BİLGİ GÖSTERİM METOTLARI Yrd.Doç.Dr. Seher ARSLANKAYA

Bilginin iyi planlanmış olması, en etkin stratejilerin belirlemiş olması, organizasyonun sağlıklı kurulmuş olması etkin bir bilgi gösterim yöntemi olmaksızın beklenen faydayı gösteremez. Bilgi gösterimini genel olarak üç açıdan değerlendirmek gerekmektedir. Bunlar; Bilgisayarların bilgileri anlayabilmelerini sağlamak için bilgilerin gösterilmesi Kurumsal anlamda bilgilerin gösterilmesi Serbest gösterim

Bilgilerin bilgisayarın anlayacağı hale getirilmesi için öncelikle gerekli uzmanlardan, konu örneklerinden, vakalardan, literatürden vb gibi bilgi kaynaklarından temin edilmesi ayıklanması, elenmesi ve faydalı olmayan bilgilerden arındırılması gerekmektedir. Bu konu yapay zeka biliminde bilginin temini olarak tanımlanmaktadır.

Bilginin temin edilmesi Bilginin temin edilmesi konusunda oldukça yoğun bilimsel çalışmalar yapılmaktadır. Bilginin temini sadece bilginin bulunup toplanmasını değil aynı zamanda elenmesi, ayıklanması, doğrulanması ve gerçeklenmesi gibi eylemleri de içermektedir. Bilginin temin edilebilmesi için öncelikle bilgi kaynaklarının çok iyi belirlenmesi gerekir.

Bilgi temin edildikten sonra bilginin bilgisayar tarafından anlaşılmasının sağlanması için modellenmesi ve formülize edilmesi gerekmektedir. Bu konu da bilginin gösterimi olarak adlandırılmaktadır. Bilgi gösterimi, karar verilecek olan olay hakkındaki bilgilerin bilgisayar tarafından anlaşılmasının sağlanmasıdır.

Bilginin gösterimi konusunda gerekli çalışmalar tamamlandıktan sonra bilgilerin bilgisayarlar tarafından kullanılabilmesi için saklanması ve bilgisayarın hafızasında depolanması gerekmektedir. Bu depolara bilgi tabanı denmektedir. Bilgi tabanındaki bilgiler sürekli güncellenebilmekte, yeni bilgiler ortaya çıktıkça bilgi tabanına konulmakta ve önemini yitiren bilgiler ayıklanmaktadır

Bilginin yönetilmesi elemanları

Bilgi kaynaklarının belirlenmesi Bilgiler; veri tabanları, kitaplar, filmler, haritalar, akış diyagramları, konu hikayeleri, sensörler vb gibi bir çok kaynaktan toplanabilir. Doğru bilgilerin hangi kaynaklarda olduğunun belirlenmesi önemlidir.

Bu bilgi kaynakları iki türlü olabilmektedir. Dokümante edilmiş bilgiler( Açık bilgi): kitap, rapor, film gibi basılmış veya bilgisayar hafızalarında saklanmış bilgilerdir. Bu bilgilere ulaşmak çok kolaydır. Özellikle arama motorları yolu ile bilgisayar hafızalarındaki çok sayıda yoğun bilgiye ulaşmak mümkündür. Bu arama motorları ile internet üzerinden coğrafi olarak da çok uzaklarda bulunan fakat dokümante edilmiş bilgilere ulaşmak mümkün olabilmektedir. Dokümante edilmemiş bilgiler (Örtük Bilgi): Bu bilgiler ulaşılması zor olan bilgiler olup genellikle insanların hafızalarında bulunan bilgilerdir. İnsan tecrübesi ve yeteneğinin ürünü olan bu bilgilerin genellikle dokümante edilmesi de kolay olmamaktadır.

Bilginin Toplanması Bir olay ile ilgili olarak toplanacak bilgilerin türleri ve kaynakları belirlendikten sonra ilgili kaynaklardan bilgilerin toplanması çalışması yapılır. Bilgi toplama işlemini üstlenen kişiye bilgi mühendisi denmektedir. Bilgi mühendisi bilginin toplanması konusunda eğitilmiş ve ne tür bilgilerin toplanması gerektiği hakkında fikir sahibi olan kişidir. Bilgi toplama yöntemleri konusunda uzman olup özellikle konuların farklı açılardan görülmesini sağlayacak yeteneklere sahiptir.

