Stresten Hastalığa Prof. Dr. Süheyla ÜNAL İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD

Biyopsikososyal etkileşim Psiko Biyo Sosyal

Genel Sistemler Kuramı Glass, McAtee (2006). Soc. Sci. Medicine, 62:

Social support and survival rates Working conditions, control, employment security, socially mediated health behaviours Parental stress, mental health, nutrition Social support and biological embedding Individual Lifecourse Kin based social support, psychological state Income/inequality, social exclusion and capital, status Micro Meso Macro ChildhoodAdulthoodOld-age Yaşam boyu sağlık

Biyolojik işlevler SAVUNMA BESLENMEÜREME

SAVUNMABESLENMEÜREME HORMONLAR SİNİRLER KASLAR Endokrin OSS Somatik Endokrin OSS Somatik

Canlı sistemler Yaşayan sistemler herhangi bir stres, meydan okuma ya da bozukluğa tepki verme ve uyum sağlama yetisine sahiptir Homeodinamik yeti sayesinde sistemi tehdit eden duruma karşı tepki geliştirilir, hasar onarılır, yeni duruma uyum sağlanarak yaşam sürdürülür

Homeostatik mekanizmalar Negatif geribildirim mekanizmaları organizmada normalden sapmış değerleri eski değerine ulaştırmaya çalışan bir allostat işlevi görür- allostazis Pozitif geribildirim mekanizmaları ise değişiklikleri uyararak ya da arttırarak sistemi değişmeye zorlar- entropi

Psychosocial Functioning Quality of Life Physical Health PsychoNeuroImmunology HEALTH Lived Experience Psychosocial Moderators Coping Patterns Person Factors Pre tx: Critical Factors Potential Co-Factors Neuro- Endocrine Mediators Immunological Mediators Perceived Stress

Uyaran Algı Bilişsel değerlendirme Duygusal uyarılma Zihin-Beden bağlantısı Fiziksel uyarılma Fiziksel etki

Stres tepkileri

 Stresli olaylar bedeni genel olarak uyarırlar  Stres etkenleri hipotalamik düzeyde değerlendirilir (örn:tehlike, kayıp)  Mesaj daha yüksek limbik ve kortikal düzeylere iletilir

Stres tepkileri  “duygular” ve “düşünceler” uyarılmayı daha da arttırabilir  olaya uygun beden sistemi tepkiye geçer  trofotropik mekanizmalar tepkiyi normalize etmeye çalışır (homeostazis)  retiküler uyarılma devam edebilir, bu da SSS ve PSS etkinliğini arttırır

AMİGDALA korku ve diğer duygular Prefrontal korteks Yaklaşma/Kaçınma Ödül temelli Davranış Aktivasyon Sistemi Amodio 2008

Stres tepkileri  sistemler daha yüksek düzeyde dinlenme/onarım tepkisi gösterir  beden bu tepkiyi “öğrenir”  öğrenilmiş tepki diğer olaylar sırasında da uzamış tepki olmaya devam edebilir

Stres tepkilerinin hiyerarşisi Pozisyon Zihin Nöral Hormonal Doku Hücre Mekanizma Başa çıkma ve savunma mekanizmaları Hipotalamus: Anksiyete Hipofiz-Adrenal:vejetatif tepkiler İmmunite-enflamasyon Metabolik stres: insulin/glukagon Hücresel stres tepkileri Oksidatif tepkiler Genotoksik tepkiler Protein: ısı şok/stres tepkisi

Selye’nin uyum kuramı Alarm Direnme Tükenme

Alarm Uyarılma organizmanın etkinlik düzeyini arttırır Uyanıklık düzeyi Kas gerilimi Kalp hızı Endokrin tepkiler İmmun sistem tepkileri

Blood Pressure Speed of Conduction Accelerated Cardiac Rhythm Redistribution of Blood from most active to less active organs CVS Respiratory Speed & Volume of Pulmonary Respiration Metabolic Breakdown of Glycogen Blood Glucose Breakdown of Lipids Blood Lipids Gastro-Intestinal function

HPA axis: CRH ACTH Cortisol DHEA Epinephrine Norepinephrine GHRH GnRH GH FSH LH Hormonal

Shift from energy storage to energy use Inhibited growth Inhibited reproduction Lower immune function Enhanced cognition Fatigue, myopathy, diabetes Hypertension Ulcers Psychosocial dwarfism impotence Impaired disease resistance Accelerated age related neuron death

Akut stres tepkileri Sempatik ss aktivasyonu savaş-kaç tepkilerini harekete geçirir Metabolizma artışı gerçekleşir Glisemi, laktik asit ve protein yıkımı artışı olur Nörohumoral mekanizmalar devreye girer Hem periferde, hem de SSS’de sitokinler salınır

Akut stres geçtikten sonra – Isı artışı – Yavaş dalga uykusunda artış – Karaciğer protein üretiminin immun protein yapımına dönüşmesi – Ağrı tepkisinde artış – Aktivitede azalma – Cinsel dürtülerde azalma – Sosyal etkileşimde azalma – Çökkün duygudurum

