İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ UZAKTAN EĞİTİM LİSANS PROGRAMI AFET KÜLTÜRÜ KÜTLE HAREKETLERİ VE KORUNMA YÖNTEMLERİ YRD.DOÇ.DR. YILDIRIM GÜNGÖR

İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi - İktisat Fakültesi Uzaktan Eğitim Lisans Programı Yrd. Doç. Dr. Yıldırım GÜNGÖR. KÜTLE HAREKETLERİ ve KORUNMA YÖNTEMLERİ

1.Moloz ve toprak kayması 2.Kaya kayması (rock slide) 3.Kaya düşmesi (rock falls)

4 Jeolojik ortamda kütleler sadece erozyonla aşınıp taşınmazlar. Yerçekimi, kütleleri hareket ettiren bir diğer unsurdur. Kütlelerin ağırlıkları bu kütleleri yerinde tutan kuvvetlere ulaştığı anda, kütle hareketleri başlar. Bu hareketler, çok küçük boyuttan kilometre boyutuna kadar heyelanlar, kaya düşmeleri ve kaya çığları şeklinde olabilir. Özellikle ülkemizde önemli can kaybı ve hasarlara yol açan kütle hareketlerinin incelenmesine ve mühendislik girişimleri ile ele alınmasına gerek vardır.

5 Kütle hareketleri, kaya veya zeminin (toprağın) yerçekimi etkisi ile yamaç aşağı kayması sırasında rol oynayan tüm işlevlerle ilgilidir. Kaya malzemesinin bozunma ve parçalanmasının bir sonucudur. Özellikle tepe ve dağlık kesimlerin erozyonunun önemli bir parçasıdır. Dağlarda kaymalarla yer şekillerini değiştirirler. Bu kaymalar sonucu harekete geçen kütleler, yamaçlarda molozlar şeklinde birikir ve bazen akarsu yataklarına baraj yaparak doğal göller oluştururlar. Gerek bu kayma alanlarını gerekse de moloz tortullarını inceleyen yerbilimciler, bu alanlarda eskiden oluşmuş yer hareketlerini anlayabilirler. Yine bu sayede bu alanların bu anlamda bir risk taşıyıp taşımadıkları ortaya çıkabilir.

6 KÜTLE HAREKETLERİNİN SINIFLANDIRILMALARI 1) Malzeme türü, (örneğin kaya veya tutturulmamış moloz), 2) Hareketin hızı, (yılda birkaç cm’den saatte km’lere kadar), 3) Hareketin türü. kayma (az çok bir birim şeklinde hareket) veya akma (malzeme akışkan gibi davranır).

7

8 Yer kaymalarının sınıflandırılması 1. Moloz kayması 2. Kaya kayması (rock slide) 3. Kaya düşmesi (rock falls )

9 Akma Kayma Düşme

10

Heyelanın Kısımları 11

12

13

14

15 1.Moloz kayması Bir yamaç üstünde birikmiş olan çimentolanmamış malzemenin (moloz) bir yüzey boyunca hareket etmesidir. Moloz kayması, bir akma olayı değildir, yamaçların, şevlerin düzenlenmesidir. Heyelandan daha hızlı olan ve bir veya daha fazla kütle şeklinde harekettir.

16

17 Kesme kuvvetine karşı mukavemetin azaldığı her yamaçta (dere, deniz, göl kenarları) moloz kaymaları görülür. Bunun için yağmur, kar sularının zemine girmesi lazımdır.

18 2. Kaya kayması (Rock Slide) Tabakalar halinde bulunan yoğun taşların birbiri üstünde, tabakalanma yüzündeki çatlaklar sebebiyle koparak hareket etmesi olayıdır. Bu olayın diğer bir adı da “DAĞ KAYMASI”dır. Dışarıya eğimli çatlaklar, fay düzlemleri, zayıf ve kaygan tabakalar bu harekete sebep olurlar.

