Genişleme Yuvaları ve Yolları

... konulu sunumlar: "Genişleme Yuvaları ve Yolları"— Sunum transkripti:

1 Genişleme Yuvaları ve Yolları
Expansion Slots & Bus Fon Müziği

2 Genel Bakış Bu bölümde aşağıdakileri öğreneceksiniz
Genişleme kavramını ve bununla bağlantılı kavramları Başlangıçtan günümüze kadar genişleme yuvalarını ve özellikleri Sistem kaynakları ve yönetilmesi Genişleme yuvalarına kart takılması Aygıt sürücülerinin yönetilmesi Bu bölümde, Genişleme kavramını ve bununla bağlantılı kavramları… Başlangıçtan günümüze kadar genişle yuvalarını ve özellikleri… Sistem kaynakları ve yönetilmesi… Genişleme yuvalarına kart takılması… Ve aygıt sürücülerinin yönetilmesi konularını ele alacağız.

3 Genişleme Yuvalarını Anlamak
Temel amaç, ek kartlarla bilgisayara esnek bir şekilde yeni fonksiyonların katılmasıdır İlk IBM PC’den beri bu ihtiyaca yönelik çözümler geliştirilmiştir Aşağıdaki unsurların tamamı bu kapsamda ele alınır Genişleme Kartları Genişleme Yuvaları / Slotlar Genişleme Yolları / Bus Bunları Kontrol Eden Yongalar Genişleme yuvalarını anlamak… Genişleme kavramındaki temel amaç, ek kartlarla bilgisayara esnek bir şekilde yeni fonksiyonların katılmasıdır. Bu ihtiyaca yönelik çözümler ilk IBM PC’den itibaren her bilgisayarda vardır. Aşağıdaki unsurların tamamı bu kapsamda ele alınır. Genişleme kartları… Genişleme yuvaları, yani slotlar… Genişleme yolları, yani bus… Ve bunları kontrol eden yongalar.

4 Genişleme Kartlarında Kısıtlar
Fiziksel bağlantı Endüstriyel standartların oluşması Haberleşme Kartın işlemciyle hem komutları almak hem de veri göndermek için iletişimi Hafıza alanlarının paylaşımı Yollardan verileri transfer edilmesi Sürücüler İşletim sisteminin karta ve sağladığı işlevlere erişim ve kontrolünü sağlayabilmesi Bir genişleme kartı üreticisinin bir kartı genişleme yuvasında çalıştırmada karşılaşacağı üç büyük engel vardır. Bunlardan ilk fiziksel bağlantıdır. Üretilen kartların ve anakart üzerindeki genişleme yuvalarının sorunsuz uyum sağlaması için endüstriyel standartların oluşması gerekmektedir. İkincisi haberleşmedir. Kartın işlemciyle hem komutları almak hem de veri göndermek için iletişimde olması gerekmektedir. Hafıza alanlarının paylaşımı ve yollardan verilerin transfer edilmesi de haberleşme kapsamında dikkate alınmalıdır. Sonuncusu ise sürücülerdir. İşletim sisteminin karta ve sağladığı işlevlere erişebilmesi ve kontrolünü sağlayabilmesi gerekmektedir.

5 Yol / Bus Kavramı Adres Yolu Veri Yolu / Data Bus
CPU ve RAM arasındaki bellek adresinin taşındığı yoldur Veri Yolu / Data Bus CPU ile RAM arasında verilerin transfer edildiği yoldur Genişleme Yolu / Expansion Bus Genişleme yuvalarına takılan kartlar için ayrılmış fiziksel yoldur Video, ağ, modem, tv, ses vb. genişleme kartları tarafından kullanılır Ekran Yolu / Video Bus Görüntü bilgisi için CPU ve GPU arasında bulunan yoldur Bilgisayardaki her birim bu yollardan birine bağlanmaktadır Öncelikle yol yani bus kavramını kullanım yerlerine göre ele alalım. Bir bilgisayarda 4 tip yol bulunur. Bunlardan ilki adres yoludur. Adres yolu CPU ve RAM arasında, bellek adresinin taşındığı yoldur. Veri yolu, yani “Data Bus” ise, adres CPU ile RAM arasında verilerin transfer edildiği yoldur. Bu iki yolu daha önceki eğitimlerimizde görmüştük. Üçüncü yolumuz ise genişleme yolu, yani “Expansion Bus” dır. Genişleme yolu, genişleme yuvalarına takılan kartlar için ayrılmış fiziksel yoldur. Video, ağ, modem, tv, ses vb. genişleme kartları tarafından kullanılırlar. Dördüncü yol görüntü bilgisi için CPU ve GPU arasında bulunan “Video Bus” dır. Bilgisayardaki her birim, yani her aygıt, anakart üstüne lehimlenmiş ya da yuvalara yerleştirilmiş biçimde bu yollardan birisine bağlanmaktadır.

6 Bağlantılar Genişleme yuvaları, genişleme yolları ile yongasetine bağlıdır Kuzey veya güney chiplerinin kontrol ettiği yuva ve yolların sayısı ve şekli anakartlar arasında değişim gösterir Ekran kartı dışındaki yuvalar güney köprüsüne bağlıdır Yongaseti, genişleme yuvalarına ve bu yuvalardaki genişleme kartlarına adres ve veri yollarını kullanma yetkisi sağlar Genişleme yuvaları, genişleme yolları ile yongasetine bağlıdır ve bilgisayardaki diğer aygıtlarla yonga seti üzerinden iletişim kurar. Kuzey veya güney chiplerinin kontrol ettiği yuva ve yolların sayısı ve şekli anakartlar arasında değişim gösterir Güncel olarak ekran kartı dışındaki yuvalar güney köprüsüne bağlıdır Yongaseti, genişleme yuvalarına ve bu yuvalardaki genişleme kartlarına adres ve veri yollarını kullanma yetkisi sağlar