Bilgi toplama yöntemleri Bilginin toplanmasında bilgiyi toplayan ile bilgiyi sağlayanlar arasındaki ilişkinin çok düzenli kurulması gerekmektedir. O nedenle bilgiyi toplayan öncelikle ilişkiye konu olay hakkında bir ön çalışma yapmalı ve özellikle konu ile ilgili temel kavramları öğrenmelidir. Bilginin toplanmasında değişik yöntemleri geliştirilmiştir.

Bilgi toplama yöntemleri A. Manuel yöntemler: Mülakatlar, Yapısal mülakatlar, Yapısal olmayan mülakatlar, Anketler Gözlemler Birlikte yürüme Protokol analizleri Diğer manuel yöntemler

Bilgi toplama yöntemleri B.Bilgisayar destekli yöntemler Özel bilgisayar dilleri, Özel bilgi toplama editörleri, Bilgi toplama yazılımları, C.Öğrenme yolu ile bilgi toplama

Bilgi gösterimi Bilgi gösterimini genel olarak üç açıdan değerlendirmek gerekmektedir. Bunlar; Bilgisayarların bilgileri anlayabilmelerini sağlamak için bilgilerin gösterilmesi Kurumsal anlamda bilgilerin gösterilmesi Serbest gösterim

1. Bilgisayarların bilgileri anlaması için gösterimin metotları 1.Analitik yaklaşımlar: Analitik yaklaşımda bilgi belli bir problem alanındaki açıklamalara, inanç ve iddialara dayanılarak gösterilir. Bu açıklama ve inançlar, bilinen kabullere (oda sıcaklığının termostat ile ayarlanması gibi) ve tecrübeye dayalı gerçeklere (Termostasın çalışmamasından dolayı odanın soğuk olması gibi) dayanır.

a) Kurallar Analitik yaklaşımda en yaygın kullanılan gösterim metotları “kurallar” gibi mantıksal önermelere dayalı gösterim metotlarıdır. Analitik yaklaşımlardan kurallar en yaygın bilgi gösterim metodudur. EĞER ...(Durum)... O_ZAMAN ...(sonuç)... (IF ........... THEN .........) Burada durum bir gerçek haline dönüştüğünde sonuç olarak yeni gerçekler oluşur. Yani kuralın EĞER kısmı sağlanırsa O_ZAMAN kısmı doğrulanmış olur. EĞER Enflasyon yüksek ise O_ZAMAN Fiyatlar yüksektir.

EĞER……… (durum-gerçek) ise O ZAMAN………eylem………. Örnek: EĞER hava yağmurlu ise O ZAMAN şemsiyeni al EĞER sıcaklık = 30 C° (şart) O ZAMAN termostat = “kapalı” ve pencere = “açık”(sonuç)

Kesinlik derecesinde bilinmeyen bilgiler de kurallar halinde gösterilebilmektedir. Mesela bir ülkede enflasyon yavaş yavaş düşüyorsa o zaman fiyatlarında yavaş yavaş düşürülmesi gerekir. Buradaki “yavaş” kavramı kesinlik ifade etmez. Herkese göre yavaş kavramı farklı bir anlam ifade edebilir. Bunun gibi, “yaklaşık”, “civarında”, “yüksek”, “alçak”, “hızlı”, “yeterince” vb gibi birçok ifade günümüz problemlerinin çözülmesinde yöneticiler tarafından çok kullanılmakta ve yöneticiler kendi anlayışlarına göre bu kavramlara dayanarak kararlar verebilmektedir.

1. Bilgisayarların bilgileri anlaması için gösterimin metotları 2.Yapısal yaklaşımlar: Bilgi, birbirlerine bağlı kavramların bir ağ şeklinde birbirleri ile ilişkilendirilmeleri şeklinde gösterilir. Bu yaklaşımda semantik ağlar ve bilgi çerçeveleri en çok kullanılan metotlardır. Bilginin bir hiyerarşik yapıda gösterilmesi söz konusudur ve hiyerarşinin alt düzeylerindeki olaylar üst düzeylerdeki olayların sahip oldukları bilgilere sahiptirler.

