GÖSTERGEBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME Ünite 8 – Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Braya notlar eklenebilir. Doç. Dr. Banu DAĞTAŞ.

... konulu sunumlar: "GÖSTERGEBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME Ünite 8 – Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Braya notlar eklenebilir. Doç. Dr. Banu DAĞTAŞ."— Sunum transkripti:

1 GÖSTERGEBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME Ünite 8 – Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi
Braya notlar eklenebilir. Doç. Dr. Banu DAĞTAŞ

2 Konu Başlıklarımız Paris-Match Dergisi’nin Kapağı
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Konu Başlıklarımız Paris-Match Dergisi’nin Kapağı Barthes Göstergebiliminde Düz Anlam / Yananlam Bir ‘Mit Gömüsü’ olarak Elle Dergisi Çağdaş Mitler

3 Paris-Match Dergisi’nin Kapağı
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Paris-Match Dergisi’nin Kapağı Barthes berberdeyken, Fransa’da popüler bir dergi olan Paris Match’in bir sayısının kapağını görür. Derginin kapağında Fransız üniforması giymiş genç bir siyahi erkek, gözleri yukarıda Fransız bayrağını selamlamaktadır. Barthes bu fotoğrafta büyük bir göstergebilimsel sistemle karşı karşıya olduğumuzu söyler:

4 Paris-Match Dergisi’nin Kapağı
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Paris-Match Dergisi’nin Kapağı “Şimdi berberdeyim ve bana Paris-Match’in bir sayısını uzatıyorlar. Kapakta, Fransız üniforması giymiş genç bir siyahi, gözleri yukarıda, muhtemelen üç renkli bayrağa dikili asker selamı veriyor. Resmin anlamı bu. Ancak bana neyi belirttiğini görüyorum: Fransa büyük bir imparatorluktur, bütün oğulları, herhangi bir renk ayrımı olmaksızın onun bayrağı altında bağlılıkla hizmet ederler ve sözde sömürgecilik suçlayıcılarına, bu siyahinin hizmetlerinden daha iyi bir yanıt olamaz. Burada tekrar büyük bir göstergebilimsel sistemle karşı karşıyayım: Önceki sistemin bir göstereni var (bir siyahi asker Fransız bayrağını selamlıyor); bir gösterilen var (amaçlanmış bir Fransızlık ve askersellik karışımı); son olarak da gösteren aracılığı ile varlık kazanan gösterilen var” (Barthes, 1990: ). Barthes’a göre fotoğrafın yananlamı şöyledir: “Fransa büyük bir imparatorluktur, bütün oğulları, herhangi bir renk ayrımı olmaksızın onun bayrağı altında bağlılıkla hizmet eden ve sözde sömürgecilik suçlayıcılarına bu fotoğraftan daha iyi bir cevap olamaz” (Barthes, 1990: ). Fransa’da yaşayan siyahiler, Fransa’nın eski sömürgesi olan Cezayir kökenlidir. Ve Fransa’da yaşayan bir Cezayir kökenli, Fransız bayrağını üniformasıyla selamlıyorsa, artık sömürgecilik geçmişte kalmış ve bu Cezayir kökenli Fransız asker artık kendini Fransa bayrağına ve Fransa’ya bağlı hissetmektedir.

5 Barthes Göstergebiliminde Düz Anlamsal Gösterge / Yananlam Gösterge
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Barthes Göstergebiliminde Düz Anlamsal Gösterge / Yananlam Gösterge Barthes Paris-Match dergisinin kapağındaki siyahi askerin, Fransız bayrağını selamlaması örneğinde şöyle bir göstergebilimsel analiz yapar: Fransız bayrağını selamlayan siyahi asker düz anlamsal gösteren’dir; onun fotoğrafik imajı ise düz anlamsal gösterilen’dir. Her ikisi birden düz anlamsal göstergeyi (denotative sign) oluşturur ve yan anlamın göstereni (connotative signifier) olur. Diğer bir deyişle, dilsel gösterge yeni bir gösterene dönüşür ve sömürgecilik, milliyetçilik ve militarizm gibi ideolojik kavramlar gösterilenler olur (İnal, 1996: 55; Silverman, 1983: 29). Silverman, yan anlamsal göstergenin, ancak toplumsal yapıya refereansta bulunularak açıklanabileceğini söyler. Silverman (1983: 29), bu toplumsal yapının da ancak sınıf çıkarları ve değerleri anlamında anlaşılması gerektiğinin altını çizer. Şekil 1: Barthes’ın Mit Çözümlemesi- Paris-Match Dergisi’nin Kapak Analizi (Barthes, 1973: 125).

