TEMEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

... konulu sunumlar: "TEMEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ"— Sunum transkripti:

1 TEMEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ
Prof.Dr.Gül Ergör Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD

2 Araştırma konusu nasıl belirlenir ?
Merak Eldeki veriler Teknik olanaklar: malzeme, kit vb Ekonomik kaynak Trendler

3 Sorun Konunun yeterince odaklanmaması Akciğer kanseri
Akciğer kanseri tedavisi Akciğer ca da A ve B tedavisinin karşılaştırılması Akciğer ca da A ve B tedavisinin yaşam kalitesi üzerine etkisinin karşılaştırılması

4 Neyi araştırıyoruz ? Bir hastalığın tanımlanması
Görülme sıklığı- prevalans/insidans Biyolojik mekanizmalar Etyolojisi, risk faktörleri Prognozu Hangi tedavinin daha üstün olduğu Tanı yöntemlerinin özellikleri-sens/spes

5 KONU ÇALIŞMA TİPİ Sıklık Kesitsel Tanı Tanı testleri Tedavi RKÇ Prognoz Kohort, olgu-kontrol, RKÇ Risk/Etio Kohort, olgu-kontrol, RKÇ Sistematik Derleme-Meta Analiz

6 Yöntem Araştırmanın türü Çalışma gruplarının belirlenmesi
Araştırmanın değişkenleri Veri toplama yöntemleri Ölçüm yöntemleri Analiz yöntemleri

7 Laboratuvar deneyleri
Tıpta araştırmalar Kesitsel Laboratuvar deneyleri Olgu-Kontrol Kohort Deneysel Epidemiyoloji Biyoistatistik Hayvan Deneyleri Alan Klinik Tanı Testleri

8 Araştırma Türleri GÖZLEMSEL Tanımlayıcı Olgu sunumu/serisi Kesitsel
Analitik Olgu-kontrol Kohort DENEYSEL Klinik Deney Alan Deneyi

9 Değişkenler Hangi sonuçlar klinik açıdan en önemli ?
Hangi sonuçlar ölçülmeye uygundur ? Bağımlı, bağımsız değişken, karıştırıcı faktörler neler ?

10 DEĞİŞKEN Etken ve sonuçların araştırma düzeneğinde gösterilme biçimidir. Bağımlı değişken Bağımsız değişken Aile öyküsü Astım Cinsiyet Değişken neden ve sonuçların araştrıma düzeneğinde gösterilme biçimidir. Değişkenler ölçümler ya da gruplarla gösterilir. Kanda HBsAg’nin gösterimi Hepatit hastalığının varlığını gösterir. Ölçümle gösterilmek isteniyorsa pg/mı olarak DNA sayımı grupla gösterilmek isteniyorsa olumlu/olumsuz biçiminde gruplama yapılır. Boy uzunluğu için cm ölçümü ya da kısa/uzun Kan şekeri düzeyi mg veya normal/diyabetik ÜSYE Ev ortam koşulları Sigara Obesite Allerji Yaş Meslek

11 Bağımsız Değişken Sonucu (hastalığı) olumlu yada olumsuz etkileyen ve etken (risk faktörü) olduğu düşünülen değişkenlere denir. Bağımsız Değişkenler Yaş Cins Meslek Ev ortam koşulları Sigara Nedensel birliktelikte, sonucu olumsuz ya da olumlu olarak etkileyen ve neden olduğu düşünülen tüm ögelere bağımsız değişken denir.

12 Bağımlı Değişken Etkenlerden olumlu ya da olumsuz etkilendiği düşünülen ve sonuç olan değişkenlere denir. Bağımsız Değişkenler Bağımlı Değişken Yaş Cins Sigara Ev ortam koşulları Meslek Nedensel birliktelikte, sonucu olumsuz ya da olumlu olarak etkileyen ve neden olduğu düşünülen tüm ögelere bağımsız değişken denir. Astım

13 Kesitsel Araştırmalar (Survey)
Anket Laboratuvar Fizik Muayene Örnek Prevelans Evren Büyüklük Seçim

14 KOAH Prevalansı - Kesitsel Araştırmalar
Anket Laboratuvar Fizik Muayene Urla ilçesi 35 y üstü N: 11254 n= 567 Prevelans Tabakalı sistematik

15 Örnekleme Yöntemleri Olasılıklı seçim:
Evrendeki her birimin hesaplanabilir bir seçilme olasılığı vardır. Seçilme olasılıklarının eşit olması gerekmez. Olasılıksız seçim: Evrendeki birimlerin seçilme olasılığı bilinmez.