7 Genişleme Veri Yolu Kristali
Sistemdeki her aygıt bir saat sinyaline ihtiyaç duyar Genişleme veri yolları sistem kristalinden farklı kristal kullanır Eğer genişleme veri yolları sistem kristali kullanılsaydı, her farklı saat hızında çalışan ayrı bir genişleme kartı yapılması gerekirdi Örneğin 100 MHz’lik bir sistem için 100 MHz’lik bir ses kartı, 133 MHz’lik sistem için 133 MHz’lik bir ses kartına ihtiyaç olacaktı Genişleme veri yolu kristali daha yavaş ve standart hızda çalışır Saat kristalleri yalnızca işlemci ve yonga setleri için değildir. Bilgisayarınızda bulunan neredeyse her yonganın çalışması için bir saat sinyaline ihtiyacı vardır. Genişleme veri yolları sistem kristalinden farklı bir saat kristali kullanırlar. Eğer genişleme veri yolları sistem kristali kullanılsaydı, her farklı saat hızında çalışan ayrı bir genişleme kartı yapılması gerekirdi. Örneğin 100 MHz’lik bir sistem için 100 MHz’lik bir ses kartı, 133 MHz’lik sistem için 133 MHz’lik bir ses kartına ihtiyaç olacaktı. Genişleme veri yolu kristali, sistem kristalinden daha daha yavaş ve anakart hızından bağımsız olarak standart bir hızda çalışır. Yongaseti sistem ve genişleme veri yolu arasında bir bölücü görevi üstlenir. Hız farkının etkilerini, beklemeler ve özel tamponlama alanları yardımıyla giderir.

8 PC Bus / 8 Bit ISA İlk IBM genişleme yuvaları, harici veri yolu ile yapılandırılmıştır PC’de 8088 işlemci ve 8 bit harici veri yolu vardı Genişleme yuvalarının hızı 7 MHz olarak belirlendi Genişleme yuvalarının CPU’dan hızlı olduğu tek durumdur İşlemci hızı 4.77 MHz idi… Ayarlamalar elle, DIP switch veya jumperlar kullanılarak yapılmaktaydı IBM’in patentli ürünüdür; ancak sektörün ücretsiz kullanımına açarak PC’lerin önünü açmış ve endüstriyel standardı kurmuştur İlk IBM genişleme yuvaları, harici veri yolu ile yapılandırılmıştır. PC’de 8088 işlemci ve 8 bit harici veri yolu bulunmaktaydı. IBM genişleme yuvalarının hızını 7 MHz olarak belirlemiştir. Bu durum bilgisayar tarihinde standart genişleme yuvalarının işlemciden hızlı olduğu tek durumdur. İşlemci hızı o anda 4.77 MHz idi. Ayarlamalar elle, DIP switch veya jumperlar kullanılarak yapılmaktaydı. PC Bus, IBM’in patentli ürünüdür. Ancak sektörün ücretsiz kullanımına açarak PC’lerin önünü açmış ve endüstriyel standardı kurmuştur.

9 AT Bus / 16 Bit ISA PC Bus’ın 16 Bit’lik versiyonudur
8 Bit’lik versiyonla geriye yönelik uyumludur Hız değişmemiştir; 7 MHz Ayarlamalar da yine elle yapılmaktaydı 1980 başında firmalar PC ve AT bus sistemleriyle ilgili bilgilerini birleştirerek endüstri standartlarını oluşturdular ISA: Industry Standart Architecture / Endüstriyel Standart Mimari AT Bus, PC Bus’ın 16 Bit’lik versiyonudur ve 8 Bit’lik versiyonlar geriye yönelik uyumludur. 7 Mhz’lik hız ve ayarlamaların elle yapılması değişmemiştir. 1980 başında firmalar PC ve AT bus sistemleriyle ilgili bilgilerini birleştirerek endüstri standartlarını oluşturdular. ISA Industry Standart Architecture, yani endüstriyel standart mimari kavramını ifade etmektedir.

10 Modern Genişleme Yuvalarına Geçiş
ISA genişleme yuvaları zamanının dönüm noktası idi 1980’lerin sonlarına doğru ISA ciddi darboğazlara girdi Yavaşlık, dar bant genişliği ve elle ayarlama ISA 16 bit'lik dar bir bant genişliğine sahipti ve bu sebeple modern işlemcilerle gelen 32 ve 64 bit’lik harici veri yollarına karşın yetersiz kalıyordu Kartların elle ayarlanması, küçük jumper ayarlarının teknisyenler tarafından yapılmasını gerekiyordu ve zordu Bu etkenler alternatif arayışlarına yol açmıştır Şimdi modern genişleme yuvalarına geçiş sürecini etkileyen faktörleri inceleyelim. ISA genişleme yuvaları zamanının dönüm noktası idi, ancak 1980’lerin sonlarına doğru ciddi darboğazlara girmiştir. Bu kritik noktalar yavaşlık, dar bant genişliği ve elle ayarlamadır. ISA 16 bit'lik dar bir bant genişliğine sahipti ve bu sebeple modern işlemcilerle gelen 32 ve 64 bit’lik harici veri yolarına karşın yetersiz kalıyordu. Kartların elle ayarlanması da, küçük jumper ayarlarının teknisyenler tarafından yapılmasını gerekiyordu ve çok zordu. Bu etkenler alternatif arayışlarına yol açmıştır.

11 Yanlış Başlangıçlar ISA’nın yerini alamayan alternatif yuva girişimleri olmuştur IBM MCA: Microchannel Architecture 32 Bit ve 12 MHz veri yoluna sahipti IBM çok yüksek lisans ücreti istiyordu EISA: Extended ISA 32 Bit’lik ve kendinden ayarlı idi MCA’dan ucuz olsa da üretimi pahalı idi VL-Bus Video VESA: Electronics Standards Association Sadece ISA veri yolu ile çalışıyordu 1980'lerin sonlarında ISA’nın yetersiz kaldığı noktalar bir çok arayışa sebep olmuş ve bir çok alternatif yuva tasarlanmıştır. Her ne kadar bu alternatif yuvalar iyi çalışıyor olsalar da her birinin kendi noksanlıkları vardı ve bu da ISA’nın yerini almalarını zorlaştırıyordu. IBM MCA için yüksek bir lisans ücreti talep ediyordu. EISA’nın üretimi pahalıydı. VL-Bus ise sadece ISA veri yolu ile çalışıyordu.

