Özge YILDIRIM Uzman Yardımcısı İzleme ve Su Bilgi Sistemi Dairesi Başkanlığı Kimyasal İzleme Şube Müdürlüğü 9 Kasım 2015 İzleme ve Su Bilgi Sistemi Dairesi Başkanlığı Faaliyetleri Konulu Hizmetiçi Eğitim TS EN ISO : Mart 2008 NEHİRLERDEN VE AKARSULARDAN NUMUNE ALMA KILAVUZU T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

İçerik  Kapsam  Numune alma yerinin seçimi Karışmanın önemi  Numune alma zamanı ve sıklığı  Numune alma hazırlığı Belirli yerlerden numune alma Numune alma yöntemleri  Numune alma donanımının ve numunelerin laboratuvara ulaştırılmadan önce muhafazası ile ilgili tedbirler  Numune alınırken dikkat edilecek hususlar  Taşıma ve laboratuvara ulaştırma  Kalite-Güvenlik önlemleri

Giriş Ön Koşul: Numune alma amacının belirlenmesi  Belirli bir amaç için kullanılması planlanan suyun kalitesinin belirlenmesi  İnsan faaliyetlerinin su kalitesi üzerindeki etkisinin belirlenmesi

Kapsam Nehirler ve akarsulardan fiziksel ve kimyasal değerlendirme amacıyla, Numune alma programlarının hazırlanmasında Numune alma tekniklerindeSu numunelerinin işlenmesinde uygulanacak prensipler

dere çay nehir  Nehir ağzı veya kıyı sularından numune alınmasına ve  Çökeltiler, askıda katı madde veya su bitkilerinden ve hayvanlarından numune alınmasına uygulanmaz.  Mikrobiyolojik numune alınmasında sınırlı bir uygulama alanına sahiptir. Kapsam TS ISO akarsular ISO 19458

Numune alınacak kesin noktaların belirlenmesinde genellikle iki hususa dikkat edilir:  Numune alma yerinin seçimi nehir yatağında, nehirde veya akarsuda numune alma kesitinin konumu  Numune alma yerinde kesin numune alma noktasının tanımlanması Numune alma yerinin seçimi Erişilebilirlik

Numune alma yerinin seçimi  Uygun bir köprü kullanılmalı  Numuneler köprünün yakınından alınacaksa, kirlilik oluşumlarına karşı dikkatle belirlenmeli

Numune alma yerinin seçimi En yüksek ve en düşük akışın görüldüğü dönemler göz önüne alınmalı  Tedarik suyunun çekildiği noktaların izlemelerinde, yakın nokta seçilmemeli  İstasyonun yukarısındaki bir deşarj ya da akarsu kolu iyice karışmış olmalı

Karışmanın önemi Akışa ters yönde, karışım noktasından hemen önce, Suyun akış yönünde, tam karışımın gerçekleştiği kısımda En az iki numune alma yeri

Karışmanın önemi Numune alma yerlerinin seçiminde bu üç boyuttaki karışmalar dikkate alınmalıdır Bir akarsuya dökülen atıklar üç boyutta karışırlar:  Düşey (üstten alta)  Yatay (bir taraftan diğerine)  Boyuna (su akış yönünde ilerledikçe) Bir akarsuya dökülen atıklar üç boyutta karışırlar:  Düşey (üstten alta)  Yatay (bir taraftan diğerine)  Boyuna (su akış yönünde ilerledikçe) YSKY’ne göre; Karışım bölgesi uzunluğu Genişlik<100 m için; <1 km Genişlik >100 m için; 10*genişlik Karışım bölgesi genişliği Genişlik*1/4 YSKY’ne göre; Karışım bölgesi uzunluğu Genişlik<100 m için; <1 km Genişlik >100 m için; 10*genişlik Karışım bölgesi genişliği Genişlik*1/4

Karışmanın önemi Karışmaların takibinde izleme teknikleri: Boya, pH, sıcaklık veya iletkenlik Karışmaların takibinde izleme teknikleri: Boya, pH, sıcaklık veya iletkenlik