6 Barthes Göstergebiliminde Düz Anlam / Yananlam
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Barthes Göstergebiliminde Düz Anlam / Yananlam Göstergebilim açısından Barthes’ın bu çalışmada ortaya koyduğu düzanlam, metnin birincil göstergesidir. Bu birincil gösterge başka bir şeyin, mitsel anlamın da göstereni haline gelir. Burada mitsel olan ve yukarıda Cezayirli asker örneğinde tartışılan anlam, metnin yananlamıdır. Barthes’ın “Mitler” çalışmasında, yananlam ideolojiye ve mitsel olana eşittir. Barthes’ın buradaki ideoloji anlayışı, hakim burjuva değerlerini meşrulaştıran, mitsel işleyiştir ve Marks’ın yanlış bilinç kavramına eşdeğerdir. Barthes popüler kültür metinlerindeki mitsel temsiller ile “küçük burjuva değerlerinin” yeniden üretildiğini savunur ve bunu şöyle açıklar: “Küçük burjuva değerleri, burjuva kültürünün kalıntılarıdır; önemlerini yitirmiş, etkileri azalmış, ticarileşmiş, az çok eskimiş burjuva doğrularıdır. Burjuva ve küçük burjuva arasındaki politik ittifak, Fransız tarihinin yüzyıldan uzun bir süredir belirlemiş; bu ittifak çok ender olarak bozulmuş ve her defasında geçici olarak bozulmuştur (1848, 1871, 1936)… Burjuvazi kendi temel statüsüne sahip olmayan ve hayalin dışında da bu statüyü yaşayamayacak ola tüm insanlığı sürekli olarak kendi ideolojisinin içine çeker, bunun insanlık için maliyeti bilincin fakirleşmesi ve donuklaşmasıdır. Burjuvazi temsil etme biçimlerini, küçük burjuva imgelerinin bütün kurumlarına yayarak, toplumsal sınıflar arasındaki hayali eşitliği onaylar” (Barthes, 1973: ).

7 Bir ‘Mit Gömüsü’ Olarak Elle Dergisi
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Bir ‘Mit Gömüsü’ Olarak Elle Dergisi Barthes bir diğer örneği yine Fransa’da popüler olan Elle ve Express dergilerinden verir. Elle geniş halk kitlelerine, Express ise üst sınıfa hitap eden dergilerdir. Barthes’ın tespitine göre Elle dergisinde geniş halk kitleleri için ulaşılması çok güç olan, altın renkli keklik palazı ya da istakoz yemeği tarifi verilmektedir. Express dergisinde ise, kolayca hayata geçirilebilecek Nice Salatası tarifi verilmektedir. Barthes burada geniş halk kitlelerine hitap eden Elle dergisinin büyülü, masalsı ve mitsel bir mutfak sunduğunu; burjuvalara hitap eden Express dergisinin ise gerçeği sunduğu tespitini yapar. Halka Hitap Eden Elle Dergisi’nden alıntı: “Elle Dergisi (gerçek bir mit gömüsü) bize hemen her hafta zengin bir biçimde hazırlanmış bir yemeğin güzel renkli bir fotoğrafını verir: Üzerine kirazlar dizilmiş altın renkli keklik palazları, pembemsi ve mayonezli soğuk piliç yemekleri, kırmızı kabuklarla çevrili istakoz kebapları, dondurulmuş meyvelerle süslü elma tatlıları, çok renkli pastalar vb…. Bu mutfakta egemen olan başlıca ulam örtülülüktür: Yüzeyleri doldurma, yuvarlaklaştırma, yiyeceği salçaların, kremaların, şekerlemelerin, jölelerin düzgün çökeltisi altına saklama yolunda gözle görülür biçimde çaba harcanır… Ancak örtülülük herşeyden önce seçkin mutfağın önde gelen yönelimlerinden birini, süslemeyi hazırlayıp destekler. Elle’nin saydam tabakaları ölçüsüz süslemeler için bir fon oluşturur: Oyulmuş mantarlar, kiraz noktacıkları, işlenmiş limon motifleri, yer mantarı soyuntuları….” (Barthes, 1990: 102).

