Üniversite Kütüphaneciliğinin Etik Boyutu

... konulu sunumlar: "Üniversite Kütüphaneciliğinin Etik Boyutu"— Sunum transkripti:

1 Üniversite Kütüphaneciliğinin Etik Boyutu
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri Üniversite Kütüphaneciliğinin Etik Boyutu Selma Aslan TOBB ETÜ Kütüphane Müdürü 23 Aralık 2014

2 İçerik Neden etik? Kavramlar Diğer etik düzenlemeler
Kütüphane türleri ve etik Çalışma alanlarımız ve etik Yükseköğrenim Kurumları Etik Davranış İlkeleri Etik Yönetimi

3 Etik İlkeler Uygulamalarından Ne Bekleyebiliriz? Gerçekten Gerekli mi?
Herkesin uyması gereken ahlak kuralları varken herhangi bir mesleğe bağlı insanların kendilerine özel etik ilkeleri belirlemelerine gerek var mıdır? Etik ilkelerin varlığı sorunları çözmeye yardımcı mı olur, kendileri ek sorunlara mı yol açar? “Belli bir işle uğraşan bir grubun bir meslek grubu sayılması için etik ilkelere sahip olması önemlidir, çünkü ekonomik olarak kendine yarar sağlamanın ötesinde topluma karşı yükümlülükler üstlenildiğini kanıtlayan ayırıcı bir özellik kazandırır.” Illinois Teknoloji Enstitüsü Mesleki Etik Araştırmaları Merkezi (CSEP) Etik İlkeler Koleksiyonu Giriş sayfasında yer alan Luegenbiehl’den bu alıntı konunun sosyolojik yönü ile ilgili bir bakış açısını yansıtmaktadır. Davis ise etik ilkelerin meslek elemanını koruyucu rolüne de değinir.

4 Mesleki Etik İlkelerin Bazı İşlevleri
Öncelikle meslek mensuplarının sorumluluklar konusunda ortak bir anlayışa sahip olmalarına hizmet eder, Etik davranışın norm haline geleceği bir ortam yaratılmasına katkı yapar, Özel durumlarda kılavuzluk edebilir, ya da uyarıcı olabilir … İlkelerin ilk hazırlanışı veya gerektiğinde yeniden düzenlenmesi, meslek açısından değer katan bir süreç olabilir, Derslerde ve mesleki toplantılarda üzerinde tartışılacak bir odak noktası teşkil etmek suretiyle bir eğitim aracı olarak yararlı olur, Son olarak, meslek grubu dışındaki kişilere meslek grubunun sorumluluk sahibi ve profesyonel bir tutum içinde olduğu mesajını verir. Stephen Unger‘den Harris vd. nin özet aktarımı (

5 Etik, Ahlak ve Değerler Kişisel değerler Toplumsal ahlaki değerler
İş Etiği ve Çalışma etiği Mesleki etik Kurumsal davranış kuralları

6 Etikle İlgili Kavramlar
Etikten söz edildiğinde karşımıza, değer, ilke, kural, standart gibi çeşitli kavramlar çıkmaktadır: Değer: Karşımızdaki obje ya da kavramlar arasında bazılarına önem ya da belli bir anlam yüklemektir. Etik kod: Belli bir grup ya da ülke içindeki insanların nasıl davranmaları gerektiğinin gösteren yazılı kurallardır. İlke: Eylemleri yönlendiren temel düşüncelerdir. Kural: İlkelere uygun eylem yollarıdır. Standart: Beklenen davranışların sergilenmesi, istenmeyenlerden kaçınılmasında rehberlik yapan sistemlerdir. Aydın, İ. Kamuda Etik.

