batıl olanların yanlışlığı ortaya konulursa, geriye kalan ihtimalin doğruluğu isbat edilmiş olur. Meselâ, âlemin hadis mi yoksa kadîm mi olduğu konusunda, eğer biz alemin kadîm olmadığını ortaya koyarsak, onun hadis olduğunu isbat etmiş oluruz. 7

3. İstidlal ve Çeşitleri b. Ğâibi şahide kıyas etmek. İdrak sahamız içindeki bir hususun hükmünü, aralarındaki illet benzerliği sebebiyle idrak sahamız dışındaki bir hususa da vermektir. Meselâ, bir kimseye âlim denilmesi kendisinde ilim sıfatı bulunması sebebiyledir. Allah Taâlâ da kendisini âlim diye vasıflandırdığına göre, O'nun da bir ilim sıfatı vardır. c. Bir şeyin sıhhati ve fesadıyla, benzeri bir şeyin sıhhat ve fesadına hükmetmek. Allah Taâlânın bugün, mekansız bir hareketi ve rengi yaratması imkansızsa, geçmişte de böyle bir şeyi yaratmış olması imkansızdır. d. Dilin kelimelere verdiği belli manalarla istidlal etmek, dilde o kelimeden ne anlaşılıyorsa öylece anlamak. Meselâ, insan denilince şu gördüğümüz bünyenin, ateş denilince yakıcı bir nesnenin akla gelmesi gibi. e. Aklî hükümlerin bir kısmına ve şer'î hükümlerin tamamına, kitap, sünnet, icma gibi şer'î deliller ile de istidlal olunur. 8