EU-IPA12/CS03 Gaz Ticareti Platformu için Tasarım ve Uygulama Planının Oluşturulması Danışmanlık Hizmetleri 6. Istanbul Trader’s Meeting 1 Nisan 2016 Bakatjan Sandalkhan / Orhan Çıtanak

Gaz Ticareti Platformu için Tasarım ve Uygulama Planının Oluşturulması Projesi, Dengeleme, Spot ve Vadeli İşlemler ile Kapasite Tahsis Platformlarının tasarımını hedeflemektedir Kaynak: Takım Analizi Enerji Sektör Programı (Aşama 1) GTP projesi, Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) Türkiye 2012 Ulusal Programı kapsamında finanse edilen projelerden birisidir Sözleşme 25 Mayıs 2015 günü T.C. ETKB Dış İlişkiler ve AB Genel Müdürlüğü ile imzalanmıştır Gaz Ticareti Platformu ve ilgili bileşenlerine dair fonksiyonel tasarımın, ticari dengeleme ve/veya toptan gaz ticaretine uygun şekilde hazırlanması Elektronik Bülten Tablosu’nun, hedef Doğal Gaz Piyasası Modeli ve Tezgahüstü Piyasalar ile uyumuna ilişkin teknik ve fonksiyonel önerilerin sunulması Çalışanların saha ziyaretleri, eğitim ve çalıştaylar ile kurumsal kapasite gelişimi Aşamalar ve Çıktılar D1 - Proje Başlangıç Raporu D2 - Ara Değerlendirme Raporu D3 - Taslak İnceleme ve Değerlendirme Raporu (DSER-1) D6 - Taslak İnceleme ve Değerlendirme Raporu (DSER-2) D7 - Analiz Raporları (ANR-1 & ANR-2) D8 - Analiz Raporu (ANR-3) D10 - Nihai İnceleme, Analiz ve Değerlendirme Raporu (FSER) D2 - Ara Değerlendirme Raporu D4 - Yeni EBT için Taslak Fonks. Tasarım ve Özellikler Raporu D5 - Nihai Görev 1 Raporu D11 - Teknik ve Fonksiyonel Tasarım Taslak Raporu (DTFD) D12 - Nihai Tasarım Özellikleri Raporu D2 - Ara Değerlendirme Raporu D9 - Değerlendirme Raporu (AR) D13 - Eğitim ve Kapasite Geliştirme D14 - Nihai Rapor Proje TanıtımıHedeflenen Sonuçlar Aşama 1 – Piyasa Analizi ve İş Gereksinimleri Aşama 2 – Fonksiyonel ve Teknik Tasarım Aşama 3 – Eğitim ve Kapasite Oluşturma 2

3 Dünyada Doğal Gaz Fiyatlarının Oluşumu, 2014 Kaynak: Wholesale Gas Price Survey Edition, IGU, Oxford Energy Institute Doğal gaz ticaretinin en önemli unsuru olan fiyatlandırmada gazın gaz ile rekabetinin payı, %12 artışla %43 olarak gerçekleşmiş, petrol endeksli fiyatlandırma %7 oranında düşüş göstermiştir Kuzeybatı Avrupa%88 Orta Avrupa%53 Akdeniz Bölgesi%30 Güneydoğu Avrupa%4 Avrupa%61

