İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI büyüklüklerine, faaliyet alanlarına, üretilen malların niteliğine, işletme sahibine ve hukuki yapısına göre farklı sınıflandırmalara tabi tutulabilir.
A) Büyüklüklerine Göre İşletmeler Büyüklüklerine göre işletmeler, işletmenin faaliyetinin genişliği ve elde ettiği gelir miktarı esas alınarak bir sınıflandırmaya tabi tutulur. Buna göre işletmeler, büyük boyutlu işletmeler, orta boyutlu işletmeler ve küçük boyutlu işletmeler olarak tasnif edilir.
B) İş Kolu Esasına Göre İşletmeler İş kolu esasına göre işletmeler, işletmenin faaliyette bulunduğu iş kolu esas alınarak bir sınıflandırma yapılır. Buna göre işletmeler, Endüstri işletmeleri, Ticaret işletmeleri ve Hizmet işletmeleri olarak tasnif edilir. C) Üretilen Malın Niteliğine Göre İşletmeler Bu ayrıma göre işletmeler, Tüketim malı üreten işletmeler ve Endüstri malı üreten işletmeler olarak bir ayrıma tabi tutulur. D) Sahiplerine Göre İşletmeler özel sektör işletmeleri ve kamu sektörü işletmeleri olarak ikiye ayrılarak tasnif edilir.
E) Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler Hukuki yapılarına göre işletmemler, hukuki örgütlenme şekilleri göz önünde bulundurularak işletmeler tasnife tabi tutulmaktadır. Buna göre işletmeler; tek kişi işletmesi, adi ortaklık, şahıs şirketleri, sermaye şirketleri ve kooperatif işletmeleri olarak tasnif edilir.
F) Vergileme Açısından İşletmelerin Tasnifi Tek kişi tarafından işletilen işletmeler Ortaklık işletmeleri; -Adi ortaklıklar -Şahıs şirketleri -Sermaye şirketleri -Kooperatifler -İş ortaklıkları -Donatma iştiraki -Yatırım Fonu -Dernek ve vakıflarca işletilen işletmeler, -Kamu tüzel kişilerince işletilen iktisadi işletmeler,
İŞLETMELERİN VERGİLENDİRİLMESİ Türk vergi sistemi incelendiğinde işletmelerin, elde ettiği gelir veya kazancın niteliği, işletmelerin ortalık olup olmaması, işletmenin kuruluşunda sermaye ve şahıs unsurunun niteliğine göre farklı vergi türlerine tabi tutulduğu görülmektedir. İşletmelerin bu şekilde farklı vergilere tabi tutulması, işletmelerin kuruluşları ve işletme türleri üzerinde etkili olmaktadır.
Tek Kişi Tarafından İşletilen İşletmelerin Vergilendirilmesi Türk Ticaret Kanun’una, Borçlar Kanun’una ve Diğer Özel Kanunlara göre şirketler ancak birden fazla gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulabildiklerinden, tek kişi tarafından işletilen işletmeler şirket olamazlar. Ancak bu tür işletmeler, ya esnaf işletmesi ya da şirketler dışında kalan ticari işletme olabilirler.
Esnaf işletmesine, tek işveren tarafından işletilen berber dükkânı ve terzihane ve ya bakkal örnek verilebilir. Ticari işletmeye ise, tek kişi tarafından bir fabrikanın işletilmesi, bir konfeksiyon mağazasının işletilmesi örnek olarak gösterilebilir. İster esnaf işletmesi olsun isterse ticari işletme olsun, Kurumlar Vergisi Kanununun 1. maddesinde sayılan mükelleflerin dışındaki kişiler tarafından işletilmeleri halinde elde edilen kazancın türü ne olursa olsun elde eden kişi açısından gelir kabul edilip Gelir Vergisi Kanununa göre vergilendirilecektir.
Gelir vergisi matrahının tespitinde her gelir türü için ayrı ayrı gider ve indirim kalemleri esas alınmıştır. Ayrıca uygulanacak istisna ve muafiyetlerde farklılık arz etmektedir. Gelir vergisi, dilimli artan oranlı ve dolaysız bir vergidir. Gelir vergisinin artan oranlı tarifesi GVK’nın 103. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; % 15-35 arasında değişmektedir.
B) Ortaklık İşletmelerinin Vergilendirilmesi Bu işletmelerin, esnaf işletmesi olması veya ticari işletme olması vergileme açısından durumu değiştirmeyecektir. 1- Adi ortaklıkların vergilendirilmesi İster esnaf işletmesi şeklinde ister ticari işletme olarak işletilsin, şahıs şirketleri ve kurumlar vergisi mükellefleri dışında kalan ortaklık işletmeleri adi ortaklık olarak değerlendirilir. Örneğin iki ortak tarafından işletilen bir esnaf işletmesi gibi. Bu tür işletmeleri işletenlerin elde ettiği gelir, gelir vergisine tabi tutularak vergilendirilecektir.
2-Şahıs Şirketlerinin Vergilendirilmesi Şahıs şirketleri; adi şirket, kollektif şirket ve adi komandit şirketlerden oluşur. Adi şirket Borçlar Kanununda düzenlenirken, Kollektif ve adi komandit şirket Türk Ticaret Kanununda düzenlenmiştir. Adi şirketin tüzel kişiliği bulunmamasına rağmen, kollektif ve adi komandit şirketlerin tüzel kişiliği vardır. Ancak kollektif ve adi komandit şirketlerin ortaklarının şirket borçlarından dolayı sorumluluğu adi şirket ortakları gibi olduğundan her üç şirkette kurumlar vergisi mükellefi olarak kabul edilmemiştir.
