SES BİLGİSİ MUSTAFA DEMİRCAN

SES: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir SES: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir. Ağzımızın tek bir hareketiyle hiçbir engele uğramadan çıkan sesler olduğu gibi bir ses yardımı ile çıkan sesler de vardır. Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir. Dilimizde yirmi dokuz adet harf vardır. Bunlardan sekiz tanesi ünlü yirmi bir tanesi ünsüzdür.

ÜNLÜLER VE ÖZELLİKLERİ Dilimizde sekiz adet ünlü ses vardır.Bunlar ; Her bir ünlünün ağzın,dudakların ve dilin aldığı durumlara göre çeşitli özellikleri vardır. A E I İ O Ö U Ü

A I O U E İ Ö Ü DÜZ ÜNLÜLER YUVARLAK ÜNLÜLER GENİŞ ÜNLÜLER DAR KALIN İNCE E İ Ö Ü

A, E, I, İ O, Ö, U, Ü UYUMLAR

A DÜZ, KALIN, GENİŞ

E DÜZ, İNCE, GENİŞ

I DÜZ, KALIN, DAR

İ DÜZ, İNCE, DAR

O YUVARLAK, KALIN, GENİŞ

Ö YUVARLAK, İNCE, GENİŞ

U YUVARLAK, KALIN, DAR

Ü YUVARLAK, İNCE, DAR

Ünlülerle ilgili iki adet uyum vardır UYUMLAR Ünlülerle ilgili iki adet uyum vardır

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe’nin kalınlık-incelik uyumudur.Büyük ünlü uyumu kuralına göre; Kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra yine kalın ünlüler (a, ı, o, u), ince ünlülerden (e, i, ö, ü), sonra yine ince ünlüler (e, i, ö, ü) gelir. a, ı, o, u a, ı, o, u e, i, ö, ü e, i, ö, ü UYUMLAR

Örnekler: Silgi: silgi > her iki “i” sesi de ince Dönemeç: dönemeç > “ö” ve “e” sesleri ince Kurak: kurak > “u” ve “a” sesleri kalın Doruk: doruk > “o” ve “u” sesleri kalın UYUMLAR

“Büyük Ünlü Uyumu”na uyarlar. Örneklerden de anlaşıldığı gibi kalın bir sesliden sonra kalın bir sesli ile, ince bir sesliden sonra ince bir sesli ile devam eden Türkçe kelimeler “Büyük Ünlü Uyumu” kuralına uyarlar. Öyleyse; silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri “Büyük Ünlü Uyumu”na uyarlar.

Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler Dilimizde var olan ve sıklıkla kullanılan altı adet ek şekil değiştiremediklerinden bazı durumlarda büyük ünlü uyumunu bozarlar.Bunlar: -yor: geliyor -ken: koşarken -ki: akşamki -leyin: sabahleyin -daş: meslektaş -mtırak: ekşimtırak UYUMLAR

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Bu uyum Türkçe’nin düzlük-yuvarlaklık uyumudur.Bu uyumun iki kuralı vardır. Düz ünlülerden (a,e,ı,i) sonra yine düz ünlüler (a,e,ı,i) gelir. Yuvarlak ünlülerden sonra (o,ö,u,ü) ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u, ü) ünlüler gelir. UYUMLAR

a, e, ı, i a, e, ı, i (Düz) (Düz) o, ö, u, ü (Düz-Geniş) (Yuvarlak) (Dar-Yuvarlak) UYUMLAR

Örnekler: Silgi: silgi > her iki “i” sesi de düz Dönemeç: dönemeç > “ö” (yuvarlak) sesinden sonra “e” (düz-geniş) sesi gelmiş ve yine düz bir sesle “e” devam etmiş. Kurak: kurak > “u” (yuvarlak) sesinden sonra “a” (düz-geniş) sesi gelmiş. Doruk: doruk > “o” (yuvarlak) sesinden sonra “u” (dar-yuvarlak) sesi gelmiş.

“Küçük Ünlü Uyumu”na uyarlar. Örneklerden de anlaşıldığı gibi düz bir sesliden sonra düz bir sesli ile, yuvarlak bir sesliden sonra ya düz-geniş ya da dar-yuvarlak bir sesli ile devam eden Türkçe kelimeler “Küçük Ünlü Uyumu” kuralına uyarlar. Öyleyse; silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri “Küçük Ünlü Uyumu”na uyarlar. DİKKAT!

