BBY 367 Tıpta Bilgi Yönetimi 2 : Tıp kütüphaneleri Tıp kütüphaneciliği Nazan Özenç Uçak

TIP KÜTÜPHANELERİ Tıp kütüphaneciliğinin temeli anlamlı, doğru ve güncel bilgiye hızlı erişim ilkesine dayanır. Sağlık konusunun önemi ve aciliyeti bu kütüphanelerin oluşumu ve gelişiminde önemli olmuş ve bu türü diğer kütüphane türlerinden ayırmıştır.

Tarihsel gelişimi İlk tıp papirüsleri M.Ö. 2600 Sümerler ve M.Ö.1900-1500 yılları arasında Mısırlılar tarafından yazılmıştır. Roma, Eski Yunan ve Arap-islam dünyasında tıp kütüphanelerinin örnekleri vardır. İlk tıp kütüphanesi Mezopotamya’da Asurbanipal döneminde (MÖ. 668-626) kurulan Ninova Kütüphanesidir. Burada tıpla ilgili tabletlere rastlanmıştır. Mısır tapınakları şifa merkezi olarak kullanılmıştır. Bunlar içinde en iyi organize edilmiş olanı Toth Tapınağının koleksiyonudur. Çok tanrılı dönemde Asklepios adına yapılan tapınaklar aynı zamanda o dönemin hastaneleridir. İstanköy Adası Asklepion’u tıp okulu ve kütüphanesidir. Hipokrat’ın bu kütüphanenin geliştirilmesinde katkısı vardır.

Osmanlı’da tıp kütüphanelerinin temelini medrese ve dar-üş-şifalar oluşturur. Osmanlıda ilk tıp kütüphanesi II. Murat döneminde İshak Bey tarafından 1446 da Üsküp’de kurulan İshak Bey Medresesi Tıp Kütüphanesidir. 1470 Fatih külliyesi- Fatih Dar-üş-şifası, 1555 Süleymaniye külliyesi-tıp medresesi ve dar-üş-şifası önemli merkezlerdir (Atılgan 2005). Bu kütüphanelerde bilginin depolanmasının yanı sıra kolay erişim için düzenlemelerde yapılmıştır.

-20.yy ortalarına kadar “tıp kütüphaneleri” olarak adlandırılan merkezler daha sonra uzmanlaşmaya bağlı olarak “biyotıp kütüphanesi”, “sağlık bilimleri kütüphanesi” veya “tıp merkezi kütüphanesi” adlarını almıştır.

Tıp kütüphanelerinin özellikleri Kuruluş amaçları, hizmet grupları, oluşum ve yapılanma farkları nedeniyle birbirinden ayrılırlar. Çoğunlukla hastane kütüphaneleri olarak anılmaktadır. Bağlı olunan hastanenin büyüklüğü, uzmanlık alanlarına göre yapılanmaları da farklı olmaktadır. Hastane özellikleri ve gelişimi arttıkça bu kütüphanelerde gelişmektedir. Hastane kütüphaneleri öncelikle hastane çalışanlarının -doktor, hemşire vb.- bilgi ihtiyacını karşılamak üzere hasta bakımını destekleyecek hizmeti vermektedir Hastanenin yanı sıra eğitim ve araştırma faaliyetleri de yürütülüyorsa, kütüphanenin bu unsurları da desteklemesi beklenir (Lett, 2003).

Tıp kütüphanelerinin türleri Genel olarak tıp kütüphanelerini dört gruba ayrılır: Hastane kütüphaneleri Akademik tıp kütüphaneleri Sağlık sektörü/ endüstrisindeki tıp kütüphaneleri Tıp derneklerinin ve vakıfların kütüphaneleri (Darling ve Graham 1988)

Hastane kütüphaneleri Hastane personelinin bilgi ihtiyacını karşılamak için klinik ve biyomedikal bilgi kaynaklarının ağırlıklı olarak yer aldığı bilgi merkezleridir. Amaç: kurumun bilgi gereksinimini belirlemek, bu gereksinimleri karşılayacak bilgi sistemlerini tasarlamak, kurum içinde üretilen verileri saklamak, çözümlemek, sonuçlarını bilgiye dönüştürerek raporlaştırmak, dağıtımını gerçekleştirmek ve bu bilginin performans geliştirmek amacıyla kullanımını sağlamaktır (Alkan 2003).