12 PCI: Peripheral Component Interconnect
1990 başında Intel tarafından açık kaynak olarak sunuldu Daha güçlü, hızlı ve esnek bir alternatiftir Diğer genişleme yolları ile bir arada çalışabilmiştir Bu kullanıcılara ISA kartlardan PCI kartlara yumuşak geçiş şansı verdi PCI kartlar kendinden ayarlıdır “Tak ve Çalıştır” veya “Plug and Play” İlk versiyonu 33 MHz hızındadır 32 Bit bant genişliğine sahiptir PCI mimarisi, 1990 başında Intel tarafından açık kaynak olarak sunuldu. PCI önceki genişleme yuvalarından daha geniş, daha hızlı ve daha esnek bir sistem sağlamaktaydı. PCI’ın asıl mucizesi diğer genişleme yuvalarıyla ortak çalışabilmesinden geliyordu. PCI ilk geldiğinde, hem PCI hem de ISA yuvaları olan bir anakart alabilmeniz mümkündü. Bu kullanıcıların eski ISA kartlarını kullanmaya devam etmeleri ve PCI’a yavaş yavaş geçmelerini sağlayabilmesi açısından önemliydi. PCI’ın bir diğer çok önemli özelliği de kendi kendini ayarlayabilmesiydi. Bu özellik endüstriyel bir standart olarak bugün bilinen tak-çalıştır sisteminin doğmasına yol açmıştır. İlk versiyonu 33 MHz hızındadır ve 32 Bit bant genişliğine sahiptir.

13 AGP: Accelerated Graphics Port
ISA'nın en büyük yetersizliği ekran kartlarıydı “Hızlandırılmış Grafik Portu” özelleşmiş bir PCI yuvasıdır Sadece ekran kartları için ayrılmıştır PCI yuvaları genelde güney köprüsüne bağlı iken, AGP yuvası genelde kuzey köprüsü tarafından kontrol edilir ISA'nın en büyük yetersizliği ekran kartlarıydı. AGP, yani “Hızlandırılmış Grafik Portu” özelleşmiş bir PCI yuvasıdır. Sadece ekran kartları için ayrılmıştır. PCI yuvaları genelde güney köprüsüne bağlı iken, AGP yuvası genelde kuzey köprüsü tarafından kontrol edilir. Ekran kartlar, ilerleyen bölümlerde daha ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.

14 PCI-X Güncel olarak Macintosh G5 sistemlerde kullanılmaktadır
64 Bit genişliğe sahiptir Normal PCI’dan daha yüksek hızları destekler PCI-X 66, PCI-X 133, PCI-X 266 ve PCI-X 533 sürümleri vardır PCI ile geriye dönük uyumludur PCI-X yuvalarına normal PCI kartları da yerleştirilebilmektedir Büyük ölçüde iş istasyonları ve sunucularda kullanılır HP, Dell ve Intel sunucu ürünleri PCI-X desteği vermektedir PCI Express ile karıştırılmamalıdır PCI-X PCI Express Güncel olarak Macintosh G5 sistemlerde kullanılmaktadır. 64 Bit genişliğe sahiptir. Normal PCI’dan daha yüksek hızları destekler. PCI-X 66, 133, 266 ve 533 sürümleri vardır. PCI-X’de PCI gibi eski sistemlerle hem donanım hem de yazılımsal açıdan uyumludur. Yani PCI-X yuvalarına normal PCI kartları da yerleştirilebilir. PCI-X’in hitap ettiği kesim büyük ölçüde iş istasyonları ve sunucuların kullanıldığı iş sektörüdür. HP, Dell ve Intel sunucu ürünleri PCI-X desteği vermektedir. PCI-X’i, birazdan ele alacağımız PCI Express ile karıştırmamaya dikkat edin.

15 Mini PCI Dizüstü bilgisayarlara kullanılan özel PCI formatıdır
Bugün neredeyse her dizüstü bilgisayarda bulunmaktadır Az enerji harcaması ve yatık durması için tasarlanmıştır Mini PCI, dizüstü bilgisayarlara kullanılan özel PCI formatıdır. Bugünlerde neredeyse her dizüstü bilgisayarda bulunmaktadır. Mini PCI az enerji harcaması ve yatık durması için tasarlanmıştır. Bu konusu, "Taşınabilir Bilgisayarlar" bölümünde tekrar ele alınacaktır.

16 PCI Express En yeni, hızlı ve popüler genişleme yuvasıdır
Paylaşımlı paralel PCI iletişimi yerine seri haberleşme kullanır Yüksek hızlarda 32 bit seri bağlantı paylaşımlı paralelden hızlıdır Veri yolunu paylaşmaz; diğer aygıtları beklemesi gerekmez Veri göndermek ve almak için iki ayrı hat kullanır Her geçit (lane) 2.5 GB/s hızında çalışır ve 160 GB/s’ne çıkabilir En yaygın kullanılan PCI Express yuvası genelde ekran kartları için kullanılan 16 geçitli versiyondur x16 yuvanın sağladığı bant genişliği ekran kartları hariç diğer birimler için ihtiyaçlarından fazladır Şu anda x1 ve x4, genel kullanımda en yaygın PCI Express yuvalarıdır PCI Express, bugün kullanılan en son, en yeni, en hızlı ve en popüler genişleme yuvasıdır. İsminden anlaşılacağı üzere, PCI Express bir PCI sistemidir ancak PCI’ın paylaşımlı paralel haberleşmesi yerine noktadan noktaya seri haberleşme sistemi kullanmaktadır. Veri gerçekten yüksek hızlarda iletilmeye başladığında tek bir noktadan noktaya seri bağlantı 32 bitlik paylaşımlı paralel bağlantıdan daha hızlıdır. PCI Express, veri yolunu paylaşmaz; yani diğer aygıtları beklemesi gerekmez. Dolayısıyla da bir “bus” sistemi yoktur. Veri göndermek ve almak için iki ayrı hat kullanır. Her birine geçit veya “lane” denilen bu hatlar 2.5 GB/s hızında çalışır ve 160 GB/s’ne kadar kapasite artırımına olanak verir. En yaygın kullanılan PCI Express yuvası genelde ekran kartları için kullanılan 16 geçitli versiyondur; yani “PCI Express x16” diye bildiğimiz kavramdır. x16 yuvanın sağladığı bant genişliği ekran kartları hariç diğer birimler için ihtiyaçlarından fazladır. Bu sebeple şu anda genel kullanımda en yaygın PCI Express yuvaları x1 ve x4 olmaktadır.

17 PCI Express 2.0 PCI Express spesifikasyonunun ikinci sürümüdür
En belirgin özelliği ikiye katlanmış transfer hızlarıdır 1.1'de hat başına hız 2.5 GB/s olan hız, 5.0 GB/s olmuştur 1.1 versiyonu ile geriye yönelik uyumludur PCI Express 2.0, PCI Express spesifikasyonunun ikinci sürümüdür. En belirgin özelliği ikiye katlanmış transfer hızlarıdır. 1.1'de hat başına hız 2.5 GB/s olan hız, 2.0 versiyonunda 5.0 MB/s’ ye çıkmıştır. PCI Express 2.0 versiyonu, 1.1 versiyonu ile geriye yönelik uyumludur.

