6.TÜRKİYE’DE KOOPERATİFÇİLİK Türkiye’ de Kooperatifçilik tarihi Türkiye Kooperatifçilik uygulamaları Ülke Ekonomisindeki yeri Uygulamada yaşanan sorunlar ( slayt 6 -2 )

Türkiye Kooperatifçilik Tarihi Ve Gelişimi Kooperatifçiliği, birlikte hareket etme, dayanışma ve sorunlara ortak çözüm bulma anlamında aldığımızda, kooperatif tarihinin insanlık tarihi kadar eski olduğunu görürüz. Türk Toplumlarında birlikte çalışma ve ortaklaşa iş yapma şeklinde görülen dayanışma faaliyetleri; dönemsel olarak imece, lonca veya ahilik gibi isimler almış olup, yaklaşık 150 yıldır etkin olarak işleyen kooperatifçilik ilkeleri çerçevesinde yürütülmektedir. Çağdaş anlamda Türk Kooperatifçilik hareketinin Mithat Paşa’nın kurduğu “Memleket Sandıkları” ile başladığı kabul edilmektedir. Osmanlı İmparatorluğunun Rumeli topraklarında bulunan Şehirköy (Pirot) kasabasında 1863 yılı Kasım ayında kurulan “Memleket Sandıkları” Türk Kooperatifçiliği ’nin ilk uygulamasıdır. Uygulamanın olumlu sonuçlar vermesinin ardından 1867 yılında çıkarılan “Memleket Sandıkları Nizamnamesi” ile bir devlet politikası olarak Memleket Sandıkları tüm ülkeye yayılmıştır. Memleket Sandıkları önce Menafi Sandıklarına sonrasında ise tüm sermayesiyle Ziraat Bankasına dönüşmüştür.

Neden Memleket Sandıkları Kuruldu? 19. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti'nde yabancı bankalar ülke topraklarında faaliyet göstermeye başlamıştı. O dönemlerde ülkede henüz yerli bir banka kurulmamıştı. Bu durumdan en çok zarar görenler çiftçilerdi. Çiftçilerin zarar görmesinin en önemli sebebi yüksek faiz oranıydı. Yabancı bankalardan ya da kişilerden ( tefeci, aracı ) alınan paralar geriye yüksek faizlerle ödeniyor bu durum çiftçiyi ekonomik olarak güç duruma düşürüyordu. Bu dönemde Balkan Yarımadası'nda Niş kenti valisi olan Mithat Paşa, çiftçilerin devlet yardımına ihtiyacı olduğunu düşünüyordu. İşte bu düşünceyle oluşturulan ve adına "memleket sandıkları" denilen organizasyon, millî bankacılığın ilk örneği olarak tarihe geçti. Memleket sandığı, bir nevi kooperatif gibi çalışıyordu. Bu sandıklar ülkenin her yanına yayıldı. Büyük ilgi gördü. Toplanan paralar sandıkta biriktiriliyor çiftçiye hasat zamanı geri vermek şartıyla veriliyordu. Bir nevi çiftçi dayanışması bu sandıklar sayesinde kurulmuştu. Memleket sandıklarının öncülük ettiği Türk bankası kurma çalışmaları giderek hız kazanmış, bankacılık alanında daha ciddi adımlar atılarak Ziraat Bankası kurulmuştur.

Ancak, kooperatifçilikte ilk esaslı gelişme Cumhuriyet dönemine rastlamaktadır. Türkiye’de, 1920 ile 1938 yılları arasında kooperatiflere yönelik yapılan tüm hukuki düzenlemeler, ATATÜRK’ün önderliğinde gerçekleştirilmiştir. Diğer taraftan, Planlı Dönem sonrasının en önemli gelişmelerinden birisi şüphesiz, kooperatifçiliğin Anayasa’da yer almasıdır. 1961 Anayasasının 51. maddesinde “Devlet, kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.” ifadesinin yer alması kooperatifçiliğin gelişmesi için devleti daha aktif ve sorumlu duruma getirmiştir.