Hastane kütüphaneleri Koleksiyon daha çok hasta bakımı üzerine hazırlanmış yayınlardan oluşur. Hastane çalışanlarının rutin ve acil bilgi ihtiyacını karşılar. Kullanıcıları doktorlar, hemşireler, öğrenciler, teknik ve idari personel, hastalar ve hastane yöneticileridir (Lett 2003).

Akademik Tıp kütüphaneleri Eğitim, araştırma ve hasta bakımı ile ilgili merkezlerdir. Bu nedenle bu üç unsuru da destekleyen bir koleksiyona sahiptir. Temel kaynakların yanısıra, klinik eğitim kaynaklarını da içerir. Koleksiyon ve sunulan hizmetler çok yönlü ve diğer tıp kütüphane türlerine oranla daha zengindir. Tıp alanında ayrıntılı, bilimsel ve güncel bilgiye erişimde önemli merkezlerdir. Özellikle yayın tarama, kütüphanelerarası ödünç verme, gör-işit hizmetleri, kullanıcı eğitimi, güncel duyuru ve SDI gibi hizmetler vermesiyle diğer tıp kütüphanelerden ayrılır.

Sektör / Endüstri kütüphaneleri Sağlık sektöründe faaliyet gösteren özel kütüphanelerdir. Bunlar ilaç firmaları, araştırma kurumları veya medikal araç-gereç üreten ve pazarlayan kurumlar olabilir. Hizmetleri ve koleksiyonları dar kapsamlıdır.

Dernek ve vakıf kütüphaneleri Tıp ve sağlık alanında kurulan dernekler ve vakıflara hizmet veren kütüphanelerdir. Kuruluş amaçları daha çok üyelere hizmettir. Genelde doktorlara ve diğer sağlık çalışanlarına hizmet verirler. Koleksiyon ve hizmetleri sınırlıdır.

Tıp kütüphanelerinin değişimi ve nedenleri Tıp kütüphaneleri hızlı bir değişim içindedir. Bu değişime neden olan unsurlar şu şekilde özetlenebilir: Yeni bilgide hızlı artış Yeni uzmanlık alanları ve bunlara ait literatürün atması Elektronik tanı ve tedavi araçları ile elde edilen bilginin organizasyonu Tele-tıp / uzaktan tıp uygulamaları ve bunlara ilişkin verilerin düzenlenme zorunluluğu Klinik kararlar ve benzeri bilginin yayınlanması Yeni bilgi teknolojisi ve bunların yaygın kullanımı

Değişim sonuçları Bu gelişmeler araştırma ve eğitim yapısının yeniden tanımlanması gereğini doğurmuştur. Yeni sağlık sistemlerinin bilgiye ve kanıta dayalı olması gereği ortaya çıkmıştır. Kanıta dayalı-evidence based medicine Bilgiye dayalı-knowledge based medicine

Anlamlı bilginin tıpla ilgili bilgi yığını içinden seçilerek kısa sürede sunulmasının hasta bakımı açısından önemi Kanıta dayalı tıp anlayışı ile tıp kütüphanelerinin yeniden yapılandırılması Teknolojik gelişmeye ayak uydurma Tıp ve sağlık alanlarında oluşan kuram ve uygulamaları yakından izleme gereği var.

Koleksiyon özellikleri Tıp ve sağlık bilimleriyle ilgili koleksiyonun çok çeşitli türlerde, çeşitli düzeylerde ve farklı ortamlara kayıtlı bilgi kaynaklarından oluşması gerekmektedir. Kütüphanenin niteliğine ve ihtiyaçlara göre bir koleksiyon politikası oluşturulmalıdır. Bu politika oluşturulurken kullanıcı özelliklerine, konunun sınırlarına, gerekli literatürün miktar ve niteliğinin ne olacağına ilişkin sınırlar çizilmelidir.