18 Riser Özel lokasyon ve yön değişimlerini sağlayan “yükselticilerdir”
Bazı kartlar, özel PCI slot konumları kullanırlar 3 ana standardı vardır ACR: Advanced Communication Riser AMR: Audio/Modem Riser CMR: Communication and Networking Riser ACR en güncel “Riser” standardıdır Kullanımı nadir olsa da güncel bazı anakartlar üzerinde de görebilirsiniz Genelde bu slotlar, kombine özel cihazlar ile birlikte gelmektedir Riser, kelime anlamı olarak “basamak” veya “yükseltici” kavramlarını ifade eder. PCI açısından riser kartlar veya riser slotlar, özel lokasyon ve yön değişimlerini sağlayan “yükselticilerdir”. Bazı kartlar, özel PCI slot konumları kullanırlar. ACR, AMR ve CMR olarak 3 ana standardı vardır. Ancak ACR en güncel “Riser” standardıdır. Kullanımı nadir olsa da güncel bazı anakartlar üzerinde de görebilirsiniz. Genelde bu slotlar, kombine özel cihazlar ile birlikte gelmektedir.

19 Sistem Kaynakları Genişleme kartları dahil bilgisayarlarda bulunan bütün bileşenlerin işlemci ile haberleşmeleri gerekir Bu iletişim BIOS ya da sürücü komutları ile sağlanır Haberleşmeyi “Sistem Kaynakları” altında 4 başlığa bölebiliriz Girdi/Çıktı (I/0) Adresleri Kesme Talepleri (IRQ’lar) DMA Kanalları Bellek Adresleri Günümüzde ayarlamalar otomatik olarak yapılır Tak ve Çalıştır Plug ve Play Genişleme kartları dahil bilgisayarlarda bulunan bütün bileşenlerin işlemci ile haberleşmeleri gerekir. Bu iletişim BIOS ya da sürücü komutları ile sağlanır. Aslında bilgisayarda BIOS ya da sürücü komutları şeklinde yalnızca işlemci "konuşur", bileşenler ise yalnızca işlemcinin komutlarına tepki verirler. Haberleşmeyi “Sistem Kaynakları” altında 4 başlığa bölebiliriz: Girdi/Çıktı (I/0) adresleri… Kesme talepleri (IRQ’lar)… DMA kanalları… Bellek adresleri… Sistem kaynakları ile ilgili ayarlamalar günümüzde otomatik olarak yapılır.

20 I/O Adresleri Her aygıt bir I/O adresine sahip olmalıdır
İki bileşen aynı I/O adresini kullanamaz Modern sistemlerde I/O adresleri otomatik ayarlanmaktadır Eski sistemlerde anahtar veya jumper kullanılırdı Adres yolları 32 Bit’tir İşlemci bir bileşene komutu I/O adresi olarak adlandırılan bir dizi “1” ve “0” kullanarak gönderir. Aygıtlar da kendilerine gelen komutlara cevap verirler. İki bileşen aynı I/O adresini kullanamaz. Bu durum bütün sistemi çökertir. Hiçbir bileşenin aynı I/O adresini kullanmadığından emin olmak için, bütün I/O adresleri standarda uygun olarak önceden ve otomatik olarak ayarlanır. Eski sistemlerde bu ayarlamaları yapmak için anahtar veya jumper kullanılırdı. Adres yolları her zaman 32 bittir.

21 Aygıt Yöneticisi ve I/O Adresleri
Bilgisayarınızdaki bütün bileşen adreslerini "Aygıt Yöneticisi“ kısmından görebilirsiniz Adres aralıkları 1 ve 0’lar yerine, onaltılık tabanda gösterilir = F0 [000001F0 – F7] Primary IDE Channel Çoğu aygıt birden fazla I/O adresi; adres genişliği alır Görünen ilk I/O adresi, temel I/O adresidir Bilgisayarınızdaki bütün bileşen adreslerini "Aygıt Yöneticisi“ kısmından görebilirsiniz. Adres aralıkları bir sürü 1 ve 0’lar yerine, onaltılık tabanda gösterilir. Bu ekrandan da görülebileceği gibi çoğu aygıt birden fazla I/O adresi; yani adres genişliği alır. Görünen ilk I/O adresi, o aygıtın temel I/O adresidir.

22 Interrupts / Kesmeler Bileşenlerin ihtiyaç duyduğunda işlemciye erişmesi gerekir Bir mekanizmanın işlemciye her ne yapıyorsa durması ve belli bir bileşenle konuşması gerektiğini söylemesi işlemidir Birden çok donanımdan gelen INT, yani kesme talepleri I/O gelişmiş programlanabilir kesme kontrol birimince yönetilir IOAPIC: I/O Advanced Programmable Interrupt Controller Donanımlar, kendi kimliği olan belli bir 1 ve 0 dizilimi ile kesme isteklerini IOAPIC’e iletir Donanımlara ait bu özel 1 ve 0’lar IRQ (Interrupt Requests) yani kesme istemleri olarak adlandırılır Şimdi “Interrupts” kavramını ele alalım. Bir bilgisayarda bileşenlerin ihtiyaç duyduğunda işlemciye erişmesi gereklidir. Bir talep geldiğinde, örneğin klavyeden bir tuşa basıldığında, bir mekanizmanın işlemciye her ne yapıyorsa durması ve bu bileşenle konuşması gerektiğini söylemesi işlemi, “Interrupt” yani kesme işlemdir. Birden çok donanımdan gelen INT, yani kesme talepleri, “I/O gelişmiş programlanabilir kesme kontrol birimi” tarafından yönetilir. IOAPIC, yani I/O Advanced Programmable Interrupt Controller, bir nevi trafik polisi işlevi görür. Donanımlar, kendi kimliği olan belli bir 1 ve 0 dizilimi ile kesme isteklerini IOAPIC’e iletir. Donanımlara ait bu özel 1 ve 0’lar ise, IRQ (Interrupt Requests) yani kesme istemleri olarak adlandırılırlar.