4 Avrupa piyasasında sözleşme yapılarının gelişimi, standartlaştırılmış ürünler yoluyla kısa-orta vadeli işlem yapma yönünde ortaya çıkan talebi güçlendirmiştir Ticarete Tabi Hacim (%) İngiltere Ticaret İçin Mevcut Ana Sözleşme Seçeneklerine Genel Bakış Değiştirilemeyen Sözleşmeler Ticaret Yapılabilir Sözleşmeler Tezgahüstü Piyasalar (OTC) Borsa Spot [LNG In-Month / NG DA / Crude Dated] Gün İçi İhaleler veya Gün Öncesi Sabit Spot | Vadeli İşlemler [Prompt to Year ahead] Spot | Forwards [Prompt to Year ahead] Fiziki Finansal İkili Anlaşma FizikiGün İçi Dengeleme FizikiUzun Vadeli Borsa / OTC, ticareti destekleme amacıyla karşı taraf riskinin transferini, işlem uzlaştırmasını ve sözleşme standardizasyonunu kolaylaştırmaktadır Uzlaştırma TürüZamanlamaPiyasa TürüÜrün Piyasa İhaleleri Anlık |Ay-içi | Tarihli Fiziki * Hollanda 10-15% %10-15%5-10% 40-50%0%45-55%0% 35-45%c.90-95%25-35%90-95% Üst Seviye Tahminler *Fiziki uzlaşma opsiyonlu finansal ürünleri içerirKaynak: Takım Analizi

Net Hareket Oranı Tüketim TWh/yıl Ticaret Hacmi TWh/yıl , , , , , , , NBP 20,505 TWh/yıl TTF 13,555 TWh/yıl NCG ZEE PEGs GPL Balon büyüklüğü ticaret hacmini temsil etmektedir CEGH PSV UDN * *** Ticaret Hacmi / Tüketim tahminlenen ,7 potansiyel **Ticaret Hacmi / Fiziki Teslimat Brüt Hareket Oranı*** 39,63,6 1,3 0,9 5,5 3,028,91,4 *NCG ve Gaspool tek platform olarak değerlendirilmektedir Proje kapsamında Ziyaret Edilen Hublar Avrupa doğal gaz üslerine bakıldığında NBP ve TTF öne çıkmakla birlikte, Güneydoğu Avrupa ve Akdeniz bölgesinde UDN’nin potansiyelinin yüksek olduğu görülmektedir Kaynak: NBP, TTF, ZEE, NCG, PEGs, GPL, CEGH, PSV, Takım Analizi Net Hareket Oranı** TTF GPL+NCG PEGs PSV ZEE CEGHNBPUDN

OTC Hacmi TAKAS GÜN İÇİ GÜN ÖNCESİ HAFTA / AY DENGELEME AYLIK ÇEYREKLİK SEZONLUK GAZ YILI TAKVİM YILIOPSİYONLAR DENGELEME ÜRÜNLERİ SPOT VADELİ AYLIK VADELİ ÇEYREKLİK VADELİ SEZONLUK VADELİ YILLIKOPSİYONLAR Hacmen (2014) BORSA NBP TTF Gaspool PEGs SUD TIGF ZEE + ZTP PSV VTP PEGs Nord NCG ICE ICE Endex PEGAS ICE Endex PEGAS ICE Endex PEGAS CEGH ICE Endex PEGAS Çok AzAzOrtaYüksekSıfır Hacim TİCARET SİSTEMİ Trayport Kendi Sistemi Trayport Kendi Sistemi Trayport Kendi Sistemi Trayport PEGAS ICE Endex Trayport Kendi Sistemi PEGAS GME Trayport Ürünler Kaynak: ICE, ICE Endex, Powernext, CEGH, GME, Oxford Energy Institute, Takım Analizi Tezgahüstü (OTC) ve organize piyasalarda ticareti gerçekleştirilen ürünlerdeki çeşitlilik piyasa gelişimini göstermekte olup, kısa vadeli ürünlerde yüksek likidite gözlemlenmektedir 7