Koleksiyonun kapsamına giren genel konular Genelde bir tıp koleksiyonu biyotıp, cerahi, hemşirelik, eczacılık ve diş hekimliği disiplinleri üzerine yoğunlaşır. Bu alanlar ihtiyaca göre farklı terapi uygulamalarını içine alarak genişletilebilir. Koleksiyonun kime hitap edeceği sorusuna cevap aranmalıdır. Hastane, eğitim kurumu veya araştırma merkezi için oluşturulacak koleksiyon birbirinden farklıdır.

Koleksiyon oluşumunu etkileyen unsurlar Klinik uygulamalar ve sağlık hizmetleri Araştırma faaliyetleri Sağlık uzmanlarının eğitimi Sağlık hizmetleri ve eğitim programlarının yönetimi Arşiv oluşturma: Kurum yayınları ve benzeri materyalin sağlanması ve saklanması (Richards 1993).

Kaynak seçerken dikkat edilecek unsurlar Kaynak seçerken şu etkenler dikkate alınmalıdır: Kurumun yapısı Bütçesi Yürütülen eğitim programı Verilen klinik hizmetleri Yürütülen araştırma projeleri Farklı formatlarda alınacak kaynaklar için ek kriterler saptanmalıdır. Alınacak kaynakların kurum yapısına göre kapsam ve düzey olarak değerlendirilmesi gerekir.

Kaynak türleri Bir tıp kütüphanesinin (basılı ve elektronik) şu tür materyalleri içermesi gerekir. süreli yayınlar kitaplar referans kaynakları rapor ve bildiriler istatistiksel yayınlar görsel işitsel materyaller gri yayınlar (dokümanlar, broşürler, tezler vb) bibliyografik ve tam metin veri tabanları

Referans koleksiyonunda; bibliyografik veri tabanları, el kitapları, konu sözlükleri, rehberler ve anatomi atlaslarına, Sıradan kullanıcıların sorularına cevap verebilecek sınırlı sayıda ve genel nitelikli kaynaklara, Güncel bilginin izlenmesinde hakemli, etki faktörü yüksek süreli yayınlara ihtiyaç vardır. Süreli yayın seçiminde Index Medicus, MEDLINE, SCI gibi önemli indekslerde yer alan süreli yayınların seçimine dikkat edilmelidir. Seçilecek derginin etki faktörüne, çıkış aralığına bakılmalıdır. Bu alanda kullanıcının zamanının sınırlı olması ve çok sayıda yayın üretilmesi “review” yayın kullanımına; yayın kalitesinden emin olma endişesi “peer review” yayınların kullanımına ağırlık verilmesine neden olmaktadır.

Hizmetler basılı ve elektronik ortamı içeren koleksiyon oluşturma, erişim ve sunumunu, çevrimiçi yayın tarama, kaynak talepleri alma ve sipariş etme, kütüphane dışında hasta ve tanı bilgi sistemlerinden bilgi sağlama ve sunma, görsel işitsel materyallerin ve etkileşimli bilgisayar hizmetlerinin, özellikle cerrahi gibi uygulamaya dayalı alanlarda eğitimi desteklemesi açısından hizmet kapsamı içinde yer almasına özen gösterilmelidir (Wedgeworth, 1993).

Kütüphaneler arası işbirliğine ve online erişim hizmetlerine, Güncel duyuru ve SDI hizmetleri verilmesine ve bu hizmetlerin bağlı olunan veri tabanları aracılığı ile otomatik olarak yürütülmesine, Gri yayınlara, hastalıklar hakkında bilgi veren broşürler ve ilaç tanıtımlarına, Tıpla ilgili kurum ve kuruluşların yıllık raporlarına, en son sağlık yasalarına, Kitap dışı materyallerin erişime olanak verecek bir düzen içinde saklanmasına ve yenileri geldikçe değiştirilmesine, Gör-işit koleksiyonu oluşturulmasına önem verilmelidir. Tıpla ilgi yayınlar pahalı kaynaklardır. Bu nedenle seçim kriterleri önceden saptanmalıdır.

Tıp kütüphanelerinin yönetimi Kullanıcı beklentileri ve özellikleri dikkate alınarak kurumun amaç ve misyonuna uygun olarak bir politika oluşturulmalı, bilgi ihtiyacı için gerekli bütçe, koleksiyon ve hizmet hazırlanmalı, örgütsel yapı ve iş dağılımı belirlenmeli, kütüphanelerarası işbirliği sağlanmalı, koleksiyon, hizmet ve performans değerlendirmesi yapılmalı, yenilikler izlenmeli ve teknik gelişime uyum için gerekli oluşumlar sağlanmalıdır.