8 Bir ‘Mit Gömüsü’ Olarak Elle Dergisi
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Bir ‘Mit Gömüsü’ Olarak Elle Dergisi Barthes burada geniş halk kitlelerine hitap eden Elle dergisinin büyülü, masalsı ve mitsel bir mutfak sunduğunu; burjuvalara hitap eden Express dergisinin ise gerçeği sunduğu tespitini yapar. Burada Elle dergisindeki altın renkli keklik palazının yananlamı; bunlara ulaşamayacak insanlara bir düş sunması, diğer bir deyişle, çağdaş bir mit yaratarak, “altın renkli keklik palazına ulaşamayanlara”, kendilerini ulaşanlarla eşitmiş gibi hissetmelerini sağlayan bir ideolojik meşrulaştırmadır: “Bu süs mutfağı gerçekten de tümüyle mitsel bir ekonomiye dayanır. Yemeği şöyle tepeden bir bakışla, yalnız gözle tüketebilen, aynı zamanda, hem yakın hem erişilmez bir nesne biçiminde yakalayan Elle fotoğraflarının da gösterdiği gibi, açıkça bir düş mutfağı söz konusudur. Sözcüğün tam anlamıyla büyülü bir gösterme mutfağıdır, hele bu derginin düşük gelirli çevrelerde çok okunduğu anımsanınca. İki şey birbirini açıklar: Elle gerçekten bir halk kitlesine seslendiği için, ekonomik bir mutfak öngörmemeye özen gösterir. Yalnızca burjuvalardan oluşan okur kitlesinin geniş bir satın alma gücü bulunan Express’e bakarsanız, onun mutfağı büyülü değil, gerçektir: Elle düş ürünü keklik tarifeleri verir, Expres ise Nice salatasının tarifini. Elle okurunun payına yalnızca masal düşer, Express okuruna ise, bunları yapabileceği kesin olduğuna göre, gerçek yemekler” (Barthes, 1990: 103). Türkiye’deki yerli dizilerde de geniş halk kitlelerine “asla ulaşamayacakları lüks yaşam tarzları” sunulmaktadır. Yine bu dizilerde zengin ve yoksul insanların, çatışma ve sınıf farkı olmaksızın bir arada yaşadıkları bir dünyanın temsili sunularak, mitik ve ideolojik bir işlev yerine getirilmektedir. Bu dizilerin tamamına yakınında, dizi ilerledikçe yoksul olan insanlar da zenginleşerek, masal mutlu sonla bitirilmektedir.

9 Barthes Göstergebiliminde Mitin İşlevi
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Barthes Göstergebiliminde Mitin İşlevi Barthes’tan yapılan ilk alıntı düz anlama işaret eder. İkinci alıntı ise yan anlama işaret etmektedir. Barthes’ın yan anlamı, “mit” olarak adlandırmasının nedeni, mitin iletilmek istenen ideolojik anlamı doğallaştırması, masumlaştırıcı rol oynamasıdır. Nöth (1990: 376), “mitin yan anlamda ideolojik iletiyi saklayarak; düz anlamda ise aktüel iletiyi kullanarak burjuva sınıfının iletilerinin doğallaştırıldığını savunur. Barthes’ a göre mitin işlevi tarihi doğallaştırmaktır. “tarih-doğa ilişkisini kurarken mit ekonomik davranır: insan etkinliklerinin karmaşıklığını çözer, onlara basit bir öz verir. Bu yolla mit statükonun korunmasına hizmet eder” (Barthes, 1973: 162). Barthes’ a göre mit, istatiksel olarak sağdadır (162). Fiske (1996: 118), Barthes’ın çağdaş mitler üstüne yaptığı analizin dinamizminden hareketle, reklamcıların ve medya üreticilerinin; meslek sahibi kadın, yalnız yaşayan anne ve yeni duyarlı erkeklere karşı uyumlu olabilecek yeni çağdaş mitleri kullanmasının kaçınılmaz olduğunu ifade eder. Fiske’ye göre Çağdaş toplumun sofistike mitleri erillik ve dişilik, başarı ve bilim hakkındadır.

