 GENEL OLARAK XVII.YÜZYILDA /YAN İ 1600 LÜ YILLARDA YA Ş ANMI Ş B İ R DÖNEMD İ R  1579 YILINDA SOKULLU MEHMET PA Ş A’NIN ÖLÜMÜ İ LE BA Ş LAYIP 1699 YILINDAK İ KARLOFÇA ANLA Ş MASINA KADAR DEVAM ETM İŞ T İ R.

 Önemli bir toprak kaybı olmamı ş tır buna mukabil önemli bir toprak kazanımı da olmamı ş tır.  Bu dönemde yapılan sava ş lar oldukça uzun sürmü ş tür.  Devlette bir çok alanda önemli bozulmalar ya ş anmı ş tır.  Avrupa’nın bilim ve tekni ğ ine ayak uydurulamamı ş tır.  Bu dönemde çok sık iç isyan ya ş anmı ş tır.  Devletin düzelmesi ve eski günlerine dönmesi için ilk defa ıslahatlar yapılmı ş tır.

 Çok sık padi ş ah de ğ i ş ikli ğ i ya ş anmı ş tır.  Yeniçeriler ve di ğ er askeri ocaklar devlet i ş lerine çok müdahale etmi ş ve kontrolden çıkmı ş lardır.  Valide Sultanlar (kadınlar) bu dönemde yönetimde etkili olmu ş tur.

 OSMANLI DEVLET İ 'N İ N DURAKLAMA DÖNEM İ padi ş ahları 1. III.Murat ( ), 7. III.Mehmet ( ), 2. I.Ahmet ( ), 8. I.Mustafa ( ), 3. II.Osman(Genç) ( ), 9. I.Mustafa ( ), 4. IV.Murat ( ), 10. I. İ brahim ( ), 5. IV.Mehmet (1648)-1687), 11. II.Süleyman ( ), 6. II.Ahmet ( ) 12. II.Mustafa ( )'dır.

 1-Devlet İdaresinin Bozulması  (Merkez yönetiminin bozulması):Şehzadelerin sancağa çıkma usulünün kaldırılması,çocuk yaşta şehzadelerin padişah olması.  Ekber ve erşed adında bir sitemin benimsenmesi nedeniyle yetenekli şehzadelerin tahta çıkma şansının kalmaması  Saray kadınlarının ve devlet adamlarının yönetimde etkili olması gibi sebeplerden dolayı devlet idaresi bozulmuştur.

 {OSMANLI VERASET S İ STEM İ DEK İ DE ĞİŞ MELER: * Osman ve Orhan Beyler zamanında ülke hükümdar ailesinin ortak malı idi. * I.Murat'tan itibaren ülke sadece padi ş ah ve o ğ ullarının sayıldı. * Fatih Sultan Mehmet en güçü olanın tahta geçme anlayı ş ını getirdi. (Karde ş katliyle amaç ülkenin birli ğ ini sa ğ layarak bölünmesini önlemek ve en güçlü olanın ba ş a geçmesini sa ğ lamaktı.) * I. Ahmet(Duraklama Devri) döneminde yapılan de ğ i ş iklikle Osmanlı Hanedanı içinde en ya ş lı ve akıllı olanın (EKBER ve ER Ş ED) padi ş ah olması esası benimsendi.}

 Tımarların (Dirlik topraklar)dağıtımındaki adaletsizlik Tımar ordusunun bozulmasına  III. Murat'tan itibaren devşirme kanununa aykırı olarak yeniçeri ocağına asker alınmaya başlanmış, maaşlı askerlerin artması devletin ulufe ve cülus bahsişlerini ödemede sıkıntı çekmesine ve kapıkulu ocaklarının bozulmasına yol açmıştır.  Yeniçeri teşkilatında "OCAK DEVLET İÇİNDİR" ilkesi yerini "DEVLET OCAK İÇİNDİR" ilkesine bırakmaya başlamıştır

 3-Maliyenin (Ekonominin) Bozulması Osmanlı Devleti'nin en önemli gelir ve giderleri orduyla ilgiliydi. (Savaş ganimetleri, bağlı devletlerden alınan vergiler, ordu ve donanmanın maaş ve masrafları) Kısaca gelirler azalırken, giderler arttı Coğrafi keşifler sonucu ticaret yollarının yer değiştirmesi de Osmanlı maliyesini etkileyen en önemli konulardan birisi olmuştur.

