BİZANS CAM SANATI

Bizans döneminde de cam gerek günlük yaşamda gerekse kamusal ve dinsel mekanlarda kullanılmıştır. Günümüze ulaşan yazılı kaynaklarda ve arkeolojik bulgular Bizans döneminde camın aydınlatmaya yönelik kandillerin üretimi ile günlük tüketim ve saklama kaplarında kullanıldığını ortaya koymuştur. Bunların yanı sıra Bizans döneminde lüks obje olarak tanımlandırılan ve özellikle imparatorluk sarayı için üretilen cam eserler izlenir. Buna göre Bizans döneminde cam, aydınlatmada(pencere camı ve kandillerde), günlük kullanımda, lüks obje olarak ve mozaik sanatında kullanılmıştır

Saraçhane pencere şebekesi

Diatret asma kandil, 800, Suriye Diatret kase ms 4 yy lin ilk ceyregi braunsfeld koln

Camın Renk Oluşumu Yapım işlemi sırasında, henüz cam hamurun katılan bazı maddeler oranlarına bağlı olarak faklı tonlarda renk verirler. Kimyasal olarak cam,silisyum dioksitten oluşur. Potada eriyik haldeyken eklenen bazı madenler (Altın-pembe, kırmızı; Gümüş-sarı; Bakır-yeşil,mavi, turkuaz; Demir-yeşil, mavi,sarı;Kobalt-koyu mavi, açık mavi; Magnezyum-mor, eflatun; Çinko-beyaz,opal) cam hamurunun farklı renk almasını sağlar. Bu madenler oranlarına göre farklı renk tonlarını oluştururlar.   Bu maddelerin kullanılmasında ekonomik etkenler ön plandadır. Bu bağlamda pahalı madenler altın- gümüş gibi) daha çok özel kullanıma yönelik objelerde, ucuz madenler ise günlük kullanıma yönelik eşyalarda renklendirici olarak olarak tercih edilmiştir.Buradan da anlaşıldığı gibi cam üretimini madenlerle yakın bir ilişkisi vardır. Dolayısıyla cam üretiminin yoğun olduğu bölgelerde maden ocakları karşımıza çıkar.

Cam Yapımında Kullanılan Aletler Cam yapımcılarının aletleri genellikle ilkeldir. Demirden üfleme çubugu, demir çubuk ya da pontil baslıca araçlardır. Bunlar sıcak camı elle kolayca şekillendirmek içindir. Ayrıca kerpeten, delik genişletme aleti ile dudak kısmını şekillendirmede yardımcı çeşitli boyda makaslarda bu alet arasındadır. Cam yapımında kullanılan aletlerin, çok yüksek bir sıcaklığa erişen ve akıcılık kazanan bu maddeyi şekillendirmeye uygun ve dayanıklı olmaları gerekmektedir. Bunun yanında üretim sırasında camın görünüşü etkilememeleri gerekir. Ahşap yapım sırasında ıslatılarak kullanılmaktadır. Bunun sebebi, üfleme sırasında yüksek ısıdaki camla ahşap kalıp arasında bir buhar tabakası oluşturmaktır. Böylece kalıbın iz yapması engellenerek çok parlak bir cam yüzey elde edilir

Cam Yapım Teknikleri Bizans camlarında genel olarak Roma Döneminden beri kullanılan cam yapım ve süsleme tekniklerinin tercih edilmiştir. 1.Serbest Üfleme Cam yapım tekniklerindeki en önemli gelişme üfleme çubuğunun bulunmasıyla sağlanır. Bu teknikte özel olarak yapılmış iki uca açık metal çubuk, içinde sıcak camın bulunduğu potaya daldırılır ve sürekli olarak döndürülerek dışa alınır. Sıvı durumundaki cam biraz soğuyup akıcılığını kaybettiğinde borudan yavaşça üflenerek çubuğun ucundaki camın şişmesi sağlanır.

2.Kalıba Üfleme Bu teknikte iki ya da daha çok parçalı kalıpların içerisine ucunda erişmiş sıcak camın bulunduğu üfleme çubuğu sokulur ve üfleme sonucunda şişen cam, kalıbın seklini alır.