7 İlke mi, standart mı, kural mı, kod mu?
“Ethical code - etik kod” ve “Code of conduct - davranış kuralları” ifadelerinin bazen aynı anlamda birbirinin yerine kullanıldığı görülebilmektedir. Ama bir görüşe göre ayrım yapmakta yarar vardır. Genelde bir etik kod, koda temel teşkil eden değerlerle başlar, paydaşlara karşı yükümlülükleri tanımlar. Kod kamuoyu ile paylaşılır. İşletmenin değerleri, vizyonu, çalışanların uyması gereken etik standartlar ve bunlara nasıl ulaşılabileceğini kapsar. Buna karşın, davranış kuralları yalnızca çalışanlar içindir. Uyulması gereken kuralları, davranış kısıtlamalarını kapsar. Kodlar ve kurallar uyulması beklenen zorlayıcı bir nitelik taşırken ilkeler kılavuz mahiyetindedirler ve verilecek kararlar açısından aynı ölçüde bağlayıcı değillerdir. Meslek alanımızın ülkemizde işleyişinin gerçekliği içinde meslek örgütümüz yaptırım gücü olmadığından ilkeler belirlerken, ihtiyaç duyulması halinde, kurumlar ilkelere dayalı daha net ve bağlayıcı kurallar belirleyebilirler kanısındayım.

8 Etik ve Hukuk TÜSİAD, 2009, s. 39

9 İş Etiği, Çalışma Etiği, Mesleki Etik
İş etiği kavramı (business ethics), esasında çalışma etiğini (work ethics) ve meslek etiğini (professional ethics) de kapsamaktadır. Çalışma etiği bir toplumda işe ve çalışmaya ilişkin değerler ve tutumlar olup toplumun kültür ve değerlerinden etkilenir. Bu bakımdan bir toplumun işe yönelik tavrı bir başka toplumdan farklılıklar gösterebileceği gibi, toplumun çeşitli katmanları arasında da farklı yaklaşımlar söz konusu olabilir. Bazı toplumlar ya da toplumsal kesimler işe ilişkin olumlu bir tutum sergilerken ve çalışmayı yaşamanın amacı gibi nitelerken, bazıları işi ve çalışmayı bu derece ön plana almamaktadır. Çalışma etiği disiplini, verimliliği, kaliteyi ve etkinliği önemser ve kişilerin çalışkan, tutumlu, dakik, disiplinli ve dürüst olmalarını öngörür. Çalışma etiğine sahip olmak bir kişilik özelliği olduğu kadar aynı zamanda kültürel bir olgudur ve her kültürel olgu gibi sosyalizasyon ve eğitim süreçleri ile aktarılabilir.

10 Çalışma etiğinin temelleri
Çalışma, yaşamın en merkezdeki uğraşıdır. Çalışma, sosyal bir görevdir. Çalışma, boş zamandan daha önemlidir. Çalışma, zamanı düzene sokan bir eylemdir. Çalışma, kişiyi dakik, tutumlu ve disiplinli yapar. Kişi kimlik, saygı, psikolojik tatmini ve statüyü çalışma ile kazanır. Çalışma, yaratıcılığın ve yeteneklerin geliştirilmesine imkan verir.

11 İş Etiği – Mesleki Etik İlişkisi
Değerler ve ilkeler kaynağını genel etikten alır, standartlar ve kurallar ise ilgili mesleğe özgü olarak oluşturulur. Diğer bir deyişle doğruluk, dürüstlük ilkeleri tüm meslekler için geçerlidir, ancak bunun yanında bir [meslek]mensubunun mesleğini icra ederken izlemesi ve uyması gereken kurallar, standartlar ve yöntemler vardır. Meslek etiğindeki farklılıklar buradadır.