Şahıs şirketlerinin kazancı, şirketin tüzel kişiliği olsun veya olmasın vergi dışında tutulmuştur. Ancak şahıs şirketlerinin ortaklarının aldığı kâr payları, Gelir Vergisi Kanununca gerçek kişilerin elde ettiği ticari kazanç olarak değerlendirilip gelir vergisine göre vergilendirilmiştir. Ancak şahıs şirketlerinin sadece ortakları gelir vergisi mükellefi kabul edilmesine rağmen Katma Değer Vergisi ve Gelir Vergisi stopajı açısından ortaklık sorumlu tutulmaktadır.
3-Sermaye Şirketlerinin Vergilendirilmesi Sermaye şirketleri; anonim şirket, limited şirket ve s.p.b komandit şirketlerdir. Sermaye şirketleri, TTK’ da düzenlenmiş olup tüzel kişiliğe sahip ticari işletmelerdir. Sermaye şirketlerinin vergilendirilmesi, kurum kazancı ve ortaklara dağıtılan kâr payları açısından farklılık arz etmektedir. Sermaye şirketlerinin elde ettiği kazanç kurum kazancı olarak değerlendirilip kurumlar vergisine göre vergilendirilecektir ( KVK md. 1). 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunuyla, kurumlar vergisi oranı % 30’dan % 20’ye indirilmiştir (KVK 32/1). Kurumlar Vergisi, sabit oranlı, objektif ve dolaysız bir vergidir.
Kurumlar, kuruluş ve örgütlenme giderlerini gider olarak vergi beyannamesine yazabileceklerdir (KVK md. 8). Sermaye şirketlerinin kazançları üzerinden kurumlar vergisi ödemesine rağmen, ortaklarına dağıttığı kâr payı üzerinden ortaklar da menkul sermaye iradı elde ettiklerinden gelir vergisi ödeyeceklerdir (GVK md.75/1/1-2-3). Ancak elde edilen bu kâr paylarının sadece yarısı beyana tabidir.
4- Kooperatiflerin Vergilendirilmesi Kooperatifler, Kooperatifler Kanununda düzenlenmiş. Kooperatifler, elde ettikleri kazançları üzerinden kurumlar vergisi öderler (KVK md. 1). Kooperatiflerde ağırlıklı vasıf, ortakların ekonomik çıkarlarını korumaktır. Ancak kooperatifler, özellikle ortak dışı işlemlerden dolayı ticari işletme kabul edilirler. Okul kooperatifi gibi dernek ya da adi şirket mahiyetinde olanlar kurumlar vergisi açısından kooperatif sayılmaz bu nedenle kurumlar vergisi mükellefi sayılmazlar. Ancak bunların kooperatifler Kanun’una göre kurulmaları veya bir derneğin iktisadi işletmesi şeklinde örgütlenmeleri ve üçüncü kişilerle iş yapmaları halinde kurumlar vergisi kapsamında vergilendirilirler.
6- İş Ortaklığı Tek bir alanda uzmanlık ve tecrübeye sahip bir firmanın birden fazla uzmanlık alanı gerektiren bir işi yapması çok zordur. İşte bu nedenle birden fazla uzmanlık alanı gerektiren işleri yapmak üzere farklı uzmanlık alanları olan işletmelerin belirli bir işi ortak mesuliyet çerçevesinde yapma noktasında bir araya gelmeleriyle iş ortaklıkları oluşur.
İş ortaklıkları genel olarak adi şirket statüsünde olan ortaklıklardır. İş ortaklığının ortaklarının ortaklığın iş ortaklığı şeklinde tescilini istemeleri halinde iş ortaklığı kazancı üzerinden kurumlar vergisi ödemek zorundadır. Ancak ortakların ortaklığı adi ortak olarak tescil ettirmeleri halinde ortaklık değil, ortaklar elde ettikleri gelir üzerinden gelir vergisi ödeyeceklerdir ( KVK md. 1).
7- Dernek ve Vakıflara Bağlı İktisadi İşletmeler Dernekler, kazanç paylaşmak dışında belli bir sosyal amacı, vakıflar ise resmi senetlerinde belirtilen amaçlarını gerçekleştirmek için kurulurlar Dernek ve vakıflar her ne kadar kazanç paylaşmak için kurulmasa da amaçlarını gerçekleştirmek için gerekli finansman kaynaklarını sağlamak için iktisadi işletme kurabilirler. İşte dernek ve vakıfların iktisadi işletme işletmeleri durumunda bu işletmelerden kazandığı kazan üzerinden kurumlar vergisi ödemek zorundadırlar (KVK md. 1).
8- İktisadi Kamu Kuruluşları İktisadi kamu kuruluşları, kamu hukuku tüzel kişilerine bağlı iktisadi işletmelerdir. Bu nedenle kamu iktisadi kuruluşları kavramı, kamu iktisadi teşebbüsleri ve iktisadi devlet teşekküllerini kapsar.(Halkbank,DMO, SEKA,TEDAŞ vb.) Kamu tüzel kişilerinin işlettikleri iktisadi işletmeler kurumlar vergisinin mükellefidirler ( KVK md. 1). İktisadi kamu kurumlarının vergilendirilebilmeleri için; İktisadi kamu kuruluşları devlete, mahalli idarelere ve diğer kamu kuruluşlarına bağlı ya da ait olmalıdır. Kuruluşların faaliyetleri devamlı olmalıdır. İktisadi kamu müesseseleri, ticari, sınai veya zirai işletmeler mahiyetinde olmalıdır.