7 1.Sistemin az sayıda ülkeden gelen ve çok büyük ölçüde uzun vadeli sözleşmeler kapsamında gerçekleşen fiziki akışlarla beslenmesi. 2.Sistemin giriş kapasitesinin, uzun vadeli alım anlaşmalarına göre planlanmış olması; buna bağlı olarak (i) günlük kış talebinin karşılanması noktasında ve (ii) rekabeti, arz çeşitliliğini, uzun vadeli alım anlaşmalarında kesinti olması durumda arz güvenliğini sağlayacak alternatif akışlara olanak tanıyacak yedek giriş kapasitesine sahip olmak noktasında yetersiz kalması. 3.Altyapı yatırımlarının gerçekleştirilmesi sürecindeki engeller. 4.Doğalgaz İletim Sistemi İşletmecisi fonksiyonunun, doğalgaz piyasasında en büyük paya sahip şirketin bünyesinde bulunması 5.Tarifelerin öngörülebilir yapıda olmaması 6.Piyasa Yapılarındaki Eksikler (Kapasite Piyasası, Dengeleme Mekanizması, Spot İşlemler, Vadeli İşlemler, Uzlaştırma, Teminat ve Takas Mekanizmaları) Türkiye Doğalgaz Piyasasına İlişkin Temel Tespitler Kaynak Çeşitliliği Esneklik Yedek Kapasite Bağımlılık Arz Güvenliği Rekabet Fiyat Piyasaya Güven Özel Sektör Katılımı Likidite Rekabet

8 Global / Bölgesel Piyasalardaki Gelişmeler 1.Global olarak, talep gelişimi oldukça zayıf, ancak arz gelişimi kuvvetli.. Gelir dağılımı bozukluğu ve yüksek borç seviyesine bağlı düşük ekonomik büyüme beklentileri, sanayinden hizmete dönüş, fizikiden sanala dönüş, yenilenebilir enerjinin artan payı, enerji verimliliğindeki artış, üretim teknolojilerindeki gelişmeler… 2.Petrolde yaşanana benzer bir pazar savaşı… ABD ve Avustralya’da inşaatı devam eden LNG ihracat terminallerinin devreye girmesi, Avustralya’nın Uzakdoğu’yu beslemeye başlaması, Katar’ın Avrupa’ya dönüşü, Katar ve US orijinli LNG’nin Avrupa pazarında Rus boru gazı ile savaşı… 3.Rekabet ortamını tesis etmiş gaz piyasalarında, petrol fiyatlarının toparlanması senaryosunda dahi, düşük fiyat seviyelerinin devam etmesi… 4.Avrupa’da yeraltı depolarında düşük kapasite kullanım oranları… Kış ve yaz fiyatları arasındaki düşük spread’ler… 5.Yeni upstream projelerinin finansmanında zorluklar… Örneğin, bölgesel risklere ve düşük petrol fiyatına bağlı olarak Kuzey Irak gaz sahalarında yapılması planlanan yatırımların gecikmesi ve Kuzey Irak’ın planların aksine, bir süre daha ihracatçı değil, ithalatçı bir bölge olarak kalması…

9 Amaçlarımız / Yöntemlerimiz / Önceliklerimiz Amaçlarımız: 1.Doğal gazın tüketicilere kaliteli, sürekli, ekonomik, rekabete dayalı esaslarda sunulması. 2.Türkiye’nin bölgesel bir enerji üssü / ticari hub konumuna gelmesi. Yöntemimiz / Modelimiz: 1.Rekabetçi bir piyasa yapısı. Önceliklerimiz: 1.Yeterli altyapı ve yedek kapasite (çift yönlü ve yüksek enterkonneksiyon kapasitesi, ilave LNG/FSRU terminalleri, yüksek depolama ve geri üretim kapasitesi) 2.Güçlü, özerk ve uluslararası bir doğal gaz sistem sağlayıcısı ve sistem işletmecisi (şebeke, depo, LNG terminalleri) 3.Adil ve şeffaf rekabet ortamı, doğru fiyat sinyalleri, etkin ve güvenilir piyasa yapısı, sistemler ve düzenlemeler. 4.Güçlü piyasa katılımcıları Kaynak: Takım Analizi