10 Barthes ve Çağdaş Mitler
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Barthes ve Çağdaş Mitler Fiske erillik ve dişilikle ilgili çağdaş miti şöyle betimler: “Kadınların bakıp büyütme ve koruma işini erkeklerden ‘doğal olarak’ daha iyi yaptıklarına ve bu yüzden onların doğal mekanlarının ev olduğuna, evde çocuk yetiştirmek ve kocalarına bakmak işini üstlendiklerine ve erkeğin de yine ‘doğal olarak’ ekmek parası kazanma rolünü üstlendiğine ilişkin bir mit söz konusudur. Bu roller, böylece en ‘doğal’ toplumsal birimi-aileyi- yapılandırır. Mit, bu anlamları doğanın bir parçası gibi sunarak tarihsel köklerini gizler ve böylece bu anlamları evrenselleştirir, bunların yalnızca değişmez değil, aynı zamanda adil görünmelerini sağlar: bu anlamların eşit düzeyde, hem erkeklerin hem de kadınların çıkarlarına hizmet eder görünmelerini sağlar ve böylece siyasal etkilerini gizler” (Fiske, 1996: 120). Fiske bu örneği, gelişkin bir sanayi toplumu olan İngiltere’den verir. Ona göre erillik ve dişilik anlamları, kapitalizmin burjuva erkeğinin çıkarlarına hizmet amacıyla geliştirilmiştir. 19. Yüzyıl sanayileşmesiyle birlikte kırsal alandaki geleneksel yapı çözülmüş, karı-koca ve çocuklardan oluşan çekirdek aile oluşmuştur. Fabrikaların çalışma koşulları, çocukların tarımsal çalışmada olduğu gibi ailelerine eşlik edemeyeceği anlamına gelmiş ve bunun sonucu kadın evde kalmak zorunda kalırken, erkek gerçek bir işte çalışmaya başlamış ve para kazanmıştır.

11 Barthes ve Çağdaş Mitler
Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi Barthes ve Çağdaş Mitler Fiske’ye göre bu “çağdaş mitler”, ekonomik sistemin ve bu sistemin avantajlı hale getirdiği orta sınıf erkeğinin çıkarlarına hizmet etmiştir: “Bu sistem, çekirdek ailenin ‘doğal’, temel toplumsal birim olmasını gerektirmiş; dişiliğin bakıp-büyütme, evcillik, duyarlılık, korunma gereksinimi gibi ‘doğal’ anlamlar kazanmasını ve erilliğe güçlü olma, hakkını arama, bağımsızlık ve kamusallık gibi anlamların verilmesini gerektirmiştir. Dolayısıyla, erkeklerin toplumumuzdaki kamusal konumları, aşırı derecede orantısız bir biçimde işgal etmeleri doğal görünmektedir, ama bu aslında doğal değil, tarihsel bir süreçtir” (Fiske, 1996: 121). Coward ve Ellis’e (1985: 53) göre ise, Barthes’ın çağdaş mitleri, yüksek kültürdeki fikirleri istila eder, onları evcil ve rahatlatıcı bir biçime sokar ve yüksek kültürü kitle kültürü haline getirir. Coward ve Ellis (1985: 56), çağdaş mitlerin ideoloji ile olan ilişkisini şöyle açıklar: “Mitin mekanizması alışılmış temsil biçimlerinin gündelik nesne ve pratiklerle iç içe geçmesine yol açar; öyle ki sonunda bu ideolojik anlamlar, o nesne ya da pratiğin doğal, sağduyu düzeyindeki gerçekliği gibi anlaşılır. Barthes’ın göstergebilimi ve çağdaş mitler analizi, birçok araştırmacıya ilham kaynağı olmuştur. Bir sonraki ünitemizde, bunlardan medya metinleri ile ilgili olanlara yer verilecektir.

12 Kaynakça Yapısalcı Yaklaşımlar IV: Barthes’in Çağdaş Mit Analizi
Barthes, Roland (1973). Mythologies. Dokuzuncu basım. London: Paladin. Barthes, Roland (1990). Çağdaş Söylenler. Çev.: Tahsin Yücel. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları. Coward, Rosalind ve John Ellis (1985). Dil ve Maddecilik: Semiyolojideki Gelişmeler ve Özne Teorisi. Çev: Esen Tarım. İstanbul: İletişim Yayınları. Dağtaş, Banu (2003). Reklamı Okumak, Ankara: Ütopya. İnal, M.Ayşe (1996). Haberi Okumak. İstanbul: Temuçin Yayınları, 1996. Fiske, John (1996). İletişim Çalışmalarına Giriş. Çev.: Süleyman İrvan. Ankara: Ark Yayınevi. Nöth, Winfried (1990). Handbook of Semiotics. New York:The Association of American University Press. Silverman, K. (1983). The Subject of Semiotics. Oxford: Oxford University Press, 1983.