Tıp Kütüphanecisi Bir tıp kütüphanecisinde olması gereken özellikler üç başlık altında incelenebilir. Kişisel özellikler: Sorumluluk alabilme, yönetim yeteneği vb. Konuyla ilgili özellikler: Tıp terminolojisine hakim olma Tıp ve diğer sağlık bilimleri alanlarında bilgi sahibi olma Alanda var olan bilgi kaynaklarını tanıma Teknik gelişmeleri izleme ve uyum sağlayabilme Tıp kütüphanelerinde kullanılan yöntem ve teknikleri bilme Genel özellikler: Yabancı dil bilme (özellikle İngilizce) Bilgisayar kullanabilme ve bilişim teknolojisine uyum sağlayabilme Problem çözebilme

MLA: Medical Library Association

Tıp Kütüphanecisinin sahip olması gereken bilgi ve becerileri (MLA e göre): MLA’e (2000) göre tıp kütüphaneciliği, kütüphanecilikle aynı derecede önemli diğer alanların kesiştiği bir meslek dalıdır. Bu nedenle, tıp kütüphanecileri, kütüphanecilik mesleğinin gerektirdiği genel bilgi ve becerilerin yanısıra tıp ve sağlık alanlarının temel bilgilerine, entellektüel ve teknik içeriğine uygun bilgi becerilere sahip olmalıdır.

MLA: Professional Competencies

Tıp kütüphanecilerinin kazanması gereken bilgi ve beceriler Sağlık bilimleri alanı ve politikaları: Hizmet verilen sağlık ortamının yapısı, özellikleri, temel politikaları. Konuyla ilgili yasalar, mevzuat, sistem yapıları. Terminoloji Eğitim, öğretim metodları NLM, MLA gibi alanda önemli kurumlar, dernekler ve bunların program ve etkinliklerinin bilinmesi.

Bilgi hizmetlerinin yönetimi: Bağlı olunan kurumun yönetimi, örgüt yapısı, misyonu, Kurumsal ve işlevsel planlama süreçleri, karar verme stratejileri, Personel geliştirme ve insan kaynakları yönetimi, Bütçeleme, maliyet analizi, Kurumlar ve kişilerarası ilişkiler, pazarlama, Yazılı ve sözlü iletişim becerileri.

Sağlık bilimlerine yönelik bilgi hizmetleri Hizmet verilen kullanıcı grubunun bilgi gereksinimlerini bilme ve değerlendirebilme İlgili kaynakları seçebilme, erişim araçları ve stratejilerini bilme Erişilen bilgiyi değerlendirebilme ve sentezleme Bilgiyi yayabilme, kaynak paylaşımı Hizmet tasarlama

Kaynak Yönetimi Bilgi kaynaklarının seçimi ve sağlanması Kataloglama, thesaurus oluşturma, dizin ve öz hazırlama tekniklerinin bilinmesi Telif hakları, standartlar ve yayıncılık hakkında bilgi sahibi olmak

Bilgi sistemleri ve bilgi teknolojisi Otomasyon sistemleri, çevrimiçi erişim, bilgi ağları, veri tabanı yönetimi, sistem analizi, uzman sistemler, bilgi sistemi tasarlama, kullanma ve değerlendirme konularında bilgi sahibi olmak

Öğretim destek sistemleri Eğitim gereksinimlerini belirleme, çözümleme ve değerlendirebilme Bu doğrultuda ders programları hazırlama ve sonuçlarını değerlendirebilme becerisine sahip olmak

Araştırma, çözümleme ve yorumlama Sağlık bilimleri bilgisi, eğitim ve uygulamalarının kuramsal temelleri Bu alandaki bilginin yapısı, aktarımı, İstatistik ve araştırma yöntemleri konusunda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. ***Bu becerilerin tamamının her tıp kütüphanecisinde olması beklenemez. Ancak bu becerilerin bazılarına sahip kişilerden bir grup oluşturmak ve uzmanlaşmaya gitmek esastır.