Önerilen doğal gaz piyasası modelinde EBT’nin, Kapasite Tahsis ve Şeffaflık Platformu olarak konumlandırılması ve Dengeleme, Spot ve Vadeli İşlemler platformlarının sırasıyla BOTAŞ İletim Sistemi İşletmecisi, EPİAŞ ve BİST tarafından işletilmesi öngörülmektedir Kaynak: Takım Analizi Ticaret Bilgisi / Teminat Kontrolü Doğal Gaz Alım / Satımı Takas Raporu Kapasite Alım / Satımı Ticaret Bilgisi (Spot İşlemler Piyasası ve Dengeleme Platformlarındaki gerçekleşen ticari işlemler ile Kapasite Tahsis Platformu senkronize çalışır) Dengeleme Platformu Vadeli ve Türev İşlemler Piyasası Spot İşlemler Piyasası Gaz Ticareti Platformları BOTAŞ İletim Sistemi İşletmecisi EPİAŞBİST Taşıtanlar Şeffaflık EBT Kapasite Tahsis Platformu Miktar Bildirimi UDN BOTAŞ İletim Sistemi İşletmecisi TMB / TMDB Teminat, Takas ve Uzlaştırma Mekanizması Merkezi Takas ve Uzlaştırma Kuruluşu Tezgahüstü Gaz Ticareti Platformları Doğal Gaz Alım / Satımı Ticaret Bilgisi (OTC) Fiyat Sinyali Piyasa Verisi 9

Kaynak: Takım Analizi 11 Gaz Ticareti Plaformu, Türkiye’nin amaçlarına yönelik için bir araç olup, başarıya ulaşabilmesi adına 3 ön gereksinimin sağlanması ve gerekli yasal temelin oluşturulması zorunludur Gaz Ticareti Platformu Amaç Araç Doğal gazın tüketicilere kaliteli, sürekli, ekonomik, rekabete dayalı esaslarda sunulması ve Türkiye’nin bölgesel bir enerji üssü konumuna gelmesi Ön Gereksinimler Güçlü Altyapı ve İletim Sistemi İşletmecisi 1 BOTAŞ’ın Yeniden Yapılandırılması 3 BOTAŞ'ın Ticaret Fonksiyonunun Güçlendirilmesi 2 Gaz Ticareti Platformu Amaç Araç Doğal gazın tüketicilere kaliteli, sürekli, ekonomik, rekabete dayalı esaslarda sunulması ve Türkiye’nin bölgesel bir enerji üssü konumuna gelmesi Ön Gereksinimler Gaz Ticareti Platformu Doğal Gaz Strateji Belgesi / Yeni Kanun Temel 0 Güçlü Altyapı ve İletim Sistemi İşletmecisi 1 BOTAŞ’ın Yeniden Yapılandırılması 3 BOTAŞ'ın Ticaret Fonksiyonunun Güçlendirilmesi 2

12 Kritik Adımlar 1.Doğal Gaz Piyasası Strateji Belgesi’nin Hazırlanması 2.Doğal Gaz Piyasası Kanunu’nda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasarı Taslağının Hazırlanması 3.Ulusal İletim Sistemin Güçlendirilmesine Yönelik Mevzuat, Planlama ve Finansman Çalışmaları 4.Kapasite, Dengeleme ve Uzlaştırma Mekanizmalarının Kurulması ve İşlerlik Kazanması 5.Türkiye Gaz İletim Anonim Şirketi’nin Kurulmasına İlişkin Hazırlık Çalışmaları (İletim, Depo, LNG, Enterkonneksiyonlar dahil Uluslararası Bir Altyapı Şirketi) 6.BOTAŞ’ın «International Oil and Gas Company» olarak Konumlandırılması 7.BOTAŞ’ın Hâkim Durumunun Adil Rekabet Ortamını Bozucu Olası Etkilerinin Önlenmesine İlişkin Düzenlemeler 8.Spot İşlemler Piyasası’nın İşlerlik Kazanması 9.Vadeli ve Türev İşlemler Piyasası’nın İşlerlik Kazanması 10.Merkezi Teminat, Takas ve Uzlaştırma Mekanizmasının İşlerlik Kazanması Kaynak: Takım Analizi