Cam Süsleme Teknikleri 1.Kesme Cam eser soğukken gerçekleştirilen bir süsleme tekniğidir. Cam kesim işlemi ile uğrasan ustalara Romalılar döneminde diatretarius adı verilmiştir

2.Cam İpliği Bezeme Cam potasından çekilen ince uzun şerit seklindeki cam hamuruyla yapılan bir süsleme tekniğidir. Bu teknikte süslenmiş objelerin bazen boyun bazen gövde bazen de tüm yüzeylerinin cam ipliği ile bezendiği görülür. Cam iplikleri bazen üzerine sarıldığı camın renginden farklı bir renkte olabilir. 3. Çökertme Cam henüz sıcakken bir alet yardımıyla yüzeye bastırılarak çeşitli büyüklük ve şekilde girintiler oluşturulduğu bir tekniktir. Bu tip girintiler yoğun olarak bardaklarda ve şişelerde görülmektedir. 4. Kalıba Üfleme Aynı zamanda bir yapım tekniği olan kalıba üfleme metodu cam objenin süslenmesini de oluşturur. Önceden bir kalıba işlenen motifler, kalıba üflenen sıcak cam yüzeye geçer. Bu yolla aralarında insan yüzü, kaburgalar, zikzaklar, iç içe halkalar v.b. gibi pek çok desende eserler üretilmiştir.

Erken Bizans dönemi cam üretim atölyeleri köken olarak Roma cam sanatı geleneğine bağlıdır. Roma döneminde ortaya çıkan üretim ve pazarlama organizasyonunun Bizans’ın erken döneminde devam ettiği görülmektedir. Cam üretim atölyeleri üretimin yanı sıra satış amacıyla da kullanılmıştır. Bu dönemde cam üretimini kimi zaman sabit atölyeler yerine gezici ustalar tarafından da üretildiği düşünülmektedir Camın herhangi bir ısı kaynağı kullanılarak hızlıca üretilen bir madde olduğunu söylenebilir. Kırılgan bir malzeme olması nedeniyle bitmiş cam eşyaları belirli bir merkezden alarak taşımak yerine gezici ustalar yerinde, ihtiyaca yönelik üretim yapmışlardır.

Roma dönemi boyali cam surahi ms. 3 yy

Roma donemi boyali cam, 4 yy

Roma İmparatorluğunun hem yönetsel hem de sanatsal anlamda mirasçısı olan Erken Bizans Dönemi, cam sanatı alanında kapsamlı bir endüstriye sahiptir. Bu dönemde yönetimin cam sanatını himaye etmiştir. İmparator Konstantin, M.S.337’deki halk vergilerinden vitriari ( Cam yapımcısı) ve diatretari (Cam dekoratörü)’ler muaf tutmuştur. Ardından yönetime gelen II.Thedosius ise, cam sanatçılarından kişisel vergi almamıştır. Bu yönetsel uygulamalar Erken Bizans Dönemi’nde Başkent Kontantinopolis’in cam üretiminde önemli rol oynadığını gösterir. Bu dönemin imparatorlarının cam sanatına duydukları ilgiyi kanıtlayan bir diğer olgu ise M.S. 551-565 yıllarında Rahip Menas’ın cam yapımında yetkin İbrani ustaları Kontantinopolis’e davet etmesi ve gelişmiş teknikleri burada uygulamalarını sağlamasıdır

Erken dönemin karakteristik örnekleri arasında altın sandiviç tekniği ile bezemeli cam eserler’dir. İki cam arasına altın yaldız boyama tekniği ile dekorasyon yapılmış kase dipleri ile madalyonlar bu grup içinde yer alır. Altin sandvic teknigi 4 yy British Museum Altın sandiviç kap dibi, 4.yy