 Medreslerde fen ve sosyal bilimlerin okutulmamaya ba ş lanması sadece dini bilimlere yer verilmesi bilim ve teknik alanında Avrupa'nın gerisinde kalınmasına sebep olmuştur.  Rüşvet verenlerin, çocuk yaştaki kimselerin (beşik uleması) müderris olarak (profesör) atanması medreselerde verilen eğitimin kalitesinin düşmesine neden olmuştur.  17.Yüzyıl bilgini KATİP ÇELEBİ medreselerdeki bu durumu eserlerinde acı bir dille anlatmaktadır.

 1-Devletin doğal sınırlarına ulaşması. (Doğuda İran, Kuzeyde Rusya,Batıda Avusturya)  2-Avrupa da Rönesans ve Reform sonucu bilim ve tekniğin gelişmesi.  3-Coğrafi keşifler sonucu Osmanlı ticaret gelirlerinin azalması, Avrupa’daki altının çoğalmasıyla akçenin değer kaybetmesi  4-Coğrafi keşifler ticaret yollarının yer değiştirmesine neden olduğu için Osmanlı egemenliğinde ki İpek ve Baharat Yolları önemini kaybetmiştir.Buda Osmanlı Devletinin gelirlerinin azalmasına yol açacaktır.

 Duraklama Devrinde Osmanlı Devletinin Toprak Durumu Nasıldı Duraklama devrinde toprak kaybı olmamakla birlikte, kayda değer bir toprak kazancı da gerçekleşmemiştir. Yeni alınan yerler olmakla birlikte bu devirde yükselme devrindeki ilerleme hızı devam ettirilememiştir.

17. yüzyılda uzayıp giden Avusturya ve İran ile savaşlar devleti uğraştırıyordu. Osmanlı Devleti'ni uğraştıran bir başka konu da iç isyanlardı.  İSYANLAR :  1. İstanbul İsyanları  2. Celali İsyanları  3.Eyalet İsyanları

 İ stanbul'daki Kapıkulu Ocakları (özellikle yeniçeri ve sipahiler) tarafından çıkarılan isyanlardır.  zaman zaman halk ve ulema sınıfı da katılmı ş tır.  Askeri niteliklidir.  genelde devlet yöneticilerini de ğ i ş tirme amacıyla çıkarılmı ş tır.  İ syanların arkasında devlet yönetimini ele geçirmek isteyen zümrelerin mücadeleleri vardır. Duraklama Dönemindeki isyanların en önemlileri III.Murat, II.Osman, IV.Murat ve IV.Mehmet zamanlarında çıkanlardır.

 Anadolu'da meydana gelen isyan ve karı ş ıklıklara "Celali İ syanları" denilmi ş tir. Yavuz döneminde "Bozoklu Celal"  Celali kelimesi Yavuz döneminde Yozgat ve çevresinde ayaklanan "Bozoklu Celal" adından gelir.  Ba ş lıca Celali İ syanları:

 Karayazıcı,  Canbolato ğ lu,  Kalendero ğ lu,  Katırcıo ğ lu,  Abaza Mehmet Pa ş a,  Tavil Ahmet,  Gürcü Nebi,  Deli Hasan isyanlarıdır

 Devlet yönetiminin bozulması  * Ekonominin bozulması ve vergilerin artması.  A ğ ır vergilerden dolayı köylünün topra ğ ını bırakıp "Çift bozan" olması.  * Köylünün topra ğ ını terk etmesini önlemek için devlet " Çift bozan Vergisi " çıkarmı ş tır.  Avusturya ve İ ran ile yapılan sava ş ların uzaması.  Ekonomik durumun kötüle ş mesi,para ayarının bozulması.  Tımar sisteminin bozulması.  Dev ş irme Osmanlı yöneticilerinin halkı tam olarak anlayamaması.  Mültezimlerin ( İ ltizam alanlar ) halkı soyması.  Nüfus artı ş ı ve i ş siz sayısının ço ğ alması.