12 Türkiye Etik Değerler Merkezi Vakfı
Özel sektörde çalışanlar için yararlı olabilecek bir kılavuz Türkiye Etik Değerler Merkezi Vakfı

13 AB VET Projelerinde görev alanlar için

14 Kohlberg’e Göre Ahlaki Aşamalar
Birinci aşamada, etik kurallara uyma özünde ceza görmemek, cezadan kaçınmak içindir. Yanlışı tam anlamadan muhtemel cezadan kaçınmak için kurallara uyma buna örnektir. İkinci aşamada ise, kurallara uyma özünde ödül almaya yönelik kişisel çıkar kaynaklıdır. Bireyin çevresinin takdirini kazanmak için etik kurallara uyması ödül elde etmeye yönelik davranış türüdür. Diğer bir deyişle, bir karşılık beklenmekte, öz çıkara yönelik ödül edinme güdüsü yatmaktadır. Üçüncü aşama ise çok farklı olup, birey artık ilkeye inandığı için ona uygun davranmaktadır, yani içselleştirmiştir. (TÜSİAD RAPORU, 2009, s.41)

15 Tayland Üniversite Kütüphanecileri için Gelecek 10 Yılda Aranması Önerilen Temel Özellik ve Beceriler Ahlak ve Mesleki Etik: Kuruluşun gelişmesi için çalışmalarında hem kendine, hem diğerlerine karşı erdem ve doğrulukla hareket etmek ve görevlerini mesleki etik kurallar çerçevesinde yerine getirmek. Tanloet, P. ve Tuamsuk, K., 2011, s. 238

16

17 Bir Kod Yeter mi? Belçika’da, halk kütüphaneleri veya üniversite kütüphaneleri gibi belli bir kütüphane türünde çalışanlar için , yani çeşitli kütüphaneci grupları için ayrı etik kurallar vardır. Gebolys, Z ve Tomaszczyk, J. Library Codes of Ethics Worldwide: Anthology . thical+code+for+Academic+Libraries&source=bl&ots=9Hp6yDfyXf&sig=7A5Of8E k2jLOWF4LHwlNqxKYgAA&hl=en&sa=X&ei=p1J4VOLKBcjXywOHpYC4Dw&ved=0C KEBEOgBMBI#v=snippet&q=Academic&f=false s.22

18

19

20 Üniversite Kütüphanelerinde Yürütülen Çalışmalar ve Hizmetler
Derme geliştirme Bilginin düzenlenmesi Ödünç verme Referans Belge sağlama Özel koleksiyonlar E-kaynak sunumu Bilgi okuryazarlığı Sosyal medya uygulamaları Mobil uygulamalar Bilimsel iletişim (Açık arşiv, veri yönetimi ...) Açık eğitim desteği

21 Literatürde Yer Alan Bazı Çalışma Alanlarına Özel Etik İlke Önerileri
Bair, katalogcular için 10 maddelik bir ilkeler taslağı hazırlamış ve bu ilkelerin benimsenmesini önermiştir. Morrisey ve Locke gibi bazı araştırmacılar koleksiyon geliştirmede gözetilmesi gereken etik ilkeleri ele almışlardır. Uzaktan eğitim alan öğrencileri destekleyici kütüphane hizmetinin örgün eğitim alanlarla eşit tutulmasının güçlükleri ve neler yapılabileceği bu konuda çalışanların literatüre kazandırdığı bir konu olmuştur. Bilgi okuryazarlığı programlarını yürütenlerin etik sorumlulukları RFID teknoloji uygulamalarının etik boyutu…