Stresle karşılaşma Tehdit ilk kez ortaya çıktığında organizma bir tepki vererek, eski dengesine kavuşur- Homeostazis İkinci kez aynı tehditle karşılaştığında daha güçlü ve hızlı tepki verir-Duyarlılaşma Şiddetli stres karşısında organizma direnç geliştirerek yaşam şansını ve süresini arttırmaya çalışır- Allostazis / Hormezis

29

Duyarlılaşma Strese karşı davranışsal, fizyolojik ve/veya biyokimyasal tepkilerin artışıyla duyarlık gelişir Daha sonraki streslere tepki olarak nörotransmitterlerin yapımında ve salınımında artış olur (örn. Adrenalin)

Duyarlılaşma-pozitif geribildirim Lokal mekanizmalar santral sinir sistemi mekanizmaları ile ilişkilendirilir Sinaptik mekanizmalar, ileri besleme döngülerini harekete geçirir ve davranışı etkiler. Psikobiyolojik döngüler aktivitenin sürdürülmesine neden olarak duyarlılaşmayı pekiştirir

Bilişsel- duygusal duyarlılaşma Kaygılı bireyler korkularına ilişkin uyarılara öncelik veren bir bilişsel sisteme sahiptir. Normal bilişsel performansları kaygıları ile ilgili bir bilgi geldiğinde kesintiye uğrar, bilişsel kapasiteleri bu kaygı ile başetmeye yönelir. Bir ya da birkaç baskın bedensel belirti üzerine odaklaşır. Bu belirtiye/belirtilere bir anlam yüklemeye çalışır. Brosschot, J.F. Cognitive-emotional sensitization and somatic health complaints. Scand J Psychol Apr;43(2): Fink, P. Somatization – beyond symptom count. J. Psychosom. Res. 1996; 40(1):7-10.

Duyarlılaşma belirtileri Aşırı uyarılmışlık Abartılı irkilme tepkisi Uyuma güçlüğü Huzursuzluk, tedirginlik İmpulsivite ve öfke Travmaya ait anıların zihni işgali

Yeni sinapslar Öğrenmede artış Daha az korku/kaygıAmigdala Daha iyi öğrenme/bellekHipokampus Strese daha yüksek toleransHipotalamus Dayanıklılık artışı

Allostazis

McEwen BS. Protective and damaging effects of stress mediators. N Eng J Med. 1998;338:171-9

Allostatik yük Nörotransmitter değişiklikleri  NE activity, and down-regulation of alpha-2 autoreceptors  CRF (corticotropin releasing factor) activity  serotonin activity, and up-regulation of serotonin receptors  NPY (neuropeptide-Y) activity Hipokampal hasar – Cortisol toxicity to glutamate neurons –  BDNF (brain-derived neurotrophic factor) – Excitotoxicity mediated by glutamate NMDA receptors – Hipokampal CA1 hücrelerinde kayıp

Allostatik yük Stresli durumlar Protein Kinaz C’yi aktive eder PKC artışı kısa süreli belleği bozar PKC artışı dikkatin çelinmesi, impulsif davranış ve yargılama bozulmaya da neden olur

Allostatik yük Aggressiveness – De-sensitized to aggression – Angry, irritable, agitated because of stress – May even crave violence as excitement Relative numbness – Numb to their own and others’ suffering – Numb to their own and others’ joy Becoming easily frustrated or overwhelmed Feeling alienated from family and friends at home Having a hard time getting back into home/garrison routines

Systolic and diastolic blood pressure (indices of cardiovascular activity) Waist-hip ratio (index of long-term metabolic/lipid deposition) Serum Low Density Lipoprotein (LDL) and total cholesterol levels (indices of atherosclerotic risk) Blood plasma levels of total glycosylated hemoglobin(index of glucose metabolism) 12-hour urinary cortisol excretion (index of 12-hour integrated HPA activity) 12-hour urinary norepinephrine and epinephrine excretion levels (index of 12 hour integrated sympathetic activity) Allostatik yük belirteçleri

Serum dehydroepiandrosterone (DHEA) sulfate levels (index of hypothalamo-pituitary-adrenal (HPA) inhibitor/antagonist) Serum High Density Lipoprotein (HDL) (index of protection against atherosclerosis ) Allostatik yük belirteçleri

Hastalık X Sağlık Disease orientated biology –immune system –cortisol and stress response –Inflammatory response, IL-6 –toxins (methyl mercury, asbestos) Health oriented biology –parasympathetic/sy mpathetic tone –oxytocin, –serotonin –dopamine –agonic or hedonic or eudiamonic mode

Varkalım savaşı Eski çağlarda Enerjinin korunumu Savaş/kaç mekanizmaları Bağışıklık sistemi Pıhtılaşmanın hızlanması Günümüzde Metabolik sendrom Anksiyete Otoimmunite ve alerji Kalp krizi ve inme