Araba ve araba türleri arasındaki ilişki Şekilden de görüldüğü gibi Arabanın sahibi olduğu bir Gerçek (G1- Arabanın motoru olması gerçeği) bütün araba türleri içinde geçerlidir. Yani Mercedes’in hem Toyota’nın hem de Kartal’ın motoru vardır denilebilir. Bunu bir örnek ile açıklamak gerekirse her arabanın motoru olduğu ve Mercedes’in bir araba olduğu bilindiğine göre Mercedes’inde motoru vardır sonucu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bunu hiyerarşik olarak şu şekilde göstermek mümkündür 20

Bilgi çerçeveleri: Belirli bir olaya farklı açılardan bakabilmeyi mümkün kılmaktadır. Mesela bir doktorun her hastası ile ilgili kayıt kartında birden fazla bilginin bulunması sağlıklı karar verebilmesi için önemlidir. Hastanın adı, doğum tarihi, cinsiyeti, teşhis edilen hastalıklar, verilen ilaçlar, ilaçları kullanış şekilleri gibi bilgilerin hepsi bir kart üzerinde yazılıdır. Hasta ile ilgili bir bilgiye ulaşılmak istenildiğinde ilgili kart bulunmakta ve hasta ile ilgili bütün bilgilere kolaylıkla ulaşılmaktadır.

Bilginin kayıt kartları biçiminde bilgisayar ortamlarında toplanmasına bilgi çerçeveleri denilmektedir. Her çerçevede ilgili olay veya nesnenin hangi özellikleri ile ilgili bilgilerin toplanacağı bellidir. Bu özellikleri gösteren kavramlara slot denmektedir. Her slotun bir veya birden fazla değeri olabilir. Yukarıdaki örnekte bilgi çerçevesi “hasta” olarak adlandırılırsa, “hastanın adı:”, “doğum yeri:” vb gibi slotları vardır.

Bilgi çerçevelerine örnek Çerçeve adı: Hasta Adı: Mehmet E.Aydın Doğum yeri: Aydın Doğum tarihi: 01.01.1968 Medeni hal: Evli Teşhis: .................................. .................................. Verilen ilaçlar: ..................... ...................... .................. Çerçeve adı: Hesap makinesi İmalatçı firma: Sony İmal edildiği ülke: Japonya Modeli: CT-150 Trigonometri: Var Yazıcı: bağlanabilir Güç kaynağı: pil, elektrik Programlanabilir: Evet Hafıza: 64KB .........................................

Bilgi Sınıfları: Eğer bilgi çatısı diğer bilgi çatıları ile ilişkilendirilebilir ise o zaman “sınıf” dediğimiz bilgi gösterimi ortaya çıkar. Hiyerarşinin en başında bir olay tanımlanır ve aşağıya doğru bu hiyerarşinin daha spesifik örneklerine doğru dallandırılır. Her alt düzeydeki olay veya nesneler üst düzey ile bir şekilde ilişkilidirler. Bu hiyerarşik yapının en önemli özelliği alt düzey elemanların üst düzey elemanların sahip oldukları bilgilere otomatik olarak sahip olmalarıdır. Her elaman ayrıca bir sınıf olabilir.

Araba sınıfı ve hiyerarşik ilişkileri Şekil bir ARAÇ sınıfını, ona bağlı ARABA sınıfını ve ona da bağlı bir FORD sınıfını göstermektedir. Bu durumda eğer Escord’un bir Ford marka araba olduğu biliniyorsa onun bir araba olduğu dolayısı ile bir araç olduğu biliniyor demektir. .

Semantik ağlar: Yapısal bilgi gösteriminde yaygın olarak kullanılan diğer bir yöntemdir. Bu yöntemde bilgi grafiksel olarak ağlar halinde gösterilir. Ağlar düğümler ve bunları birbirine bağlayan oklardan oluşur. Düğümlerin ve okların bir anlamı vardır. Oklar düğümlerin birbirleri ile ilişkilerinin türünü gösterir. Semantik ağlarda düğümler kavramlara, olaylara ve nesnelere karşılık gelir. Oklara ise çeşitli şekillerde anlam verilebilir. Bu düğümler arası ilişkilere göre değişir. Genel olarak türünden, parçası, örneği, kendisi gibi şekiller olabilir.