23 IRQ: Interrupt Requests
Donanımların sayısal adresleridir CPU’nun kesme kaynağını anlamasını sağlarlar Kesme önceliğini belirlerler Bazı IRQ adresleri, yaygın olarak standart kullanılır IRQ1: Klavye, IRQ4: COM1, IRQ12: PS/2 Fare IRQ9, IRQ kontrol biriminin kendisine aittir ve IOAPIC bağlantı noktasıdır Tak ve Çalıştır (Plug and Play) yeni bir aygıt takıldığında gerekiyorsa IRQ ataması otomatik olarak yapılır IRQ’lar, donanımların sayısal adresleridir. CPU’nun kesme kaynağını anlamasını sağlarlar ve kesme önceliğini belirlerler. Bazı IRQ adresleri, yaygın olarak standart kullanılırlar. Örneğin IRQ1 Klavye, IRQ4: COM1, IRQ12 ise PS/2 Fare tarafından kullanılır. IRQ9 ise, IRQ kontrol biriminin kendisine aittir ve IOAPIC bağlantı noktasıdır. Tak ve Çalıştır (Plug and Play) yeni bir aygıt takıldığında gerekiyorsa IRQ ataması otomatik olarak yapılır.

24 Eski IRQ Ayarlamaları Eski sistemlerde “DIP Switches” ve “Jumper Blokları” ile IRQ atamaları yapılırdı Plug and Play / Tak ve Çalıştır sistemi ile bu anahtarlar tarihe karışmıştır Eski sistemlerde IRQ ayarlamaları, “DIP Switches” ve “Jumper Blokları” ile yapılırdı. Plug and Play / Tak ve Çalıştır sistemi ile bu anahtarlar tarihe karışmıştır.

25 COM ve LPT Port için IRQ İlk PC’lerde her aygıtın I/O adresi ve IRQ değerleri manuel olarak ayarlanmak zorundaydı IBM bunu kolaylaştırmak için o dönemde en sık kullanılan seri ve paralel portlar için önceden belirlenmiş ve ayarlanmış I/O adresleri ve IRQ kombinasyonları oluşturdu Günümüzde bu sistem takip edilmektedir Port I/O IRQ COM1 03F8 IRQ4 COM2 02F8 IRQ3 COM3 03E8 COM4 02E8 LPT1 0378 IRQ7 LPT2 0278 IRQ5 Bilgisayar ilk çıktığında, her aygıtın I/O adresi ve IRQ değerleri manüel olarak ayarlanmak zorundaydı. IBM bunu kolaylaştırmak için o dönemde en sık kullanılan seri ve paralel portlar için önceden belirlenmiş ve ayarlanmış I/O adresleri ve IRQ kombinasyonları oluşturdu. Tabloda bu standart değerleri görmektesiniz. Bu sistem günümüzde de aynen takip edilmektedir.

26 DMA: Direct Memory Access
CPU, sürekli komutlar ve veriler ile işlem yapar Dosyalar sabit bellekten RAM’e taşınır, yazılacak veriler RAM’den yazıcılara aktarılır, görüntüler tarayıcılardan RAM’e gönderilir Basit veri aktarım işlemleri için CPU’yu meşgul edip, sistemin geri kalanını atıl bekletmek mantıklı değildir DMA sistemi, işlemciyi kullanmadan direkt belleğe erişim sağlayan sistemdir Oyunlarda arka fon sesleri oluşturulması, sabit disk ile RAM arasındaki veri aktarımları gibi bir çok işlemde yaygın olarak kullanılmaktadır Sistem kaynaklarının dördüncü kapsamı, DMA yani “Direct Memory Access” dir. Bildiğiniz gibi CPU, sürekli komutlar ve veriler ile işlem yapar. Dosyalar sabit bellekten RAM’e taşınır, yazılacak veriler RAM’den yazıcılara aktarılır, görüntüler tarayıcılardan RAM’e gönderilir… Basit veri aktarım işlemleri için CPU’yu meşgul edip, sistemin geri kalanını atıl bekletmek mantıklı değildir. DMA sistemi, işlemciyi kullanmadan direkt belleğe erişim sağlayan sistemdir. Böylece işlemci daha “önemli” hesaplamalarla uğraşabilecektir. DMA; oyunlarda arka fon seslerinin oluşturulması, sabit disk ile RAM arasındaki veri aktarımları gibi bir çok işlemde yaygın olarak kullanılmaktadır.

27 DMA Kontrolcüsü DMA kontrol birimi, birden fazla aygıtın DMA kanallarını kullanmasını yönetir IRQ’ya benzer bir sistem kullanır Klasik DMA sistemi, CPU bir hesaplamayla meşgulken ve harici veri yolunu kullanmıyorken, bu yoldan veri aktarımı yapar Yavaş olması ve 16 bit veri aktarımı sebebiyle yerini daha gelişmiş versiyonlarına bırakmıştır DMA kontrol birimi, birden fazla aygıtın DMA kanallarını kullanmasını yönetir. Bunun için DMA IRQ’ya benzer bir sistem kullanır. Klasik DMA sistemi, CPU bir hesaplamayla meşgulken ve harici veri yolunu kullanmıyorken, bu yoldan veri aktarımı yapar. DMA’nın yavaş olması ve 16 bit veri aktarımı kısıtları sebebiyle yerini daha gelişmiş versiyonlarına bırakmıştır.

28 Ultra DMA / Bus Mastering
Klasik DMA sisteminin yerini alan sistemdir Hem CPU, hem de DMA kontrolcüsünü kullanmazlar “Bus Master” desteği olan her aygıtın üzerinde harici veri yolunu gözetleyen devreleri vardır İki farklı cihaz aynı anda dış veri yolunu kullanamayacağından olası çakışma durumlarında kendileri yol kullanımını durdururlar Sabit disklerde popülerdir Klasik DMA sisteminin yerini alan sistem, “Bus Mastering” sistemidir. Ancak PC dünyasında bu kavram “Ultra DMA” kavramının arkasına gizlenmiş durumdadır. Bu sistemler klasik DMA sistemini de desteklemekle birlikte, DMA’yı DMA kontrol birimini kullanmaksızın kullanmaktadır. “Bus Master” desteği olan her aygıtın üzerinde harici veri yolunu gözetleyen devreler vardır. İki farklı cihaz aynı anda dış veri yolunu kullanamayacağından olası çakışma durumlarında kendileri yol kullanımını durdururlar. Bu sistem özellikle sabit disklerde çok popüler olmuştur. Bütün modern sabit diskler "bus master" sisteminin avantajlarını kullanmaktadırlar.