Planlı  Dönem  Öncesi  (1923-1960) Kooperatifçilik  Hareketi Cumhuriyetin ilanından hemen sonra ilk kooperatifler kanunu diyebileceğimiz 21.4.1924 tarihli ve 498 sayılı "İtibari Zirai Birlikleri (Kooperatifleri) Kanunu" yürürlüğe konulmuştur. Bugünkü anlamıyla tarım kredi kooperatifleri kanunu olmaktadır. Bu kanuna dayalı olarak ilk kooperatif 1927 yılında İzmir'de "İtibarı Zirai Birliği" kurulmuştur. 1925 yılında Atatürk'ün de kurucu ortağı olduğu "Ankara Memurin Erzak Kooperatifi" Ankara'da kurulmuştur. 1926 yılında ticari faaliyetleri düzenlenmek amacıyla çıkarılan Ticaret Kanununda kooperatifler "Ticaret Ortaklığı-Kooperatif şirket" olarak tarif edilmiştir.  1936 yılında Silifke kazası Tekir Çiftliği Tarım Kredi kooperatifi kurulmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu kooperatife kurucu ve 1 numaralı ortak olmakla hem kooperatifçiliğe olan inancını ortaya koymuş, hem de modern tarım tekniğini uygulama konusunda yol gösterici olmuştur. Kooperatifçilik çalışmaları 1950'li yıllardan itibaren bir canlılık sürecine  girmiştir.  Nitekim  ilk  olarak  1961  Anayasası'nda kooperatifçiliğe yer verilmiştir.

I. Beş Yıllık Kalkınma Planından başlayarak tüm kalkınma planlarından günümüze kadar olan  dönemde  kooperatifleşmenin  öneminin özellikle   kırsal  kesime anlatılmasını  kolaylaştırmak bakımından  devlet çeşitli  proje ve modeller geliştirmiştir. 1969  yılında  1163  Sayılı  Kooperatifler  Kanunu  yürürlüğe konulmuştur. Bu kanunla kooperatifçilik çalışmalarında konu bazında ihtisaslaşma eğilimi başlamıştır. 1163 sayılı kanuna göre kurulan kooperatifleri tarımsal amaçlı kooperatifler ve tarım dışı amaçlı kooperatifler olarak ikiye ayırmak gerekir. Bugün tarımsal amaçlı kooperatifler Tarım ve Köyişleri Bakanlığının ile tarım  dışı  kooperatifler ise Sanayi ve Ticaret  Bakanlığının konusuna girmektedir.

O zamanki toplumsal ve ekonomik faktörler nedeniyle, kooperatifçilik tarımsal alanlarda ortaya çıkmış, uzun yıllar tarımsal alanda yoğunlaşmıştır. Daha sonra, ekonomik ve sosyal yapıda meydana gelen değişimler ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar sebebiyle, başta konut/işyeri inşaatı olmak üzere taşımacılık, tüketim, kredi-kefalet tüketim gibi alanlara da yayılmıştır.

Türkiyede kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu üç ayrı bakanlık bulunmaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatifler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının, yapı kooperatifleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığının, tarım dışı amaçla kurulan yapı kooperatifleri haricindeki kooperatifler ise Gümrük ve Ticaret Bakanlığının sorumluluğundadır. Halen bu üç Bakanlığın görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bu kooperatiflerin 8.109.225 ortağı vardır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının hizmet alanında; tarım satış, kredi ve kefalet, motorlu taşıyıcılar, tüketim, küçük sanat, üretim ve pazarlama kooperatifleri başta olmak üzere 18 ayrı kooperatif türü bulunmaktadır.

Kooperatifleri tarımsal amaçlı ve tarım dışı amaçlarla kurulanlar olarak ikiye ayıracak olursak; ülke genelindeki yaklaşık 84.000 kooperatiften, 13.000’inin tarımsal amaçlı, 71.000’inin tarım dışı amaçlarla kurulmuş olduğu görülmektedir. Kooperatifler içinde sayıca en fazla sayıya sahip olan tür ise konut yapı kooperatifleridir. Toplam 54.996 konut yapı kooperatifi bulunmaktadır ki, bu rakam toplam kooperatif sayısı içinde yüzde 65’lik bir payı ifade etmektedir.

- Ülkemizde daha çok konut yapımı ve tarım alanında yoğunlaşan kooperatifçilik, diğer ülke uygulamalarında olduğu gibi perakende, kredi-finans, sigortacılık, enerji üretimi, eğitim, sağlık gibi sektörlerde tam olarak yer alamamıştır.