19 Kaya kayması: önemli miktarda kayaç bloğunun az ya da çok bir kütle şeklinde yamaçtan aşağıya kayması.

20 3. Kaya düşmesi (Rock Falls) Eğimli yamaçlarda bulunan büyük kaya bloklarının, dış olayların etkisiyle düşmesi olayıdır. Bir çok yollarda bu olaya işaret eden levhalar görülür. Kaya düşmelerine deniz kenarlarındaki falezlerde ve yüksek dağlarda çok rastlanır. Yağmur suları ve çatlaklarda donan sular, tabakaların durumu, falez ve yalıyarların tabanlarının oyulması kaya düşmelerine sebep olur.

21 Altında gevşek tüfler bulunan bazalt akıntıları veya killi bir tabaka üzerinde bulunan kalker tabakalarının oluşturduğu kornişler, kaya düşmesi olaylarının sık sık görüldüğü yerlerdir. Aşınmaya dayanıksız kısmın aşınmasıyla altı boşalan tabakalarda oluşan büyük çatlaklar zamanla donma, çözülme ve günlenme etkisiyle giderek büyür, böylece parçalanan kayaçlar yamaç aşağı düşer veya yuvarlanırlar. Kaya düşmesine neden olan başka bir olay da depremlerdir. Kaya düşmesi (Rock Falls)

22 Dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de her yıl çok sayıda kaya düşmesi olayı meydana gelmektedir. Yerleşim merkezlerinde olan kaya düşmeleri, ev veya iş yerlerinde hasarlara zaman zaman ulaşımın aksamasına ve ölümlere neden olmaktadır. Kaya Düşmesi (Rize) Kaya düşmesi (Rock Falls)

23 Ülkemizde kaya düşmesi olayı en fazla ilkbahar ve kış mevsiminde meydana gelmektedir. Bunun nedeni bu mevsimde kaya çatlakları içinde suyun bulunması ve sık sık donma - çözülmeye uğramasıdır. Kaya düşmesi (Rock Falls)

24 KAYA DÜŞMESİNDE ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER Islah edilecek kayaların krokisi çizilerek işaretlenir, Kayaların büyüklüğü ve adetleri m 3 olarak belirlenir, Açılabilecek kanal boyları ve arazi klâs durumu tespit edilir, Kanalların elle veya araçla açılıp açılamayacağı (ulaşım olmayan yerlerde kanallar elle açılır), Yolun olup olmadığı, ulaşımın hangi şartlarda yapılacağı, Çelik perdelere nerelerde ve ne uzunlukta ihtiyaç olduğu, Hangi alet ve ekipmanların kullanılacağı, Islah işinin ne kadar zamanda bitirilebileceği tespit edilerek kaya ıslahı ve önlemleri ile ilgili bir rapor hazırlanır.

25 Şayet düşebilecek kayalar çok tehlikeli ve hiçbir önlem metodu ile ıslahı yapılamayacaksa, yapılacak tek iş, o bölgenin yasak alan ilan edilmesi ve tehlike altında kalan evlerin daha uygun bir yere nakledilmesidir.

26 Ürgüp’te yağışın zemini gevşetmesi sonucu kaya düşmesi

27 Riskli alanlarda yapılacak çalışmalar Şantiye kurulması, Mülki amirlerin haberdar edilmesi, Afetzedelerle toplantı yapılması, Koruyucu kanalların açılması ve çelik perdelerin kurulması, Tehlikeli kayaların tespiti ve bunların ıslahı için uygulanacak yöntemlerin (el aletleri veya patlayıcı madde ile) kararlaştırılması gibi hususları kapsar.

28 Kütle Hareketlerini Etkileyen Unsurlar Yamaç Malzeme TürüYamaç EğimiSu İçeriğiHareket Olasılığı Gevşek kum veya kumlu silt Doğal açıKuru Islak Kazı ile yamaç eğimi artmazsa duraylı Kum suya doygunsa akabilir Kum, silt ve topraktan oluşan karışım OrtaKuru Islak Kazı ile yamaç eğimi artmazsa duraylı Heyelan, kayma veya akmaya eğilimli YüksekKuru Islak Geçici olarak duraylı Kayma veya akmaya çok eğilimli Çatlaklı ve deforme kayaç Orta-yüksek eğimli Kuru veya ıslakKaya düşmesi veya kayması olabilir Sağlam kayaçOrta Yüksek Kuru veya yaş Duraylı Kaya düşmesi veya kayması olabilir