 Yemen,  Ba ğ dat,  Kırım, Eflak,  Bo ğ dan ve  Erdel'de gibi merkeze uzak eyaletlerde meydana gelen isyanlardır.  Sebepleri:  Devlet otoritesinin zayıflamasıyla eyaletlerdeki yerel yöneticilerin devletten ayrılma istekleri,

 Bu dönemde Osmanlı Devleti genel olarak İRAN, AVUSTURYA, LEHİSTAN,RUSYA VE VENEDİK İle mücadele etmiştir.  VAR İ L

 Hatırlatma :  İlk Osmanlı-İran anlaşması AMASYA ANTLAŞMASI 1555 yılında Kanuni Sultan Süleyman zamanında imzalanmıştı. Ancak bu anlaşma çok uzun sürmedi

1577 yılında ba ş layan sava ş lar 1590 yılına kadar devam etti.Yapılan sava ş larda genelde Osmanlı Devleti ba ş arılı oldu.Ve İ ran’ın iste ğ i üzerine 1590 yılında Ferhat Pa ş a ( İ stanbul) Antla ş ması imzalandı. ÖNEM İ Antla ş ma ile Azerbaycan, Gürcistan, Da ğ ıstan ve Luristan Osmanlı Devleti’nde kalmı ş tır. Ayrıca Osmanlılar Do ğ u’da en geni ş sınırlara ula ş mı ş tır.

1611’de yapılan Nasuh Pa ş a Antla ş ması ile; Ferhat Pa ş a Antla ş ması’nda alınan yerler İ ran’a geri verildi. İ ran ise Osmanlı’ya her yıl 200 deve yükü ipek vermeyi kabul etti.

 İ ran’ın barı ş İ ste ğ i Üzerine 1618 yılında Serav Antla ş ması imzalandı ve İ ran yıllık 200 deve yükü yerine yarısını verme ko ş ulunu Osmanlılara kabul ettirdi.

 İ ran’ın Ba ğ dat’ta çıkan bir isyanı bastırma bahanesi ile ş ehri ele geçirmesi ve yıllık vergiyi kesmesi nedeniyle iki devlet arasında Duraklama Dönemi’nin en uzun süren sava ş ı yapıldı.  IV.Murat bunun üzerine Revan ve Ba ğ dat Seferlerine çıkarak, Ba ğ dat’ı geri aldı.  1639 yılında Kasr-ı Ş irin (Karden) Antla ş ması imzalandı.  Antla ş ma ile; 1) Azerbaycan ve Tebriz İ ran’a bırakılacak. 2) Ba ğ dat Osmanlı Devleti’nde kalacak. 3) Zagros Da ğ ları iki ülke arasında sınır olacak ÖNEM İ Bugüne kadar devam eden Türk- İ ran sınırı büyük ölçüde bu anla ş ma ile çizildi.Oz amandan bugüne devam eden bir anla ş ma oldu ğ u söylenebilir.

 Girit Adsına sahip olan Venediklilerin Osmanlı ticaret gemilerine zarar vermesi üzerine, I. İ brahim zamanında Girit’in fethine karar verildi.  1645’te ba ş layan ku ş atma 25 yıl sürdü.  IV.Mehmet zamanında, Fazıl Ahmet Pa ş a tarafından Girit fethedildi. NOT Girit’in fethi, Osmanlıların Akdeniz’deki son fetih hareketidir.

II.Osman’ın Lehistan Seferi (1621)  Lehistan, Sokullu Mehmet Pa ş a tarafından Osmanlılara ba ğ lanmı ş ; ancak 1587 yılında Osmanlı Himayesinden kurtulmu ş tu.  Lehistan’ın Erdel, Eflak ve Bo ğ dan’ın iç iç i ş lerine karı ş ması sonucunda (Lehleri Hotin Kalesi’ni i ş gal etmesi üzerine) sefer düzenlendi.  Hoti Kalesi ku ş atıldı; ancak yeni Çerililerin iteatsizli ğ i nedeniyle ba ş arı sa ğ lanamadı.  Lehistan ile 1621 yılında Hotin Antla ş ması imzalandı.  Hotin Antla ş ması lehistam ile imzalanan ilk antla ş madır. NOT: Hotin Antla ş ması ile Lehistan Kırım Hanlı ğ ına verdi ğ i vergiyi vermeye devam edecekti. NOT: II.Osman Hotin Seferi’nden sonra, Yeniçeri Oca ğ ını kaldırmaya karar verdi.