Türkiye'de Kooperatifçilik   İlgili Bkn. Kooperatif Türleri Kooperatif Birlik Merkez Birliği Sayısı Ortak Sayısı Ortak K.* Sayısı Ortak B.* Sayısı Gıda , Tarım ve Hayvancılık Bkn. Tarımsal Kalkınma Koop. 8.173 842.563 82 4.939 4 77 Sulama Koop. 2.497 295.984 13 733 1 10 Su Ürünleri Koop. 522 29.972 14 202 12 Pancar Ekicileri Koop. 31 1.638.981 - Tarım Kredi Koop. 1.767 1.082.978 16 ARA TOPLAM 12.990 3.890.478 126 7.672 7 115 Çevre ve Şehir. Bkn. Konut Yapı Koop 54.996 1.985.076 338 10.525 3 62 Küçük San. Sit.YapıKoop. 1.052 127.098 5 142 Toplu İşyeri Yapı Koop. 1.810 103.536 116 57.858 2.215.710 350 10.783 Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Tarım Satış Koop. 322 602.248 17 Bağımsız TSK 22 2.245 Tütün Tarım Satış Koop. 66 23.414 Yaş Sebze Meyve Koop. 37 2.886 Tüketim Koop. 2.970 288.063 155 9 Motorlu Taşıyıcılar Koop. 6.734 199.220 42 754 15 Esnaf ve Sanat. Kef. Koop. 993 685.105 32 894 Küçük Sanat Koop. 331 10.043 Temin Tevzi Koop. 344 24.497 Turizm Geliştirme Koop. 391 17.448 33 Üretim Pazarlama Koop. 483 22.491 429 Tedarik Kefalet Koop. 599 Yayıncılık Koop. 767 Hamallar Taşı. Koop. 11 586 İşletme Koop. 585 98.769 Sigorta Koop. Yardımlaşma Koop. 24 22.160 Eğitim Koop. 30 2.481 13.384 2.003.037 122 2.608 56 GENEL TOPLAM 84.232 8.109.225 598 21.063 233   Önceki Sayfa : Kooperatif Nedir? 

Türkiye’de kooperatif sayısının; %26,8’i Marmara Bölgesinde, %23,1’i İç Anadolu Bölgesinde, %13,8’i Ege Bölgesinde, %13,4’ü Akdeniz Bölgesinde, %10,1’i Karadeniz Bölgesinde, %7,6’sı Doğu Anadolu Bölgesinde ve %5,2’si Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunurken, kooperatif ortak sayısının %22,2’si Marmara Bölgesinde, %21,7’si İç Anadolu Bölgesinde, %16,9’u Ege Bölgesinde, %11,7’si Akdeniz Bölgesinde, %16;8’i Karadeniz Bölgesinde, %7,0’ı Doğu Anadolu Bölgesinde %3,7’si Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır

Türkiye de Kooperatiflerin Ülke Ekonomisindeki yeri Geleneksel ekonomi şirketleri üretimi salt “kâr amacı” ile planladıklarından, ekonomide sürekli bir “harcanamayan gelir artığı” kalmasına sebep olmaktadırlar. Bu olgu uzun dönem içinde banka stoklarında toplanmaktadır. Böylece makro ekonomik dengenin temel koşulu gerçekleşememekte ve ekonomi sürekli bunalımlara sürüklenerek işsizlik de artmaktadır. Kooperatif işletmeler ise üretimi “kâra göre değil ihtiyaca göre” planladıklarından, işletmelerde “harcanamayan bir gelir artığı” bırakmayacak ve makro-ekonomik dengenin temel koşulunu oluşturacağı ve işsizliği de azaltacağı bilinmektedir.