29 KÜTLELER NASIL HAREKET EDER ? A) Yamaç malzemelerinin türü –Tutturulmamış malzemeler –Tutturulmuş malzemeler 1) su içeriğinin artmasına, 2) yamaç eğimlerinin artmasına, 3) bitki örtüsünün kalkmasına bağlı olarak gelişir. B) Malzemelerin su içeriği C) Yamaç eğimi ve duraysızlığı

30 A) Yamaç malzemelerinin türü: Yamaç malzemeleri, sağlam kaya kütlesi veya kayaçların bozunmuş kısımlarından oluşan (toprak dahil) zemin olabilir. Tutturulmamış malzemeler Bu tür malzemelerden oluşan bir yığının -örneğin bir kum yığını- doğal koşullarda kendi kendini duraylı olarak tuttuğu bir açı vardır (doğal yığın açısı, DYA). Herhangi bir yamacın (şevin) açısı, bu açıdan fazla ise şevin duraylılığı kaybolur. Şevi oluşturan malzemeler, şev duraylı hale gelene kadar hareket ederler.

31

32 Tutturulmuş malzemeler Sıkışmış ve çimento mineralleri (örneğin kalsit) ile bağlanmış olan malzemelerle üzeri bitki örtüsü ile kaplı topraklar, tutturulmamış olanlara oranla daha yüksek açılarda doğal duranlılıklarını korurlar. Zayıf bir çimentolanma bile malzeme DYA'sını arttırır. Bu olgunun büyük değerlere ulaştığı kayaçların taneleri, bir kum yığınındaki taneler kadar hareket etmeye serbest değillerdir. Eğer bu tür kayaçlar hareket ederlerse, hareketleri akışkan gibi değil, kütle yer değiştirmesi şeklinde olur.

33 Yamacın duraysızlaşmasına neden olan faaliyetler

34 Tutturulmuş malzemelerin kütle hareketleri genellikle 1) su içeriğinin artmasına ve/veya Yeraltı su tablası altında kalan kısımda gözenekler su ile dolunca, bu su taneler arasında yağ gibi bir rol oynar ve tanelerin birbirleri üzerinde kaymalarını kolaylaştırır (kil). 2) yamaç eğimlerinin artmasına ve/veya Yamaç eğimleri, kolaylıkla bozunan şeyl ve tüf formasyonlarında yataya yakın iken, sert ve sağlam kayalarda düşeye yakın olabilir. Yamaç eğimleri, kayacın bozunma ve parçalanmasına bağlıdır. Eğer tabaka eğimleri yamaç eğimine ters yönde ise duraylılık artar. 3) bitki örtüsünün kalkmasına bağlı olarak gelişir. Topraklarda da, erozyon, toprak yakma ve ağaç kesme işlemleri, toprağı bir arada tutan bitki köklerini ortadan kaldırma nedeni ile duraysızlıklar artar.

35 Yapılaşmanın yamaç duraylılığına etkisi

36 B ) Malzemelerin su içeriği: Malzemelerin içindeki su miktarı (su içeriği) malzemelerin ne kadar gözenekli olduğuna ve ne kadar yağmur veya diğer kaynaklardan su aldığına bağlıdır. C) Yamaç eğimi ve duraysızlığı: yamaç eğimi ve duraysızlığı (yamacın kendini tutamaması), yamaç malzemelerinin düşme, kayma ve bazı koşullarda akma eğilimlerini değiştirir.

37 Bu üç unsur da doğada çalışır fakat bunlardan insan etkilerine en fazla bağlı olanlar yamaç (şev) duraysızlığı ve su içeriğidir. Üç unsurun da etkisi aynıdır: Kaymaya olan direnci azaltırlar ve bunun sonucunda yerçekimi kuvvetleri ağır basarak kütle hareket etmeye başlar.