16 Olasılıklı Seçim Basit rasgele Sistematik Rasgele sayılar tablosu
Bilgisayardan rasgele sayılar üretilerek Sistematik Rasgele bir sayı ile başlayıp, örnekleme aralığı eklenerek

17 Örnekleme Teknikleri Tabakalama - orantılı Kümeleme Aşamalandırma

18 Örnek Büyüklüğü t2 p q n = d2 p = olayın görülme sıklığı q = 1- p
d = p için öngörülen yanılma payı t = Anlamlılık düzeyi ( % 5 için t=1.96 dır) n = Örnek büyüklüğü

19 Örnek Büyüklüğü Karmaşık örneklerde
D t2 p q n = d2 p = olayın görülme sıklığı q = 1- p d = p için öngörülen yanılma payı t = Anlamlılık düzeyi ( % 5 için t=1.96 dır) n = Örnek büyüklüğü D= Desen etkisi

20 Örnek Büyüklüğü Evren büyüklüğü bilindiğinde
Nt2 p q n = d2(N-1) + t2 p q p = olayın görülme sıklığı q = 1- p d = p için öngörülen yanılma payı t = Anlamlılık düzeyi ( % 5 için t=1.96 dır) n = Örnek büyüklüğü N= Evren büyüklüğü

21 Veri toplama yöntemleri
Anket : yüz yüze, telefonla Kayıtlardan: Dosya, kanser kayıt merkezi, ölüm kaydı Laboratuvar, Fizik muayene

22 Anket yöntemleri Yüz yüze Gözlem altında Mektupla Telefonla

23 Anket hazırlama Kapalı uçlu sorular Açık uçlu sorular Çoktan seçmeli
Evet- hayır Likert ölçeğinde Açık uçlu sorular

24 Ölçüm yöntemleri Veri toplayan kişilerin standardizasyonu
Laboratuvar yöntemlerin standardizasyonu

25 Nedensellik-İlişki ETKEN Sigara SONUÇ Akciğer kanseri
Bağımsız değişken Bağımlı değişken ETKEN Sosyoekonomik durum SONUÇ Astım

26 Nedensellik Zaman ilişkisi İlişkinin gücü Doz-cevap ilişkisi
Sonuçların tekrarlanması Biyolojik açıklama Diğer bilgilerle tutarlılığı İlişkinin özgüllüğü

27 OLGU - KONTROL ÇALIŞMASI Çalışmanın başlangıcı
Etken + Olgu Etken - Etken + Kontrol Etken-

28 Olgu-Kontrolün Üstünlükleri
Ender hastalıklar Kronik hastalıklar Küçük örnek Daha ucuz Daha çabuk

29 Olgu-Kontrolün Kısıtlılıkları
Risk doğrudan hesaplanamaz Ender etkilenimler için uygun değil Seçime dayalı taraf tutma daha fazla Etkilenim bilgisi daha az güvenilir

30 Rutubetli ev ve astım: Olgu-Kontrol Çalışması
Olgu: yıllarında tanı alan 5-44 yaş astımlılar.(102) Kontrol: 196(%79) toplum tabanlı sağlam kişi, cinsiyet ve yaşa göre eşleştirilmiş Anket-rutubet SFT Astım şiddeti Ev içi gözlem Anket-rutubet SFT Astım şiddeti Ev içi gözlem Williamson IJ et al. Thorax 52: , 1997

31 İLERİYE YÖNELİK - KOHORT ARAŞTIRMALAR
Araştırmanın başlangıcında risk faktörü veya etkene maruziyetin bilindiği ve çalışma gruplarının buna göre belirlendiği izleme çalışmalarıdır. Araştırmanın başında tüm katılımcılar sağlam olmalıdır. KOHORT: Ortak bir özelliği paylaşan belli bir süre izlenen bir grup kişi (aynı yıl doğan, aynı bölgede yaşayan vb.)

32 KOHORT ÇALIŞMASI Çalışmanın başlangıcı Hasta Etken + Sağlam
İzlenen Grup Hasta Etken - Sağlam Çalışmanın yönü

33 Kohort çalışmalarının kısıtlılıkları
Uzun zamanda gerçekleştirilir Büyük çalışma gurubu gerektirir Pahalıdır Nadir hastalıkların araştırılmasında verimli değildir İzlemden çıkma geçerliliği azaltır Tanı yöntemlerindeki gelişmeler yanıltıcı sonuçlara neden olabilir

34 Kohort çalışmalarının üstünlükleri
Göreli riskin doğrudan hesaplanması Hastalığın insidansının belirlenebilmesi Etken ve hastalık arasında açık zamansal ilişki Nadir etkilenimler için en verimli çalışma Bir çok etkilenim hakkında bilgi verir Bir etkilenimin birden çok sonucu hakkında bilgi verir Taraf tutma en aza iner Etken sonuç ilişkisi yönünden en güçlü gözlemsel araştırmadır

35 Erken Yaşta Solunum Sistemi Hastalığı ile Aile Büyüklüğü İlişkisi: Yedi Yıllık İzleme Çalışması
Kohort: 6 doğumevinde 1988 de doğan, SIDS riski olan bebekler N=1307 1. Anket Doğumdan sonra 4. gün 2. Anket Postnatal 5. Hafta (evde) 1995 Astım Araştırması 7 yaşındaki tüm çocuklar, kayıt birleştirme (N= 863) 3. Anket 85.gün telefonla N=1111 Thorax 1999;54:

36 Girişimsel (Deneysel) Araştırmalar
I. Kontrollu çalışmalar a. Paralel kontrol Randomize Nonrandomize b. İzleyen kontrol Kendisiyle kontrollu Çaprazlama c. Dış kontrol (geçmişten) II. Kontrolsuz çalışmalar Alan Çalışmaları Klinik Çalışmalar

37 Klinik Deney İki veya daha çok tedavinin insanlar üzerindeki terapötik yararını karşılaştırmak için planlanan deneysel çalışmadır. Bu deneylerin içinde en üstün olanı Randomize Kontrollu Çift Kör Klinik Deneydir.

38 Rasgele Yerleştirilmiş Kontrollü Deney - RCT
Hastalık Deneysel tedavi İyileşme Uygun hastalar Randomizasyon Hastalık Standart tedavi İyileşme Araştırmanın yönü

39 İki oran arasındaki fark
Bir tür tedavide komplikasyon oranı % 5, ikinci tür tedavide % 15 ise, % 90 güç ile aradaki farkı % 5 önem düzeyinde saptayabilmek için her grupta kaç kişi olmalıdır ? P1= 0.05 P2= 0.15 1- ß = 0.90 n = 153 (Her grupta)

40 Randomizasyon Rasgele Yerleştirme
Çalışmaya katılanların hangi gruba dahil olacaklarının tamamen şansa bağlı olarak belirlenmesidir Çalışma gruplarının belirlenmesinde taraf tutmayı ortadan kaldırır. Sonucu etkileyeceği bilinen ve bilinmeyen faktörlerin İki gruba eşit dağılmasını sağlar. Randomizasyon kişilerin uygunluğu ve kabul ettikleri belirlendikten sonra yapılmalıdır

41 Randomizasyon Yöntemleri
1.Basit randomizasyon

42 Hasta no Random no Seçim 1 8 Girişim gr 2 9 Kontrol gr 3 4 5 7 6 10

43 Klinik Çalışmanın Kısıtlılıkları
Bazı kişilerin araştırmaya alınmaması sonuçların tüm hastalara genellenmesini engeller Genellikle sonuca ulaşmak için uzun bir süre gereklidir Çalışmaya katılan kişi sayısının fazla olması gerekebilir Maliyet genellikle yüksektir Etik kaygılar ortaya çıkar Hastalar tedaviye uyum göstermeyebilir

44 Klinik Çalışmanın Üstünlükleri
Randomizasyon, gruplar arasında prognostik faktörleri dengeler Başlangıçta hastalarla ilgili ayrıntılı bilgiler toplanabilir Doz düzeyleri araştırmacı tarafından belirlenebilir Hastaların kör olması sonuçların değerlendirilmesinde yanılmayı azaltır

45 >= 12 yaş, orta düzeyde persistan astım, en az 6 ay süreli
Kronik Persistan Astımın Salmetrol Tozu ile Tedavisinin Uzun Dönem Kardiyovasküler Güvenliği Çok merkezli, Randomize, Çift Kör, Plasebo Kontrollü Çalışma >= 12 yaş, orta düzeyde persistan astım, en az 6 ay süreli N=352 Randomizasyon Salmetrol Placebo İlk gün ve 4 hft bir 52 hf boyunca Tedavi sonrası 1,2,7 ve 14.günler CHEST 1999; 115:

46 Alan Deneyi Sigarayı bırakma eğitimi A Sağlık Ocağı Bölgesi
Sigara içme prevelansı Sigara içme prevalansı Eğitim yok B Sağlık Ocağı Bölgesi Bir yıl

47 SİSTEMATİK DERLEME META-ANALİZ
A çalışması B çalışması C çalışması D çalışması Meta-analiz Aynı konuda yapılan araştırma sonuçlarının kantitatif olarak değerlendirilip özetlenmesi için geliştirilen istatistik yöntemlerdir

48 Meta Analiz veya Sistematik Derleme Çalışmaları
Yazarlar literatür taramasının nasıl yürütüldüğünü belirtmeli Yayınla ilgili olası taraf tutmalardan kaçınmak için çaba harcanmalı Çalışmaya alınma ve çıkarılma kriterleri açıkça verilmeli Çalışmaların kalite skorlaması yapılabilir

49 Sonuçları Değerlendirirken
Geçerli bir istatistiksel ilişki var mı ? İlişki şansa bağlı olabilir mi? İlişki taraf tutmaya (bias) bağlı olabilir mi? İlişki karıştırıcı faktörlere bağlı olabilir mi? İlişki nedensel olabilir mi ?

50 İyi bir araştırma için:
İyi konu seçimi Uygun yöntem/planlama Uygun istatistik Doğru yorum