22 ACRL Code of Ethics for Special Collections Librarians

23 ACRL Özel Koleksiyon Kütüphanecileri için Etik Kodu
Özel koleksiyon kütüphanecileri, özel parçalar toplama ve diğer konuyla ilgili uğraşlarında çalıştıkları kütüphane ile rekabete girmemelidirler. Dışarıdaki diğer işleri ve mesleki etkinliklerini, birincil sorumluluklarının çalıştıkları kütüphaneye karşı olduğu temel prensibi çerçevesinde yürütmeli, söz konusu uğraşları sorumluluklarını yerine getirmesine engel teşkil etmemeli ve kütüphanenin profesyonel tutarlılık ve saygınlığına halel getirecek türden olmamalıdır. Koleksiyon parçaları ile ilgili değer biçme, alım satım türü işlere karışmamalı ve eğer ticari çıkarları söz konusu ise satın alma yönünde tavsiyelerde bulunmamalıdırlar. Kütüphanede yaptıkları işle bağlantılı olarak teklif edilen değerli hediye, borç vb. sunulanları kabul etmemelidirler. Kütüphane koleksiyonu ve hizmete sunulmayan koleksiyonlardaki kapalı materyaller ile ilgili olarak kendi araştırmaları veya yapacakları bir yayında yer verecekleri bilgileri araştırmacılardan saklamamalıdırlar. Araştırmacıların ve materyallerin yasal statüleri, bağış anlaşması veya kütüphane politikası gereği gizliliklerini korumakla yükümlüdürler.

24 Derme Geliştirme Etiği
Sürekli istekte bulunan akademisyenlerin ihtiyaçlarını karşılarken suskun kalan ama aslında ihtiyacı olanları da gözden kaçırmayıp tüm akademik mensuplarla belirli bir düzeyde iletişim kurarak bütçeyi dengeli kullanabilmek, Disiplinlerarası kaynak alımı yapıldığında her bir disiplin için ayrılmış bütçe kalemleri arasında haksızlığa yol açacak kaymalara sebep olmamak, Yıl sonunda bir kalemde yeterli bütçe kalmadığı için dans kitaplarını hemşirelik bütçesinden alıp bunun hesabını vermek zorunda kalmamak (Morrisey, 2008, s.165)

25 Kataloglama Etİk İlkelerİ Önerİsİ
Kataloglamayı ağırdan alarak erişimi geciktirmemek; Kodları, konu başlıklarını, otorite dizinlerini tarafsız, doğru oluşturmak, güncel tutmak ve doğru kullanmak; Kopya kataloglamada kontrolleri ihmal etmemek; Paylaşılan veritabanlarında fark edilen hataları raporlamak, düzeltmek; Kataloglamayı ayrıntılı olarak tam düzeyde yapmak; Dil veya konu bilgisi eksikliği durumunda bilenden yardım alarak yanlış veya hatalı olabilecek kayıtlar yaratmaktan kaçınmak ve Kendini sürekli geliştirmek … (Bair, 2005, s. 23)

26 Uzaktan Eğitim ve Etik Her bir kuruluşun uzaktan eğitim alan öğrencilerine kütüphane hizmeti sunma sorumluluğunu yüklenmesini güvence altına almak; Uzaktan eğitim alan öğrencilere, yerleşkede eğitim görenlerle eşit düzeyde kütüphane hizmeti, kaynakları ve desteğine ulaşma olanağı sağlamak; Tüm bilgi kullanıcılarına eşit davranmak – tüm kullanıcılar mümkün olduğunca en yüksek düzeyde hizmet alabilmelidir---; Uzaktaki öğrencilerin yerleşkedekilerden daha fazla kişiselleştirilmiş hizmetlere gereksinim duyacaklarını göz önünde tutmak; Kullanıcıların farklılıklarına saygı göstermek, uygun hizmet vermek; Uzaktan sunulan hizmet ve kaynakların tanıtımını yapmak; Kişiye ait bilgilerin mahremiyetine, kişi ile ilgili bilgilerin gizliliğine ve insan onuruna saygılı olmak; Düşünce özgürlüğünü savunmak ve yan tutmaktan kaçınmak; Bilginin bütünlüğüne, doğruluğuna özen ve fikri mülkiyet haklarına saygı göstermek; Uzaktan eğitim kütüphanecileri olarak sürekli bir mesleki gelişim içinde ilerlemek. Needham, G. ve Johnson, K. (2007). Ethical issues in providing library services to distance learners, Open Learning: The Journal of Open, Distance and e-Learning, 22,