Numune alma zamanı ve sıklığı  Programa dayalı, sistematik olmalı  Su kalitesindeki döngüsel değişimleri ortaya koymalı  Standartlaştırılmış bir yöntem kullanılmalı  Tekrarlanacak araştırmaları ve takibi kolaylaştırmak için saha formu/kayıt defteri oluşturulmalı

Numune alma hazırlığı Numune alma dosyası / el kitabi Numune alıcılara aşağıdaki bilgiler verilmelidir:  Numune alma noktasının kesin tarifi ve ilgili belgeler,  Gerekli numune tipi, numune alma teknikleri,  İlgili şişeler, süzme, muhafaza veya saha ölçmeleri hakkında bilgi vb.  Şişelerin doldurulma talimatı,  Numune alma aracı ----> 1 °C ve 5 °C arasında tutabilecek bir soğutma ünitesi bulunmalı

Köprülerden numune alma

Akıştan numune alma

Kıyıdan ve tekneden numune alma

Buz altından numune alma güvenlik tehlike varsa alternatif bir yerden alınmalı  Numune alma yeri yılın diğer mevsimlerinde kullanılan numune alma yerine mümkün olduğunca yakın olmalı  Numunenin alınacağı yerin etrafındaki karlar ve buz parçaları temizlenmeli, bir matkap veya burgu ile bir delik açılmalı  Deliğin etrafının temiz olduğundan emin olunmalı  Su, buzun altından serbestçe akıtılmalı  Numune, buzun alt kısmının yeterince uzağından alınmalı

Numune alma yöntemleri Tek, ayrılmış numuneler Belirli derinliklerden numune alma  Su yüzeyinin 25 cm’lik kısmı dahilinde  Kaplar direk olarak daldırılabilir  Yüzey filmlerinin alınmasından kaçınılmalı  Yüzeyden 25 cm derinliğe indirilir  Şişe bir çubuk ile bağlanarak istenen derinliğe inilir  Su yüzeyinin 25 cm’lik kısmı dahilinde  Kaplar direk olarak daldırılabilir  Yüzey filmlerinin alınmasından kaçınılmalı  Yüzeyden 25 cm derinliğe indirilir  Şişe bir çubuk ile bağlanarak istenen derinliğe inilir  İstenen derinlikte bir defa veya sürekli numune alınmasına yönelik ekipmanlar  Girişlerinin sudaki kalıntılardan tıkanması önlenecek şekilde yerleştirilmelidir.  Düşük pompalama hızları tavsiye edilmez, izokinetik şartlar ya da akış hızı: 0,5 m/s-3,0 m/s arası  İstenen derinlikte bir defa veya sürekli numune alınmasına yönelik ekipmanlar  Girişlerinin sudaki kalıntılardan tıkanması önlenecek şekilde yerleştirilmelidir.  Düşük pompalama hızları tavsiye edilmez, izokinetik şartlar ya da akış hızı: 0,5 m/s-3,0 m/s arası Kemmerer, Ruttner ve Niskin tipi örnekleyici

Yüzey tabakasından veya yüzey filmlerinden numune alma Numune alma yöntemleri Geniş ağızlı bir kap kullanılmalı  Numune alma kabı el veya bir çubuk ile kontrol edilmeli  Numune kabı veya şişesi akıntıya bakmalı  Kabın ağzının yarısı suya daldırılmış vaziyette su yüzeyinin biraz altında yatay konumda tutulmalı  Şişenin, nehrin yüzey tabakasını alacak şekilde dolması sağlanmalı  Aşırı dolmasına izin verilmemeli Geniş ağızlı bir kap kullanılmalı  Numune alma kabı el veya bir çubuk ile kontrol edilmeli  Numune kabı veya şişesi akıntıya bakmalı  Kabın ağzının yarısı suya daldırılmış vaziyette su yüzeyinin biraz altında yatay konumda tutulmalı  Şişenin, nehrin yüzey tabakasını alacak şekilde dolması sağlanmalı  Aşırı dolmasına izin verilmemeli Otomatik numune alma cihazları  Elle müdahale gerekmeden sürekli veya seriler hâlinde numune alımı  Nehir kalitesinin zamana bağlı değişiminin araştırılması amacıyla yapılan numune alma işlemlerinde kompozit numuneler hazırlanmasında faydalı olur.  Uygun cihaz seçimi özel numune alma şartlarına bağlıdır.  Örneğin, çözünmüş eser metallerin ortalama yükünün tahmin edilmesi için peristaltik pompa  Elle müdahale gerekmeden sürekli veya seriler hâlinde numune alımı  Nehir kalitesinin zamana bağlı değişiminin araştırılması amacıyla yapılan numune alma işlemlerinde kompozit numuneler hazırlanmasında faydalı olur.  Uygun cihaz seçimi özel numune alma şartlarına bağlıdır.  Örneğin, çözünmüş eser metallerin ortalama yükünün tahmin edilmesi için peristaltik pompa