 Lehlilerin Osmanlılara ba ğ lı Ukrayna Kazaklarına saldırması üzerine sefer düzenlendi.  Lehistan’ın iste ğ i üzerine 1672’de Buca ş Antla ş ması imzalandı. Antla ş maya göre; 1) Podolya ve Ukrayna Osmanlı topraklarına katıldı. 2) Lehistan kralı her yıl vergi ödeyecekti. Buca ş Antla ş ması ile; * Osmanlılar Batı’da son kez toprak kazandı. * Osmanlıların topraklarına toprak kattı ğ ı son antla ş ma * Batı’da en geni ş sınırlara ula ş mı ş tır

 Osmanlı – Avusturya ili ş kileri Mohaç meydan Sava ş ından sonra ba ş lamı ş tır. Çünkü bu sava ş sonucunda Avusturya ile kom ş u olunmu ş tur

 Avusturya’nın her yıl ödemekte olduğu vergiyi vermemesi ve bazı sınır çatışmalarının giderek büyümesi üzerine Osmanlılar, Avusturya üzerine sefere çıktı.  Osmanlılar, 1596’da Haçova Savaşı’nda Avusturya’yı yendi.  1601 yılında Kanije ve Estergon Kaleleri alındı (Tiryaki hasan Paşa korumakla görevlendirildi.)  Avusturya’nın isteği üzerine 1606’da Zitvatorok Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre; 1) Eğri, Kanije, Estergon kaleleri Osmanlılarda kalacak. 2) Avusturya kralı, Osmanlı Padişahına denk sayılacak. 3) Avusturya bundan böyle vergi vermeyecek; ancak bir defaya mahsus savaş tazminatı ödeyecek. ÖNEMİ Osmanlı Devleti bu antlaşma ile, 1533 İstanbul Antlaşması’nda elde ettiği üstünlüğü kaybetmiştir.

 IV.Mehmet zamanında Avusturya’nın iç i ş lerine karı ş ması üzerine, Köprülü Fazıl Ahmet Pa ş a sefere çıktı.  Uyvar Kalesi alındı. Avusturya barı ş istedi.  1664’te yapılan Vasvar Antla ş ması ile; *Uyvar ve Neograt Kaleleri Osmanlılara bırakılırken; *Avusturya sava ş tazminatı ödemeyi kabul etti. ÖNEM İ Vasvar Antla ş ması, Duraklama Döneminde, Osmanlıların Avusturya ile imzaladı ğ ı en kazançlı antla ş madır.

II.Viyana Ku ş atması’nın Nedenleri *Avusturya’nın Protestan Macarlara baskı yapması ve Macarların Osmanlıdan yardım istemesi *Merzifonlu Kara Mustafa Pa ş a’nın, Viyana’yı alarak, Osmanlıları eski ihti ş amlı günlerine kavu ş turmak istemesi. *Viyana’nın stratejik önemi Viyana Ku ş atması; Osmanlı ordusundaki iç çeli ş kiler, Kırım Hanının ihaneti ve Avrupa’nın yardıma gelmesi nedenleri ile ba ş arısızlıkla sonuçlandı.

1) Merzifonlu idam edildi. 2) Haçlı dü ş üncesi yeniden canlandı. Avrupalılar, Osmanlılara kar ş ı “Kutsal İ ttifak” olu ş turdular. 3) Osmanlıların, Batı yönündeki ilerleyi ş leri durdu.

 *II.Viyana yenilgisinden sonra Avusturya, Lehistan, Venedik, Rusya ve Malta Devletleri, Osmanlılara kar ş ı “Kutsal İ ttifak” olu ş turdular. Bir çok cephede 16 yıl süren sava ş lar (Salankemon, Zenta Sava ş ları) Osmanlıların yenilgisiyle sonuçlandı.  *II.Mustafa Döneminde 1699’da Karlofça Antla ş ması imzalandı.

1) Macaristan ve Erdel (Temasvar ve Barat dışındaki bütün Macaristan) Avusturya’ya bırakılacak. 2) Podolya ve Ukrayna, Lehistan’a bırakılacak. 3) Mora ve Dalmaçya kıyıları Venediklilere bırakılacak. 4) Antlaşma 25 yıl Avusturya’nın garantisi altında olacak. ÖNEM İ : *Osmanlılar ilk kez Batı’da toprak kaybetti. *Osmanlıların Yenilmezlik ünvanı sona erdi. *Osmanlıların topraklarının payla ş ıldı ğ ı “Uluslararası” ilk antla ş madır. *Avrupalılar artık saldırıya; Osmanlılar ise savunmaya geçti. *Osmanlılarda Duraklama dönemi sona erdi, Gerileme Dönemi ba ş ladı.