29 Bellek Adresleri Bazı genişleme kartları tıpkı RAM sistemlerindeki gibi bellek adreslerine ihtiyaç duyar Bellek adreslerine ihtiyaç olmasının iki nedeni olabilir Kartın kendi tümleşik RAM belleği olması ve bunun işlemci tarafından adreslendirilme gerektirmesi Kartın bazı tümleşik ROM’lara sahip olması İşlemcinin bu belleklere erişiminin sağlanabilmesi için ana sistem belleğinden bellek adresi çalınmalıdır Bellek adresleme işlemi de otomatik olarak yapılmaktadır Bazı genişleme kartları tıpkı RAM sistemlerindeki gibi bellek adreslerine ihtiyaç duymaktadırlar. Bir kartın bellek adreslerine ihtiyaç duymasının iki nedeni olabilir. İlki, kartın kendi tümleşik RAM belleği olması ve bunun işlemci tarafından adreslendirilme gerektirmesidir. İkinci nedense, bazı kartların tümleşik ROM’lara sahip olmasıdır. Her iki durumda da RAM ya da ROM bellek, işlemcinin bu belleklere erişimini sağlayabilmek için ana sistem belleğinden bellek adresi çalmak zorundadır. Bu işleme bellek adresleme adı verilir. Buradaki kilit faktör, tıpkı I/O adresleme, DMA kanalları ve IRQ’larda olduğu gibi bellek adreslemenin de tamamen otomatik olarak yapılmasıdır.

30 Genişleme Yuvalarına Kart Takılması
Genişleme kartlarının takılması 4 temel adım gerektirir Sistem ve işletim sistemi ile uyumlu kartın tespit edilmesi Kartın ve anakartın zedelemeden düzgün bir şekilde genişleme yuvasına monte edilmesi İşletim sistemi için gerekli sürücülerin temin edilmesi Bütün kart fonksiyonlarının gerektiği gibi çalıştığının doğrulanması Genişleme kartlarının takılması 4 temel adım gerektirir. Sistem ve işletim sistemi ile uyumlu kartın tespit edilmesi… Kartın ve anakartın zedelemeden düzgün bir şekilde genişleme yuvasına monte edilmesi… İşletim sistemi için gerekli sürücülerin temin edilmesi… Bütün kart fonksiyonlarının gerektiği gibi çalıştığının doğrulanması… Şimdi bu adımları detaylı şekilde ele alalım.

31 Bilgi Toplama ve Uyumluluk
İşletim sisteminiz için gerekli sürücüleri bulabilecek misiniz? Windows Hardware Compatibility List / Donanım Uyumluluk Listesi Kart ile ilgili özel kurulum gereksinimleri var mı? Sisteme takmadan önce sürücüsü kurulması gerekebilir… Bilgisayarda çakışabileceği bir aygıt söz konusu mu? Kasanızın içinde fiziksel olarak takabileceğiniz alan mevcut mu? Tüm genişleme yuvaları dolu olabilir Diğer genişleme kartları yeni kartın takılması için engel teşkil edebilir Bu bilgileri mümkünse satın alma işleminden önce edinin Genişleme yuvalarına kart takmadan ilk adımınız bilgi toplama ve uyumluluktur. Öncelikle aygıtın, sistem ve işletim sisteminizle uyumluğunu araştırın. İşletim sisteminiz için gerekli sürücüleri bulabilecek misiniz? Bunun için bakacağınız en sağlıklı kaynaklardan birisi, “Windows Hardware Compatibility List”, yani donanım uyumluluk listesidir. Bunun yanında kartın kurulumu ile ilgili özel gereksinimler olup olmadığını da incelemelisiniz. Örneğin bazı kartların sürücülerini sisteme takmadan önce kurmanız gerekiyor olabilir. Yeni kartın muhtemel olarak çakışacağı bir donanımın olup olmadığı da araştırılmalıdır. Bu konuda internet üzerinden kısa bir tarama yapmanız, yeterli fikir sahibi olmanızı sağlayacaktır. Bir diğer önemli faktör de, kasanızın içinde fiziksel olarak takabileceğiniz alanın mevcut olup olmadığıdır? Kasanızdaki tüm genişleme yuvaları dolu olabilir veya diğer genişleme kartları yeni kartın takılması için engel teşkil edebilir. Elbette bu bilgileri mümkünse satın alma işleminden önce edinin.

32 Fiziksel Kurulum: Uyarılar
Kasayı elektrikten kesin ve ESD ile ilgili tedbirleri mutlaka alın Kartı takarken ya da çıkarırken yalnızca kenarlarından tutun Kartı slot bağlantılarından tutmayın Yüzeyindeki bileşenlerin hiç birine dokunmayın Hiç bir zaman kartı geniş açılı olarak takmayın ya da çıkarmayın Hafif bir açı kabul edilebilir ve kartı yerinden çıkarırken gereklidir Çalışmayan genişleme kartları durumunda slot bağlantı yerlerini temizlemeye çalışmayın; çoğunlukla gereksizdir Yeni bir kartı kart, anakart ya da her ikisine de zarar vermeden başarılı biçimde takmak için dikkat etmeniz gereken noktalar vardır. İlk iş olarak kasayı elektrikten kesin ve ESD, yani elektrostatik boşalma ile ilgili tedbirleri mutlaka alın. Kartı takarken ya da çıkarırken yalnızca kenarlarından tutun. Kartı slot bağlantılarından tutmayın. Yüzeyindeki bileşenlerin hiç birine dokunmamaya çalışın. Hiç bir zaman kartı geniş açılı olarak takmayın ya da çıkarmayın. Elbette hafif bir açı kabul edilebilir ve hatta kartı yerinden çıkarırken gereklidir de. Çalışmayan genişleme kartları durumunda slot bağlantı yerlerini temizlemeye çalışmayın; bu işlem çoğu zaman gereksizdir.