Erken Bizans dönemi cam sanatı diğer bir eser grubu da M. S Erken Bizans dönemi cam sanatı diğer bir eser grubu da M.S. 578-636 yılları arasına tarihlenen ‘hacı kapları’ dır Suriye ve Filistin kökenli bu eserler, kalıba üfleme tekniği ile üretilmiş çokgen gövdeli şişelerdir. İçlerinden bazıları kulplu olan bu şişelerin üzeri İbrani ve Hıristiyan sembollerle bezelidir Bu şişeleri kutsal yerleri ziyaret eden hacıların yanlarında taşıdıkları bilinmektedir. Hıristiyan hacılar bu şişelerin içinde kutsal edilen yağları taşıyor ve bu yağların hem koruyucu hem de tedavi edici gücüne inanılıyordu.

Altıgen gövdeli şise, 6-7 yy, Kudüs.

M.S.9. yüzyıla tarihlenen bir Suriye el yazmasında detaylı fırın tanımı yapılmıştır Suriye el yazmasında tasvir edildigine göre cam fırın altı bölümden olusur. En alt bölüm derindir. Ve burada ates yanar. Asağıdan gelen atesle ısınıp eritilen cam malzemenin bulundugu orta kısım ön tarafa açılır. En üst bölüm orta kısma bir çatı olusturuldugu gibi üretilen camın sogutulması için kullanılır. Diger üç bölümde cam depolanır. Cam yapımını gösteren toprak kandil, M.S. 1.yüzyıl

Orta Bizans döneminde camı renklendiren madenlerin tercihi her zaman estetik kaygı taşımamıştır. Dönemin ekonomik yapısındaki güçlükler nedeniyle camın renklendirilmesi kullanılan altın,gümüş gibi pahalı madenlerin, özel üretime yönelik lüks eşyalarda kullanıldığı izlenir. Günlük kullanım eşyalarının ise demir ve bakır gibi daha ucuz madenlerle renklendirimiştir. Öte yandan cam atölyelerinin yer aldığı bölgelerdeki maden ocaklarının da bu tercihte etkili olmuştur.

Aslan maskeli kap, aplik, Fransa Reims,4 yy Lif baglamalı kadeh,4. yy Köln

Bizans İmparatorluğunun Orta dönemi, cam üretiminin Anadolu’da etkin bir rol oynamıştır. Erken dönemlerden itibaren köklü camcılık geleneğine sahip olan Anadolu’daki üretim atölyeleri Bizans döneminde de kullanılmıştır. Günümüzde yapılan arkeolojik kazı ve araştırmalar, Anadolu’daki birçok yerleşimde cam endüstrisinin varlığını kanıtlayan bilgiler sunmaktadır. Farklı dönemlerde etkinliğin olduğu merkezler arasında Sardis, Alişar Höyük (Yozgat), Porsuk Höyük (Niğde), Anamur, Truva,Antakya yeralır. Bunların yanı sıra Aphrodisias, Arykanda ve Metropolis’de son yıllarda yapılan kazılar cam üretimine ilişkin veriler içerir.

Lüks obje olarak tanımlanılan eserlerin Konstantinopolis’teki saray atölyesinde üretilmiş ve tüm faaliyetler imparatorluk tarafından desteklenmiştir. Sıkı bir şekilde denetim altında tutulan bu atölyelerde yapılan üretim uzun yıllar Bizanslıları tarafından sır olarak saklanmıştır. Doğu ve batı arasındaki geçiş güzergahında olan imparatorluğun komşularıyla dinamik tutması gereken ilişkiler için bu tür objelerin iyi niyet unsuru olarak kullanılmıştır. Erişilmez objeler olarak algılanan bu eserlerin o dönem için değerleri paha biçilmezdir. Bu şekilde sıklıkla el değiştiren objeler arasında cam eseler de önemli bir yer tutmaktadır

Kültürler arası iletişim ve etkileşimler, özellikle elsanatları ürünlerinde siyasi otoritenin belirlediği coğrafi üslup tanımlamasını getirmeyi zorlaştırır. Bununla birlikte eldeki veriler Bizans döneminin, cam sanatı tarihinde önemli rol oynadığını ortaya koyar niteliktedir