27 Teknoloji Uygulamaları ve Etik
RFID uygulamaları üzerine yapılan bir araştırma, yeni teknoloji uygulamaları başlatılırken, özellikle kişisel bilgilerin gizliliği gibi etik hususların, göz önüne alınmadığını ortaya koymuş olup, araştırmacılar etik boyutun göz ardı edilmemesi için sorumluluğun kimde olması gerektiğini belirlemek açısından yönetim yapılarının ve karar alma süreçlerinin gözden geçirilmesini önermişlerdir. Ferguson, S., Thornley, C. ve Gibb, F. 2014, s.1

28 Veri Yönetimi ve Etik

29 YÖK,

30 Yükseköğrenim Kurumları Etik Davranış İlkeleri
Tanımlar, değerler ve ilkeler Öğretim elemanlarının sorumlulukları Bilimsel araştırma, yayın ve değerlendirme etiği Bilimsel araştırma ve yayın etiği Bilimsel değerlendirme etiği Eğitim ve öğretim etiği Hizmet etiği Akademik yönetim etiği

31 EUI – Avrupa Üniversitesi Enstitüsü
Akademik Araştırma Etik Kuralları II. institutional responsibilities The Dean of Graduate Studies, the Heads of Departments, Directors of Graduate Studies, the Directors of the Academy of European Law, Robert Schuman Centre and Max Weber Programme, the Library Director, together with the teaching staff, are responsible for promoting and endorsing a transparent academic environment conducive to the application of the high professional and ethical criteria of good practice for academic research. Professors are expected to create and sustain a climate of mutual co-operation that facilitates the open exchange of ideas and the development of academic research skills. They are also expected to ensure the provision of appropriate supervision and direction for researchers, in accordance with the nature of the individual academic discipline and associated mode of research. EUI. Code of Ethics in Academic Research. Ed earch.pdf p.9

32 EUI – İnceleme Başlatmak
Kütüphane Müdürü, kurumsal olarak lisans alınmış araştırma kaynaklarının kullanımında hak ihlali kuşkusu doğması halinde soruşturma yapma ve soruşturma tamamlanıncaya dek erişimi askıya alma yetkisine sahiptir. Kütüphane Müdürü ayrıca gerektiğinde Etik Komitesine şikayette bulunacaktır. The Library Director has the right to investigate any suspected abuse of institutionally licensed research resources and to suspend any user from continued access to all resources, digital or paper, pending a full investigation. The Library Director will also register a complaint with the Ethics Committee when appropriate. anOfStudies/CodeofEthicsinAcademicResearch. pdf p.19

33 Etik Yönetimi Kuruluşlar etik odaklı tedbirler almazlarsa, kurumsal etik kültürünün kendiliğinden oluşması beklenemez. Bir yol haritası çizilerek gerekli adımlar atılmalıdır.

34 Uygulama Bir meslek grubunun ortak değerlerini belirleyen yazılı etik kodun sadece meslek elemanları tarafından gözetilmesi yeterli değildir. Kodun meslek elemanlarının çalıştıkları kurumların politika ve süreçlerine yansıtılması gerekir. Yöneticiler eleman seçimi ve personel eğitiminde bu davranış ilkelerini göz önünde tutmalıdırlar. Koda eğitim programlarında yer verilmelidir. Paydaşların bu ilkelerden haberdar olmaları sağlanmalıdır. Hayatiyetini koruyabilmesi için bu davranış ilkeleri mesleki yaşamla bütünleşmelidir. ACRL Code of Ethics for Special Collections Librarians

35 TÜSİAD, 2009, s.21

36 Değerler Yöneticilere ve çalışanlara davranışları ve kararları ile ilgili olarak temel çerçeveyi çizer ve işletmenin kültürünün temelini oluştururlar.