33 Montaj Kartı doğru açı ile slota yerleştirin
Kasaya bir bağlantı vidasıyla sabitleyin Kartın oynamasını ve diğer aygıtlarla temasını önler Tam yerleşmiş bir genişleme kartı (anakarta düzgün takılmışsa) bilgisayarın arkasına hizalı bir şekilde oturacaktır Kartın takma kısımları ve kasanın üzerindeki vida deliği arasında hiç boşluk kalmayacak biçimde oturur Eğer kart düzgün oturtulursa, slotun üzerinde temas kısmı hiç görünmeyecektir Montaj işlemi sırasında kartı doğru açı ile slota yerleştirin ve bir bağlantı vidasıyla kasaya sabitleyin. Bu şekilde kartın oynamasını ve diğer aygıtlarla temasını önlemiş olursunuz. Tam yerleşmiş bir genişleme kartı, anakart da düzgün takılmışsa, bilgisayarın arkasına hizalı bir şekilde oturacaktır. Kartın takma kısımları ve kasanın üzerindeki vida deliği arasında hiç boşluk kalmayacak biçimde oturur. Eğer kart düzgün oturtulursa, slotun üzerinde temas kısmı da hiç görünmeyecektir.

34 Demo: Genişleme Yuvalarına Kart Takılması

35 Aygıt Sürücüleri / Device Drivers
Anakartın üzerinde takılı ya da sonradan eklenen bütün aygıtlar BIOS’a gereksinim duyar Genişleme kartlarında BIOS, “Aygıt sürücüsü”, diğer bir ifade ile yazılım destek programları şeklindedir Çoğunlukla kartla birlikte gelen bir CD’den yüklenir İşletim sistemleri çok sayıda aygıtın sürücüsünü bünyesinde bulundurur Çoğu zaman, aygıt sürücüsünü aygıtı taktıktan sonra yüklemeniz gerekir USB ve FireWire bunun dışındadır Önceki bölümlerden anakartın üzerinde takılı ya da sonradan eklenen bütün aygıtların BIOS’a gereksinim duyduğunu öğrenmiştiniz. Genişleme kartlarında BIOS "aygıt sürücüsü", diğer bir ifade ile yazılım destek programları şeklindedir ve kartla birlikte gelen bir CD’den yüklenir. İşletim sistemleri de çok sayıda aygıtın sürücüsünü bünyesinde bulundurur. Çoğu zaman, aygıt sürücüsünü aygıtı taktıktan sonra yüklemeniz gerekir. Bilgisayar dünyasında USB ve FireWire bunun dışındadır. USB ve FireWire cihazlarının sürücülerini sisteme takmadan önce yüklemelisiniz.

36 Doğru Sürücüleri Bulmak
Aygıtınız için en iyi sürücünün elinizde olduğundan emin olmak için her zaman üreticinizin Web sitesine bakmalısınız Aygıtla birlikte gelen sürücüler iyi çalışabilir, ancak Web sitesinde yeni ve daha iyi bir sürücü bulma şansınız yüksektir Daha yeni sürücülerle çalışmak çoğunlukla aygıtınızın daha stabil çalışmasını sağlar Aygıtınız için en iyi sürücünün elinizde olduğundan emin olmak için her zaman üreticinizin Web sitesine bakmalısınız. Aygıtla birlikte gelen sürücüler iyi çalışabilir, ancak Web sitesinde yeni ve daha iyi bir sürücü bulma şansınız yüksektir. Daha yeni sürücülerle çalışmak çoğunlukla aygıtınızın daha stabil çalışmasını sağlar.

37 Sürücülerin Kaldırılması
Bazı kartlar (ve özellikle ekran kartları) yeni aygıtı yüklemeden önce aynı tipteki eski sürücüleri kaldırmanızı gerektirir Aygıt yöneticisi ekranında donanımınızı bulun Aygıt sürücüsünün üzerine sağ klik yapın ve "Sürücüyü Kaldır" (Uninstall) seçeneğine tıklayın Çoğu aygıtın, özellikle de ek uygulamalarla gelenlerin, denetim masasında "Program Ekle / Kaldır" bölümünde sürücüyü kaldırma seçeneği bulunur Bazı kartlar (ve özellikle ekran kartları) yeni aygıtı yüklemeden önce aynı tipteki eski sürücüleri kaldırmanızı gerektirir. Bu işlem için öncelikle aygıt yöneticisi ekranında donanımınızı bulun. Daha sonra aygıt sürücüsünün üzerine sağ tuşla tıklayın ve "Sürücüyü Kaldır“ veya “Uninstall” seçeneğine tıklayın. Çoğu aygıtın, özellikle de ek uygulamalarla gelenlerin, denetim masasında "Program Ekle / Kaldır“ bölümünde sürücüyü kaldırma seçeneği bulunur. Eğer böyle bir seçenek varsa, sürücüyü kaldırmak için bunu tercih edin.

38 Onaysız Sürücüler Üreticiler aygıt ve sürücülerini test için Microsoft’a gönderir WHQL: Windows Donanım Kalite Laboratuarları WHQL’den geçen donanım ve sürücüler "Designed for Windows Logo" yani "Windows için tasarlanmıştır" logosunu taşımaya hak kazanır Bütün sürücü üreticileri WHQL süreci ile uğraşmak istemez ve yazılımları Microsoft’tan dijital imza edinemez İmzasız sürücü uyarısı sürücülerin kötü olduğu veya çalışmayacağı anlamına gelmez Donanım geliştiricileri aygıt ve sürücülerini test için Microsoft "Windows Donanım Kalite Laboratuarları"na gönderirler. WHQL’den geçen donanım ve sürücüler "Designed for Windows Logo" yani "Windows için tasarlanmıştır" logosunu taşımaya hak kazanır. Ancak bütün sürücü üreticileri WHQL süreci ile uğraşmak istemez ve yazılımları Microsoft’tan dijital imza edinemez. Böyle bir aygıt sürücüsü yüklemeye çalıştığınızda bir imzasız sürücü uyarsı alırısınız. İmzasız sürücü uyarısı sürücülerin kötü olduğu veya çalışmayacağı anlamına gelmez. Bu sürücüler de genellikle çalışır. Firmalar ekstra maliyete girmemek için bu yolu tercih edebilmektedir.

39 Yeni Sürücünün Yüklenmesi
Yeni bir sürücüyü kurmak için değişik alternatifler vardır Kurulum uygulamasını kullanmak Denetim masasındaki "Donanım Ekleme Sihirbazı"nı kullanmak Aygıt yöneticisindeki tanımsız aygıta sürücü dosyalarını göstermek Kurulum uygulamaları fazladan programları da içerir Diğer yöntemler sürücüler haricinde ek bir şey kurmaz Bazı donanımların özelliklerini tam kullanabilmeniz için kurulum uygulaması ile gelen yazılımlara ihtiyacınız olabilir Yeni bir sürücüyü kurmak için değişik alternatifler vardır. Kurulum uygulamasını kullanmak… Denetim masasındaki "Donanım Ekleme Sihirbazı"nı kullanmak… Aygıt yöneticisindeki tanımsız aygıta sürücü dosyalarını göstermek, en başta sayılabilecek olanlarıdır. Kurulum uygulamaları sürücülerin yanında fazladan programları veya servisleri de içerir. Birinci yöntem dışındaki diğer yöntemler sürücüler haricinde ek bir şey kurmaz. Ancak bazı donanımların özelliklerini tam kullanabilmeniz için kurulum uygulaması ile gelen yazılımlara ihtiyacınız olabilir. Bu noktada tercih sizin!