1) Azak Kalesi ve çevresi rusya’ya bırakılacak. 2) Rusya, İ stanbul’da sürekli elçi bulundurabilecek. 3) Rus Ortodoksları Kudüs ve di ğ er kutsal yerleri serbestçe ziyaret edebilecek. 4) Rusya, Dinyeper ve Bu ğ Irmakları çevresinde aldı ğ ı toprakları geri verecekti. ÖNEM İ *Rusya ile yapılan ilk antla ş madır. *Rusya Karadeniz’e ilk adımını attı. *Osmanlılar, Rusya’ya ilk kez toprak verdi. *Rusya, Osmanlıların iç i ş lerine karı ş ma olana ğ ı buldu. *Rusya, Ortodoksların liderli ğ ini ele geçirmeye çalı ş tı.

 Islahat nedir :Daha iyi duruma getirmek için yapılan de ğ i ş iklik, düzeltme veya iyile ş tirme, reform./ Genel olarak herhangi bir kurulu ş ta, devlet düzeninde eskimi ş ya da bozulmu ş olan yanları düzeltmek.

 Kuyucu Murat Pa ş a ve Tiryaki Hasan Pa ş a Islahatları  Bunlar, Anadolu'daki Celali isyanlarını ş iddet ve bas­kı yoluyla ortadan kaldırmaya çalı ş mı ş lardır.

 I. Ahmet Islahatları  Veraset sisteminde de ğ i ş iklik yaparak, padi ş ahlı ğ ı hanedanın en ya ş lı ve tecrübeli üyesine, ekber ve er ş et (aklı selim) olmak ş artıyla vermi ş tir. Bundaki amaç, kar­de ş ler arasındaki taht mücadelelerini önlemektir. Ayrıca ş ehzadelerin sancakta yeti ş me sistemini de kaldırarak, kafes uygulamasını getirmi ş tir

 Kafes sistemi, ş ehzadelerin sancaklara gönderilmeyip sarayda kafes denilen odalarda e ğ itilmeleridir.  Uyarı  Bu uygulamalar, karde ş ler arasındaki taht mücade­lesini önlemeyi amaçlamı ş sa da yönetimin do ğ rudan padi ş ahın mutlak otoritesinde toplandı ğ ı Osmanlı Devleti'nde, güçlü padi ş ahların yeti ş mesine engel ol­mu ş tur.

 II. Osman Islahatları  Saray dı ş ı evlilik yaparak, haremden evlenme gele­ne ğ ini yıktı.  Kadı ve müderrislerin fazla ödeneklerini kıstı. Yeniçeri Oca ğ ı'nı kaldırmak istemi ş se de bu durum hayatına mal olmu ş tur.  Uyarı  Yeniçeri Oca ğ ı'nı kaldırma yolunda ilk ciddi giri ş im­de bulunan Osmanlı padi ş ahıdır.

 IV. Murat Islahatları  Ş iddet ve baskıya dayalı olarak ıslahat yaptı. Içki ve tütünü yasakladı.  Devletin duraklama nedenlerini tespit için, devlet adamlarından raporlar istedi.  Bunların içerisinde en önemlisi, Koçi Bey Risalesi'dir. Bunda devletin asıl bozulma nedenlerini eski düzen­den uzakla ş ma de ğ il, geli ş melere ayak uydurulama­ması olarak vurgulanmı ş tır. Saray masraflarının art­ması, yeniçeri oca ğ ının bozulması, tımar sisteminin amacından uzakla ş ması duraklamanın temel neden­leridir, denilmi ş tir.

 Tarhuncu Ahmet Pa ş a Islahatları :  LV. Mehmet dönemi sadrazamlarından olan Tarhun­cu, mali alanda ıslahat yapmı ş tır  Günümüz anlamında ilk denk bütçeyi hazırlamı ş -  tır.  Çalı ş maları bazı çevrelerin çıkarlarına dokundu ğ u için idam edilmi ş tir.