38 " Uygun malzeme" (tutturulmamış kayaç gibi), su ve yüksek yamaç açıları bir araya geldiklerinde, kayma veya akma önlenemez hale gelir. Bir tetiklemeye gereksinme vardır. Bu çoğu kez önemli bir yağış sonrası gelişir. Depremler de kütle hareketlerini kolaylaştıran bir diğer etmendir. Sismik hareketler sırasında, “sıvılaşma” (deprem hareketi sırasında suya doygun kumlu seviyelerin sarsılmalarla akışkan gibi davranarak taşıdıkları formasyonları ve varsa yapıları taşıyamaz hale gelmeleri) adı verilen bir olay gelişebilir.

39 Planlamada Yerbilim Verileri Türkiye içinde bulunduğu coğrafya’nın jeolojik özellikleri nedeniyle, deprem, kütle hareketleri, taşkın gibi doğal afet süreçleri sıkça yaşanan ülkelerden biridir. Özellikle deprem ve heyelanlardan kaynaklanan afetler ülke ekonomisine ciddi şekilde etkileyecek boyutlardadır. Can ve mal kaybı ile sonuçlanan bu afetler jeolojik özelliklerle yakından ilişkilidir. Doğal olayların afete dönüşmesinin temel nedeni planlamaların başlangıç aşamasında yerbilim verilerinin göz ardı edilmesi gelir. Bölgesel arazi kullanım planlamalarında gerekli yerbilim verilerinin kullanıcılara sunulmak üzere hazırlanması gerekmektedir. Yerbilimlerinin değişik disiplinleri ile doğal afet süreçleri konularında yapılan bu araştırmalar sonucu tematik olarak üretilen haritalar bölgesel planlamalarda temel veri sağlayacak özelliktedir. Birçok il ve ilçede arazi kullanım kapasitesi belirleme yönünde gerekli temel yerbilim verilerinin ortaya konulması amacıyla araştırmalar yapılmış ve bunlara ilişkin raporlar düzenlenmiştir. Bu projelerde yerleşim alanları çevresindeki alternatif gelişme alanlarının jeolojik, hidrojeolojik ve jeomorfolojik özellikleri tanımlanmakta, doğal afet tehlike alanları belirlenerek yapılacak olan planlamalar için t emel yerbilim verileri ortaya çıkarılmaktadır.

40 Kentsel planlamada, üzerinde çalışılan arazinin doğru değerlendirebilmesi ve verimli kullanılabilmesi için doğal ortamın sayısal ve karşılaştırmalı bilgi ve verilerine gerek duyulmaktadır. Nüfus artışlarıyla hızla büyümekte olan yerleşim birimleri çok yönlü olarak doğal dengeyi tehdit etmektedir. Sakıncalı araziler önlem alınmaksızın çoğu kez kullanıma açılmaktadır. Denetimsiz kazı işlemleri mevcut binalara ve altyapı tesislerine zarar vermekte ve yıkmaktadır.

41

42

43 Herhangi bir bölgede meydana gelen kütle hareketinin nedenlerinin araştırılması, bölgede olası kütle hareketlerine karşı önlemlerin alınması ve kütle hareketi ile bozulan kesiminin kentsel dokuya uyumlu hale getirilerek yeniden kullanılması amaçlarına yönelik olarak, ayrıntılı jeolojik, mühendislik jeolojisi, hidrolojik, hidrojeolojik, jeoteknik çalışmaları yapılmalıdır. Topografik, jeolojik, hidrolojik ve hidrojeolojik açıdan önlem gerektiren alanlar imara açılmamalı ve uygulama ve işletim sırasında gerekli mühendislik önlemleri yeterli düzeyde alınmalıdır. Ayrıca, araştırma bulgularından yararlanarak bölgede kütle hareketi riski taşıyan yapısal bölgeler tanımlanmalı ve doğal dengeyi koruyacak arazi kullanım önerileri getirilmelidir.