40 Önceki Sürücüye Geri Dönüş
Yanlış veya sorunlu bir sürücü yüklemeniz durumunda eski sürücüye dönme ihtiyacı duyarsınız Bu işlem için Windows’da bir seçenek bulunmaktadır Bu özellik Aygıt Yöneticisi içerisinde, ilgili aygıtın “Özellikler” kısmında yer alan “Sürücü” sekmesindedir Yanlış veya sorunlu bir sürücü yüklemeniz durumunda eski sürücüye dönme ihtiyacı duyarsınız. Bu işlem için windows işletim sistemlerinde bir seçenek bulunmaktadır. Bu özellik Aygıt Yöneticisi içerisinde, ilgili aygıtın “Özellikler” kısmında yer alan “Sürücü” sekmesindedir.

41 Doğrulama Kurulumdaki son adımda, aygıtın düzgün çalıştığını doğrulamak için kurulumun sonuçlarını inceleyin Aygıt yöneticisinden Windows’un aygıtı gördüğünü doğrulayın Aygıtın çalıştığını görmek için işlevlerini kullanarak kontrol edin Kurulumdaki son adımda, aygıtın düzgün çalıştığını doğrulamak için kurulumun sonuçlarını inceleyin. Kurulumdan hemen sonra aygıt yöneticisini açarak Windows’un aygıtı gördüğünü doğrulayın. Ardından da aygıtın çalıştığını görmek için işlevlerini kullanarak kontrol edin. Eğer çalışıyorsa, iş tamamdır!

42 Hataların Giderilmesi
Genişleme kartlarındaki sorunların başında kurulum hataları ve sürücü problemleri gelir Aygıt yöneticisinden gerekli kontrolleri yaptıktan sonra aygıt yeniden kurulmalıdır Sorunun kurulum işleminde değil de aygıtta olduğunu düşünüyorsanız, başka bir sistem üzerinde sorunlu kartı veya varsa çalıştığını bildiğiniz başka bir kartı sisteminizde denemelisiniz Diğer derslerde anlatılan sorun giderme metodolojisi burada da geçerlidir Genişleme kartlarındaki sorunların başında kurulum hataları ve sürücü problemleri gelir. Genellikle aygıt yöneticisinden gerekli kontrolleri yaptıktan sonra aygıt yeniden kurulmalıdır. Sorunun kurulum işleminde değil de aygıtta olduğunu düşünüyorsanız, başka bir sistem üzerinde sorunlu kartı veya varsa çalıştığını bildiğiniz başka bir kartı sisteminizde denemelisiniz. Diğer derslerde anlatılan sorun giderme metodolojisi burada da geçerlidir.

43 Aygıt Yöneticisi ve Sorun Giderme
Aygıt yöneticisi yeni yüklenmiş bir aygıtı göstermeyebilir Aygıtın düzgün takıldığından emin olun Gerekiyorsa güç bağlantılarını kontrol edin Onboard bir aygıt ise CMOS’dan kapatılmadığından emin olun Yeni donanım algılamasını çalıştırın Yüklenmiş bir aygıtı gösterir, ancak yanlış giden bir şey varsa bunun ne olduğuyla ilgili ipuçları verir Aygıt yöneticisi sorun gidermede size 2 şekilde yardım eder. Ya yani aygıtınızı göstermez veya sorunlu olarak listeler ve sorun hakkında bilgi verir. Aygıt yöneticisi yeni yüklenmiş bir aygıtı göstermiyorsa şu adımları izleyin; Aygıtın düzgün takıldığından emin olun… Gerekiyorsa güç bağlantılarını kontrol edin… Onboard bir aygıt ise CMOS’dan kapatılmadığından emin olun… Ve son olarak yeni donanım algılamasını çalıştırın. Aygıt yöneticisi doğru takılarak yüklenmiş bir aygıtı gösterir, ancak yanlış giden bir şey varsa bunun ne olduğuyla ilgili ipuçları verir.

44 Aygıt Yöneticisi Uyarıları
Sarı bir daireyle çevrelenmiş siyah “!” işareti Windows’un aygıtı tanımadığını ya da aygıtın sürücüsünde bir problem olduğunu gösterir Kırmızı “X” etkisizleştirilmiş aygıtı gösterir Bu genelde manuel olarak kapatılmış ya da hasar görmüş bir aygıta işaret eder Beyaz bir alandaki mavi “i” bir aygıttaki sistem kaynaklarını birinin manuel olarak ayarladığını gösterir Aygıt yöneticisinin yeni bir aygıtı görmediği zamanlar çok nadirdir. Daha genel olarak aygıttaki sorunlar kendilerini aygıt yöneticisinde hata ikonları olarak gösterirler. Sarı bir daireyle çevrelenmiş siyah ünlem işareti Windows’un aygıtı tanımadığını ya da aygıtın sürücüsünde bir problem olduğunu gösterir. Kırmızı bir çarpı işareti ise etkisizleştirilmiş aygıtı gösterir. Bu genelde manuel olarak kapatılmış ya da hasar görmüş bir aygıta işaret eder. Beyaz bir alandaki mavi “i” simgesi ise, bir aygıttaki sistem kaynaklarını birinin manuel olarak ayarladığını gösterir.

45 Demo: Aygıt Yöneticisi

46 Seslendirme Metinleri
Bölüm Sonu Göstermiş olduğunuz ilgiden dolayı teşekkür ederiz… Niyazi Saral Genel Koordinatör Eğitim İçerikleri Erman Üret Seslendirme Eğitim Videoları Hüseyin Yiğit Görsel Tasarım Seslendirme Metinleri Video Montaj Gülnaz Kocatepe Fatma Yılmaz Yiğit Ses Montaj Betül Bayrakdar Slayt Senkronizasyon Kontrol Fon müziği