Ülkelere göre kooperatiflerin yıllık cirosu   CİRO (MİLYAR USD) USA 669,86 BELÇİKA 29,17 FRANSA 377,13 İSVEÇ 26,61 JAPONYA 360,54 AVUSTURALYA 17,48 ALMANYA 291,73 SİNGAPUR 14,41 HOLLANDA 132,56 BREZİLYA 7,22 İSPANYA 85,21 POLONYA 5,46 İNGİLTERE 83,48 HİNDİSTAN 5,07 İSVİÇRE 78,62 İRLANDA 4,88 FİNLANDİYA 66,13 KOLOMBİYA 4,46 DANİMARKA 64,85 ARJANTİN 3,63 İTALYA 54,92 ÇEK CUM. 2,31 GÜNEY KORE 54,44 MALEZYA 1,98 KANADA 51,19 S.ARABİSTAN 1,5 NORVEÇ 33,35 TÜRKİYE 1,06 DİĞER ÜLKELER 7,13

Ülke Ekonomisindeki yerleri Kooperatiflerin İstihdama Katkısı Maaşlı ve ücretli çalışanlarına doğrudan istihdam sağlayan kooperatifler, ortaklarına dolaylı olarak istihdam da sağlayabilmektedir. Kooperatiflere ait resmi istatistik verileri olmadığından kooperatiflerin sağladığı istihdam sayısı hakkında net olarak bir değerlendirme yapılamamaktadır. tarımsal amaçlı kooperatifler, ulaştırma hizmeti kooperatifleri, kredi kefalet kooperatifleri, eczacı kooperatifleri, tüketim kooperatifleri ve yapı kooperatiflerinin iştirakleriyle birlikte maaşlı ve ücretli olarak yaklaşık 150.000 çalışanı olduğu tahmin edilmektedir.

Tekirdağ’ın Şarköy ilçesine bağlı Mursallı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 2007 yılında kurulmuş. 90 haneli köyün 71’i kooperatife üye. Şarköy’de en fazla şaraplık üzümün üretildiği köyün 3 bin 500 dönümlük bağ alanında 5 bin ton şaraplık üzüm yetişiyor. Üzüm para etmeyince köylü çareyi kooperatifleşmekte bulmuş. Kooperatif vasıtasıyla şarap üretim tesisi kurmaya karar vermişler. Mursallı markalı şaraplar halen İstanbul, İzmir, Eskişehir, Burdur, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne’de tüketiciye ulaşıyor. göre aylık ciro 100 bin TL’yi geçiyor.

Kooperatiflerin Sanayiye Katkısı İstanbul Sanayi Odası (İSO) ''Türkiye'nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu" araştırma sonuçlarına göre ilk 500 şirket arasında kooperatifler ya da kooperatif kuruluşları da yer almaktadır.

Türkiye’de kooperatifçilik Amerika ve Avrupa’yla kıyaslanabilecek düzeyde değil. Ancak çok güzel, başarılı örneklerimiz de mevcut. BAYÇİKOP (Bayındır Çiçek Üreticileri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi)  Örneğin kesme çiçekde Yıllık ciro 25 milyon TL Sonbahar ve ilkbahar aylarında 4 bin kişiye istihdam sağlanıyor.

Ayrıca 2014 yılı itibarıyla 131 Ayrıca 2014 yılı itibarıyla 131.493 ortağı bulunan küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri, faaliyetleri itibarıyla ülke sanayisinde önemli roller üstlenen ve gerek istihdam gerekse iş hacimleriyle ekonomi içinde önemli yer tutan yapılar haline gelmiştir. Küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri ya organize sanayi bölgelerinde kurulmuşlar ya da küçük sanayi sitelerinin kurucuları olmuşlardır.

Bölgesel Katkı Kooperatifler faaliyetlerini çeşitlendirip büyümeleri sonucunda yerel ekonomilerin gelişmesi ve ihracatta da önemli katkı sağlamaktadırlar. Yerel ekonomilere katkı bakımından çok sayıda örnekleri olan kooperatiflerden ilk olarak Trakyabirlik ’in Edirne ili ekonomisine, Gülbirlik ‘in Isparta ili ekonomisine katkısı hatırlanacaktır. Bununla birlikte Konya Pancar Ekicileri Kooperatifinin, TORKU markası oluşturması suretiyle kooperatif veya kooperatif iştiraki şirketlere ait ürünlerin ticari değerini artırması ve Holding kurulumuna yol açması yerel ekonomiye katkı bakımından önemli olduğu kadar yöresel sanayiye destek sağlama bakımından da önem taşımaktadır.