 Köprülü Mehmet Pa ş a Islahatları  IV. Mehmet dönemi sadrazamlarından olan Köprülü Mehmet, bazı ş artlar öne sürerek sadrazamlı ğ a gelen ilk devlet adamıdır.  Köprülü Mehmet Pa ş a'dan sonra yerine geçen o ğ ­lu Fazıl Ahmet Pa ş a da babasının yolunu izledi. Bu dö­. nem de yeni topraklar alındı. Ekonomi düzeldi.  Duraklama döneminde Merzifonlu Kara Mustafa Pa­ ş a, Fazıl Mustafa Pa ş a ve Amcazade Hüseyin Pa ş a­lar da ıslahat yapmaya çalı ş mı ş lardır

 xvıı.yüzyıl lslahatlarının Genel Özellikleri  Islahatlarda ş iddet ve baskı yöntemi izlenmi ş tir. Islahatlar genelde askeri ve mali alanda yapılmı ş tır. Islahatlar ki ş ilere ba ğ lı kalmı ş, süreklilik arz etmemi ş ­tir.  Olayların sebepleri ara ş tırılmamı ş, yüzeysel çözümler getirilmi ş tir. Bu sebeple, istenilen sonuç elde edile­ memi ş tir.

 Islahatlar yeni geli ş melerden daha çok, eski düzeni yeniden canlandırmayı amaçlamı ş tır.  Bu dönemde Batı'daki geli ş melerden hiç yararlanıl­mamı ş tır. Osmanlıların kendisini halen üstün görüp Avrupalıların ba ş lattı ğ ı yeni geli ş meleri takip et­ memesi, Avrupa ile Osmanlı arasında henüz çok büyük bir fark olmamasındandır.

 Osmanlı Devleti'ndeki uygulamalardan bazıları ş un­lardır:  I. Ülkenin, devleti yöneten aile bireylerinin malı sayılması  II. XVı. yüzyılın sonuna kadar, ş ehzadelerin devlet yönetiminde deneyim kazanmaları için sancak­lara vali olarak gönderilmesi  III. Ölen hükümdarın yerine tahta geçme hakkının, hükümdarın erkek çocuklarına ait olması  IV. xvıı. yüzyıldan itibaren, tahta geçme hakkının devleti yöneten ailenin en ya ş lı erke ğ ine veril­mesi  Bu uygulamaların hangilerinde, taht kavgalarını önleme amacı vardır?  A) Yalnız i B) Yalnız ii c) Yalnız iV  D) i ve III E) ii ve LV  Osmanlı Devleti xvıı. yüzyılda, birçok alanda du­raklama ve gerileme dönemine girmi ş tir.  Bu dönemde görülen, duraklama ve gerileme belirtileri a ş a ğ ıdakilerden hangisinde en azdır?  A)Güzel sanatlar  B) Dı ş ülkelerdeki saygınlık  C) Imparatorluk sınırları içindeki topraklar  D)Hazine gelirleri (maliye)  E)Ordunun sava ş gücü

 Osmanlı Devleti'nde kurulu ş undan XVII. yüzyıla ka­dar geçen 300 yıllık süre içinde yalnızca elli be ş sadrazam i ş ba ş ına geçti ğ i halde, xvıı. yüzyılda alt­mı ş bir ki ş i sadrazam olmu ş tur.  XVii. yüzyıldaki bu duruma a ş a ğ ıdakilerden han­gisinin neden oldu ğ u savunulamaz?  A)Iç huzursuzlu ğ un yaygınla ş ması  B)Devlet adamlarının yeti ş ti ğ i okul olan Ende­run'un önemini koruması  C)Taht de ğ i ş ikliklerinin daha sık olması  D)Sadrazamların yetersiz görülmesi  E)Devlet i ş lerinde, padi ş ah annelerinin de padi ş ah kadar etkili olması  Osmanlı Imparatorlu ğ u'nda, Celali Ayaklanmala­rı'nın bastırılması için asi ş efierinin bazıları öldürül­mü ş, bazılarına yüksek rütbeler verilerek onların devlete ba ğ lılıkları sa ğ lanmaya çalı ş ılmı ş tır.  Böyle bir tutumun,  ı. benzer ayaklanmaların çıkması,  ıı. köklü ıslahata gereksinimin artması,  ııı. ülkeyi yönetmenin kolayla ş ması durumlarından hangilerine ortam hazırladı ğ ı sa­vunulabilir?  A) Yalnız i B) Yalnız ii c) Yalnız III  D) i ve ii E) i, ii ve III