Numune alma donanımının ve numunelerin laboratuvara ulaştırılmadan önce muhafazası ile ilgili tedbirler  Numune alma donanımı ve şişelerin kirlenmesine fırsat verilmemeli  Yeni veya temizlenmiş şişeler, koruyucu ilâve edilmiş olanların yanında depolanmamalı  Numunelerin kararlılığı ve yapılarının bozulmaması  Çok kirli numuneler ile temiz nehir numuneleri iki ayrı soğutucuda depolanmalı ya da ayrı bölmelerde muhafaza edilmeli  Koruma adımlarının tümü rapora kaydedilmeli  Muhafaza sıcaklığı da ölçülerek rapora kaydedilmeli

Numune alınırken dikkat edilecek hususlar  Sahaya ulaşma  Numune alma dosyasındaki bilgiler kullanılarak numune yeri teyit edilmelidir.  Donanımın yıkanması  Su ile temas eden donanımların tamamı yıkanmalı  Donanım silkelenerek suyun fazlası olabildiğince uzaklaştırılmalı  Laboratuvar talimatlarına uyulmalı

Numune alınırken dikkat edilecek hususlar  Küçük kısımlar hâlinde (azar azar) numune alma  Düşük akışlı nehirler veya su kaynağına ulaşımın zor olduğu yerlerde,  Küçük hacimlerden bir numune hazırlanarak uygun ölçekte bir birleştirme şişesine aktarılır  Yığın numunenin hacmi yeterliyse bunlar homojen olarak münferit şişelere (sabit karıştırma yapılarak) aktarılır  Numune kısımlarının tamamının alınması için gerekli süre 5 dakikadan daha az olmalı

Numune alınırken dikkat edilecek hususlar  Numune alma yerinde koruyucuların ilâvesi  Belirli alt numune tiplerinin numune alma yerinde korunmaları gerekir  Korunması ile ilgili özel analitik standardlara ve bilgi için klavuzuna başvurulmalı  Ekipmanlarda bulaşma olmamasına dikkat edilmeli  Koruma adımlarının tamamı ile depolama sıcaklığı da ölçülerek rapora kaydedilmelidir. ISO

Numune alınırken dikkat edilecek hususlar N umune şişelerinin tamamı etiketlenmeden yeni numune alınmaya başlanmamalı  Etiketleme  Numune kapları açık şekilde tanımlanmalı  Ayrıntılar aynı kap üzerine yapıştırılmış bir etikete kaydedilmeli  Ayrıntılı bilgiler, önceden basılmış etiketlerle tanımlanarak hem alınan numuneye hem de laboratuvar numune kayıt dokümanına yapıştırılmalı