Bir semantik ağı Basit bir semantik ağ örneği şekilde verilmiştir. Bu ağda bilgisayarın bir makine, IBM PC marka bir bilgisayar ve mikro işlemciye sahip olduğu görülmektedir.

1. Bilgisayarların bilgileri anlaması için gösterimin metotları 3.Etkileşimli yaklaşımlar: Burada bilgisayarlar örnekleri öğrenerek konu ile ilgili bilgileri zaman içerisinde kazanırlar. Daha sonra örneklere benzer durumlarda benzer kararlar üretirler. Yapay sinir ağları ve genetik algoritmalara dayalı gösterim metotlarını bu sınıfa verilecek en güzel örnektir.

Bir yapay sinir ağı ve bilgi gösterimi Şekil, bir yapay sinir ağındaki bilgileri göstermektedir. Yapay sinir ağlarında sadece nümerik bilgiler saklanabilmektedir.

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi Etkin bir bilişim altyapısı üzerine bilginin kurum içinde aranması, bulunması, üretilmesi, güncellenmesi saklanması, kullanılması ve paylaşılması vb. gibi süreçlerin tüm kurum tarafından benimsenecek şekilde belirlenmesi başarılı bir bilgi yönetimi için kaçınılmaz görülmektedir. Kurumsal bilgi yönetiminde bilgi gösteriminin oluşturulması, hangi bilgilerin nasıl filtreleneceği, kurumsal raporlama standartları, dosyalama standartları, elektronik arşivleme gibi standartlar belirlemeyi tavsiye etmekte yada serbest gösterimi önermektedir.

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi 1.Kurumsal bilgi gösterim standartlarının oluşturulması: Bilginin herkes tarafından aynı şekilde anlaşılabilmesi, doğru bilgilerin doğru yerlerde doğru zamanda bulunması ve anlaşılabilmesi için ortak bilgi gösterim yöntemlerinin geliştirilmesini modelin önemli parçalarındandır. Birimler arasında dolaşacak formlarda bir standart olmalıdır ki bu sayede herkes aynı içerikten aynı şeyleri anlayabilsin. Örneğin siparişten gelen bir bilgi hep aynı formatta gelirse üretimde olanlar bu bilgiyi daha rahat algılayabilir ve bu sayede yanlış üretimler olmamış olur.

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi 2.Bilgi filtreleme: Kurum hangi bilgileri filtrelemesi gerektiğini ve bunları nasıl filtreleyeceğini bilmesi gerekmektedir. Kurumda çok sayıda bilgi vardır fakat herkesin ihtiyaç duyduğu bilgi farklıdır. Aşağıdaki şekilde bilgi filtreleme gösterilmektedir.

Bilgi tabanları Filtreleme Bireysel ve grup bilgi ihtiyaçları Talep

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi 3. Kurumsal Raporlama Standartları: Kurum üretim yaptığı sektörle ilgili olarak Hangi raporları üretmesi gerektiğini, Bu ürettiği raporların hangi düzeylerde üretileceğini ve Hangi formatta üreteceğini belirlemesi gerekir. Yani bir rapor sunulurken belli bir formatta olursa raporu inceleyen tarafından daha iyi anlaşılabilir.

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi 4.Dosyalama standartları: Kurumdaki bilgiler nasıl bir standart formatta gösteriliyorsa bunların dosyalamada da bir standart olması lazımdır. Kurum çalışanları istedikleri bilgilere bu standart sayesinde daha çabuk ulaşabilirler. Örneğin üretimle ilgili dosyaları, siparişlerle ilgili dosyalar, çalışanlarla ilgili dosyalar, müşterilerle ilgili dosyalar, malzeme ile ilgili dosyalar gibi ayrılabilir

2. Kurumsal bilgilerin gösterimi 5.Elektronik arşivleme: Kurumlar, Bilgiye daha kolay hızlı erişimi sağlayabilmek için elektronik arşivleme sistemini kullanabilirler. Bu sayede istenilen yerden bilgiye ulaşmak mümkün olabilir. Bilgiyi arşivlerken de yine belli bir standarda göre yaparsa kulanım kolaylığı da sağlanmış olur.

3. Serbest gösterim Burada belirli bir format aranmaksızın bilgilerin raporlanması, saklanması, güncellenmesi yapılabilir. Gösterimde format olmadığı için bazen karışıklıklara, yanlış anlaşılmalara sebep olabilir.