“Küçük Ünlü Uyumu”na uyar. Küçük ünlü uyumu kuralında her bir harf için yeni bir değerlendirme yapılır.Eğer uyum yuvarlak bir harfle başlamış ve sonraki harf düz ile devam etmiş ise kural da şekil değiştirir ve artık kural düzlere göre incelenmeye başlanır. Örnek: çoraklık: yuvarlak/düz-geniş/düz Örnekte görüldüğü gibi ikinci sesli olan “a” sesinden sonra kural düz sesliler kuralına dönmüştür. Bu durumda “çoraklık” kelimesi “Küçük Ünlü Uyumu”na uyar. SES OLAYLARI

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 1-Ünlü Düşmesi 2-Ünlü Türemesi 3-Ünlü Daralması 4-Ünlü Değişmesi

1-Ünlü Düşmesi: Birkaç farklı yolla gerçekleşir. Hece düşmesi ve aşınma da bu bölüm içinde değerlendirilecektir. Örnek: burun-u burnu sarı-ar-mak sararmak kahve+altı kahvaltı

2-Ünlü Türemesi: Bazı kelimelerin sonuna küçültme eki getirildiğinde veya pekiştirme yapılırken seslerin özelliğine bağlı olarak bir ses türer. Örnek: bir-cik biricik sağlam sapasağlam az-cık azıcık

3-Ünlü Daralması Sonunda geniş ünlü bulunan bazı kelimelere –yor eki veya –y sesiyle başlayan bir ek geldiğinde kelimenin sonundaki geniş sesli dar bir sesliye dönüşür. Örnek: gözle-yor gözlüyor bağla-yor bağlıyor

4-Ünlü Değişmesi “Ben”, “Sen” gibi kişi zamirleri yönelme durumu eki(-a, -e)ni aldıklarında zamirlerin içindeki “–e” sesi değişir. Örnek: ben-e bana sen-e sana SES OLAYLARI

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ 2-ÜNSÜZ YUMUŞAMASI 3-ÜNSÜZ TÜREMESİ 4-ÜNSÜZ DÜŞMESİ 5-BOĞUMLAMA(GERİLEYİCİ BENZEŞME)

1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ Sert sessizle(p,ç,t,k) biten bir kelimenin ardından yumuşak(b,c,d,g,ğ) bir sessiz harf gelirse yumuşak sesle başlayan ek benzeri bir sert sessize döner. Örnek: çorap-cı çorapçı sokak-da sokakta yenge.-den yengeçten

2-Ünsüz Yumuşaması Sert sessizle biten bir kelimenin ardından sesli ile başlayan bir ek geldiğinde ilk kelimenin son harfi yumuşak ünsüze döner. Örnek: kitap-ı kitabı ördek-e ördeğe

3-Ünsüz Türemesi Bazı yabancı kökenli kelimelerin yardımcı fiil alarak birleşik fiil oluşturduğu durumlarda ilk kelimenin son sessiz harfinden bir tane daha türer.Buna “ünsüz ikizleşmesi” de denir. Örnek: af+etmek affetmek hal+olmak hallolmak his+etmek hissetmek

4-Ünsüz Düşmesi Bu olaya “-k” sesinin düşmesi de denir.Sonunda “-k” sesi bulunan kelimelere küçültme eki geldiğinde bu ses düşer. Örnek: küçük-cük küçücük ufak-cık ufacık

5-BOĞUMLAMA İçinde “-n” ve “-b” sesi yan yana bulunan kelimelerde “-n” sesi ”-m” ye dönüşür.Bu kural birleşik kelimelerde ve özel isimlerde geçerli değildir. Örnek: sünbül sümbül anbar ambar penbe pembe SES OLAYLARI

DİĞER SES OLAYLARI 1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ 2-ULAMA SES OLAYLARI

1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ İki ünlü veya iki ünsüzün yan yana geldiği durumlarda okumayı kolaylaştırmak amacıyla gelen seslerdir.Yardımcı ünlüler dar sesliler(-ı,-i,-u,-ü)iken yardımcı ünsüzler(-y,-n) sesleridir. NOT: “-ş” ve “-s” sesleri yardımcı ünsüz değillerdir.

Örnek: Ali-i Ali’yi O-u Onu gör-yor görüyor bil-r-im bilirim

2-ULAMA Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde ilk kelimenin son harfi ikinci kelimenin ilk harfine eklenmiş gibi okunur.bu olaya ulama(ekleme)denir. Örnek: Senin araban çok uzun.