Taşıma ve laboratuvara ulaştırma  Taşıma  Donanım ve alt numuneler araçta çapraz kirlenmeyi önlenecek şekilde (örneğin ayrı kapaklı kasalarda) muhafaza edilmeli  Numunelerin tamamı karanlıkta muhafaza edilmeli ve soğutulmalı  Laboratuvara ulaştırma  Numune alan kişinin numunelere ve kayıt belgelerinin güvenlik ve izlenebilirliğine yönelik bir sorumluluğu vardır.  Hasar görmediğini ve doğru yerde muhafaza edildiklerini kontrol etmeli  Kayıplar, kazalar ve hasarlar numune kayıt formuna işlenmeli  Ayrıca numuneleri taşıyan kişi de benzer şekilde kayıtlar tutmalı  Yasal amaçlar için kullanılabilecek numuneler  Numunelerin yasal amaçlarla kullanılacağı durumda kurallar çok daha ağır olabilir.  Numune almanın herhangi bir aşamasında, bazı ülkelerde konuyla ilgili bir ulusal mevzuat bulunup bulunmadığına dikkat etmeli

Kalite  Kirlenmenin önlenmesi  Numune alınırken kirlenme kaynakları dikkate alınmalı  Bazı kirlenme kaynakları ve bunların nasıl kontrol altında tutulabileceği ISO ’te verilmiştir  Numune alma işlemi boyunca tek kullanımlık eldivenler kullanılmalı  Kirlenme görülen, bilinen veya şüphelenilen durumların tamamında numune atılmalı ve yeniden numune alınmalı  Çökelti varlığında, numuneyi kirletmeden üstündeki sıvı kısmı başka bir kaba aktarılmalı ve numune kabı üzerine yapılan işlem kaydedilmeli  Kirlenmenin önlenmesi  Numune alınırken kirlenme kaynakları dikkate alınmalı  Bazı kirlenme kaynakları ve bunların nasıl kontrol altında tutulabileceği ISO ’te verilmiştir  Numune alma işlemi boyunca tek kullanımlık eldivenler kullanılmalı  Kirlenme görülen, bilinen veya şüphelenilen durumların tamamında numune atılmalı ve yeniden numune alınmalı  Çökelti varlığında, numuneyi kirletmeden üstündeki sıvı kısmı başka bir kaba aktarılmalı ve numune kabı üzerine yapılan işlem kaydedilmeli

Kalite Analitik sonuçları etkileyebilecek koşul ve durumların tamamı kaydedilmeli  Numune alma noktası,  Numune alınma tarihi ve zamanı,  Numune toplayan kişinin adı,  Numune alma sırasında ve/veya hemen öncesindeki hava şartları  Su kütlesinin görünüşü, durumu ve sıcaklığı,  Su kütlesinin akış durumu  Numunenin görünüşü / kokusu  Kullanılan numune alma cihazının tipi,  Kullanıldıysa numune koruma tekniğine ilişkin bilgi,  Kullanıldıysa numune süzme tekniğine ilişkin bilgi,  Numunelerin muhafaza şartlarına dair tüm bilgiler

 Numune alma protokolleri  Protokol ve prosedürlerde yapılan değişikliklerin bir “tarihçe”si tutulmalı  Tayin sınır değerleri ve kesinlik gibi laboratuvar değişiklikleri kaydedilmeli  Numune alma yönteminde, numune alma noktasında ve personelindeki değişiklik mutlaka kaydedilmelidir.  Belgelendirme/kayıt/akreditasyon  Kalite yönetim sistemleri: ISO 9001, ISO …  Kalite sistemlerinden ziyade, sistemi oluşturan etkenler veri kalitesini de belirler  Kalite kontrol  Nehirlerden numune almak için kullanılabilen bu tekniklerin tüm ayrıntıları ISO ’te verilmiştir. Kalite

Güvenlik önlemleri  Düzenli olarak, her türlü hava şartında güvenli erişim  Bu kriterin karşılanmadığı durumlarda teknik amaçlarını yönünden tercih edilir bir yer dahi olsa programdan çıkarılmalıdır.  Buzdan, köprülerden, nehir kenarlarından veya teknelerden, biyolojik arıtma tesislerinden numune alınırken veya suya girildiği durumlarda güvenlikle ilgili hususlara özel dikkat gösterilmelidir.

Dinlediğiniz için Teşekkür Ederim Özge YILDIRIM Özge YILDIRIM