37 Etik Yönetimi Liderlik Etik Kod ve Davranış Kuralları Etik Komitesi
Departman (Birim) Etik Sorumlusu Etik Görevlileri Ombudsman Etik Hattı ve Sorun Bildirme Sistemleri Etik Eğitimi İnsan Kaynakları Yönetimi Strateji, Sosyal Performans ve Etik Denetimi Liderlik ve Kurum Kültürü

38 Etiğin Kurumsallaştırılması
Üst yönetimin stratejik liderliği ve yöneticilerin rol modelliği üstlenmesi ve kararlar, davranışlar, eylemler esastır. Yazılı bilgiler uygulamalarla somutlaştırılmazsa, başta çalışanlar ve diğer paydaşlar işletmenin samimi olmadığını düşünürler ve güvenleri süratle azalır; Örneğin, Japon ve Koreli yöneticileri kapsayan bir araştırmada amirlerin davranışlarının etik standartların gerçekleşmesinde en önemli unsur olduğu ortaya çıkmıştır.

39 Etik Eğitimi Etik eğitiminin tanımı ve açıklanması hayli hassas bir süreçtir. Zira eğitim programlarının katılımcılarının genellikle önyargılı ve olumsuz bir yaklaşım sergilediklerine araştırmalar işaret etmektedir. Bu nedenle eğitim programının “Kurumun Değerleri – Misyonu, Etik Öncelikleri” gibi daha kapsamı genişletilmiş olarak sunulması, hatta belki, en azından başlangıçta etik sözcüğü kullanılmaksızın “Değerlerimiz, ilkelerimiz, iş uygulamalarımız” gibi bir başlıkla sunulması daha uygun olabilir.

40 Kaynakça ACRL Code of Ethics for Special Collections Librarians. Aslan, S. A. Katalog Kayıtları için Konu Başlığı Seçiminde Etik İlkeler: Bir Vaka Çalışması. Uluslar arası Kütüphane ve Bilgibilim Felsefesi Sempozyumu. Etik: Kuram ve Uygulama, 3-5 Eylül 2014, Kastamonu. Aydın, İ. (2013) Kamuda Etik. 09 Şubat 2014 tarihinde adresinden erişildi. Bair, S. (2008). Toward a Code of Ethics for Cataloging. Technical Services Quarterly. 23 (1), Introduction to the Codes of Ethics Collection. CSEP: Codes Repository tarihinde adresinde erişilmiştir. Dünyada ve Türkiye’de İş Etiği ve Etik Yönetimi Raporu. TÜSİAD Raporu yonetimi/ EUI. Code of Ethics in Academic Research. Ed Ferguson, S., Thornley, C. ve Gibb, F. (2014). How do libraries manage the ethical and privacy issues of RFID implementation? A qualitative investigation into the decision-making processes of ten libraries. Journal of Librarianship and Information Science, ( XX(X)), ss.1–14. DOI: / tarihinde adresinde erişilmiştir. Gebolys, Z ve Tomaszczyk, J. Library Codes of Ethics Worldwide: Anthology . ademic+Libraries&source=bl&ots=9Hp6yDfyXf&sig=7A5Of8Ek2jLOWF4LHwlNqxKYgAA&hl=en&sa=X& ei=p1J4VOLKBcjXywOHpYC4Dw&ved=0CKEBEOgBMBI#v=snippet&q=Academic&f=false s.22 Morrisey, Locke J "Ethical Issues in Collection Development." Journal Of Library Administration 47, no. 3/4:  Library, Information Science & Technology Abstracts, EBSCOhost (accessed December 8, 2014). (Chicago Turabian AU-Date) Öbürlerini de değiştir. Needham, G. ve Johnson, K. (2007). Ethical issues in providing library services to distance learners, Open Learning: The Journal of Open, Distance and e-Learning, 22, DOI: / tarihinde adresinde erişilmiştir. Tanloet, P. ve Tuamsuk, K. (2011). Core Competencies for Information Professionals of Thai Academic Libraries In the Next Decade (A.D ). Asia-Pacific Conference Library & Information Education & Practice. Ss tarihinde adresinde erişildi.

41 Teşekkür Ederim