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Maçka- Çatak (Trabzon) Heyelanı : Çatak köyü civarında meydana gelen heyelanda toplan 64 kişi yaşamını kaybetmiştir. Yaşamlarını kaybeden insanların büyük bir çoğunluğu yolu kapatan heyelanı görmek için heyelan alanına girdikten kısa bir süre sonra asıl büyük heyelanın meydana gelmesi sonucu heyelan altında kalanlardır. Bölgedeki ikim koşulları ve arazi yapısı sık sık heyelanların meydana gelmesine neden olmaktadır. 44

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Batı Karadeniz Heyelanları 1998 : Aşırı Kar yağışın gerçekleştiği kış mevsiminin ardından karların dağlarda hızla erimesi sonucunda derelerin güçlü akması özellikle su toplama havzalarındaki yerleşim yerlerini etkilemiş Zonguldak, Sinop, Bartın ve Kastamonu illerindeki 1684 konutu etkileyen heyelanlar meydana gelmiştir. 45

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar 46. Karadeniz heyelanları 1990 : Trabzon, Gümüşhane ve Giresun illerinde aşırı yağışlar sonucunda oluşan seller kütle hareketlerine yol açmış ve üç ilde toplam 65 kişi yaşamını yitirmiştir.

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Senirkent Çamur akıntısı 1995 : Isparta’nın Senirkent ilçesinde meydana gelen ve bir hafta kadar sürfen şiddetli aşırı yağışlar 2402 metrelik kapıdağ zirvesinden aşağıya doğru toprak ve çakıldan oluşan Çamur selinin akmasına neden olmuştur. Bu çamur akıntısının Doğru dere ve Suyolu Deresinin ağzında bulunan mahalleleri yutması sonucunda 74 kişi yaşamını kaybetmiştir. İlçenin tamamının sokakları çamur akıntısı tarafından işgal edildi ancak ölümlerin çoğu Dere ağzındaki kerpiç evlerde meydana geldi. Bu Çamur akıntısı daha önce hiç görülmemiş olsa bile kütle hareketi olma ihtimali olan bir alanda asla yapılaşma yapılmaması gerektiğinin en acı örneğidir. 47

48

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Beşköy heyelanı 1998) : Bu tarihte meydana gelen sel ve ardından oluşan heyelanlar büyük can ve mal kayıplarına yol açmıştır. Bu kayıplar Trabzon’un Taşköprü ilçesinin Beşköy beldesinde meydana gelmiştir.Beşköy’ün içinden geçen Mesat derenin aşırı yağışlarda taşması sonucunda meydana gelmektedir. Derenin ilk kayıtlı seli ve heyelanı 1929 yılı olmasına rağmen yöre insanı dere yatağına veya suyun taşkın alanına ev yapmaya devam etmiştir yılında Ağustos ayının yedisinde başlayan yağmur akşam üzerine doğru kütle hereketlerine yola açmaya başlamış ve olay sona erdiğinde Beşköy’de 47 kişi yaşamını kaybetmiş ve 62 konut, 63 işyeri İlkoklu, belediye garajı, değirmen, cami ve cami lojmanı tamamen yıkılmıştır. Sürmene de ise 152 işyeri, 14 ev, 1 apartman, 5 sanayi tesisi orta derecede hasar görmüştür (Karalahana.com) 49

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Rize Heyelanları 2002: Temmuz ayında aşırı yağışlar ve dağlardaki karların aniden erimesi ile birlikte tüm dereler taşmış ve meydana gelen heyelanlarda 31 kişi yaşamını kaybetmiştir. 50

Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar Koyulhisar (Sivas) Heyelanı 2005: Onyedi mart günü günü Sivas ili, Koyulhisar ilçesi, Sugözü köyü’nün Kuzulu Mahallesinde meydana gelen heyelan sonrasında 15 kişi toprak altında kalarak hayatını kaybetmiştir. Heyelan sırasında bu can kayıplarının yanı sıra, köy camisi ile 21 ev toprak altında kalarak tamamen tahrip olmuş ve 375 adet hayvan telef olmuştur. Heyelan sırasında hareket eden malzemenin hacmi yaklaşık olarak 12,5 milyon metreküp olarak hesaplanmıştır. 51

52 UNUTMAYIN Kütle Harektleri en doğru olarak yerleşime uygunluk çalışmaları sırasında belirlenebilir. Kütle hareketlerinin gözlendiği yerlerde yerleşim çok tehlikelidir ve rehabilitasyon da oldukça zor hatta bazen imkansızdır …!

auzef.istanbul.edu.tr 53