FİİLLER (EYLEMLER)

Bir iş, oluş, hareket, durum bildiren kelimelere “fiil” denir Bir iş, oluş, hareket, durum bildiren kelimelere “fiil” denir. İsimlerle fiilleri birbirine karıştırmamak gerekir. İsimler, bir varlığın (nesnenin) adıyken fiiller iş, oluş, hareket, durum bildirir. UYARI: Kelimeye -mak/-mek (mastar) ekini getirdiğimizde kabul ediyorsa fiil, etmiyorsa isimdir.

Fiiller;. Yapılan bir işi => İŞ Fiiller; * Yapılan bir işi => İŞ * Eylemi gerçekleştiren kişinin içinde bulunduğu durumu => DURUM * İstem dışında kendiliğinden oluşan bir değişimi anlatır. => OLUŞ Bu açıklamadan hareketle diyebiliriz ki fiiller, anlam özelliklerine göre kendi içinde 3 gruba ayrılırlar: 1. İş (Kılış) 2. Oluş 3. Durum

ANLAM ÖZELLİKLERİNE GÖRE FİİLLER İş (Kılış) Bildiren Fiiller Oluş Bildiren Fiiller Durum Bildiren Fiiller

1. İŞ (KILIŞ) FİİLLERİ Bir işi gerçekleştirmeye yönelik fiillerdir. Yapılan işten etkilenen bir varlık vardır mutlaka. (Bu varlığa 8. sınıfta “nesne” diyeceğiz.) NOT: İş bildiren fiiller, “Neyi?” sorusuna cevap verir ya da başına “onu” kelimesini getirdiğimizde kabul eder.

İŞ BİLDİREN FİİLLER * yıka- * yolla- * anlat- * sil- * gönder- * aç- * süpür- * ara- * al- * iç- * yerleştir- * sat- * del- * katla- * kazı- * buda- * pişir- * sula- * oku- * temizle- * yaz- * taşı-

2. OLUŞ FİİLLERİ İstem dışında, kendiliğinden gelişen, gerçekleşen olayları bildirir. Oluş bildiren fiiller, varlıktaki değişimleri (bir durumdan başka bir duruma geçişi) anlatır.

OLUŞ BİLDİREN FİİLLER paslan- * eri- * karar- * kirlen- çürü- * don- * morar- * tozlan- bayatla- * doğ- * esmerleş- * öl- küflen- * bat- * bronzlaş- * eski- sarar- * uza- * buharlaş- yeşer- * büyü- * acık- olgunlaş- * sol- * yaşlan-

3. DURUM FİİLLERİ Eylem gerçekleşirken içinde bulunulan durumu anlatır. Genellikle durağandır ve belli bir devamlılığı anlatır. NOT: Durum fiilleri, “Neyi?” sorusuna cevap vermez. UYARI: Bu fiillerin bitmesi için herhangi bir fiilin başlaması gerekir.

3. DURUM BİLDİREN FİİLLER uyu- * gül- dur- * git- otur- * yürü- sus- * bak- kalk- bekle-

ÇEKİMLİ FİİL Çekimli fiil; fiil kök ya da gövdesine kip ve kişi eki getirilerek yapılır. “fiil kök ya da + kip eki + kişi eki = Çekimli Fiil” gövdesi Kişi eklerinin neler olduğunu, geçen seneden biliyoruz; ancak kip ekleri hakkında bir fikrimiz yok. O hâlde konuyu kavramak için önce kip eklerinin neler olduğunu öğrenmeliyiz.

KİPLER HABER KİPLERİ B. DİLEK KİPLERİ Geçmiş Zaman 1. Gereklilik Kipi (BİLDİRME) (TASARLAMA) Geçmiş Zaman 1. Gereklilik Kipi Bilinen (Görülen) G. Z. (-di) ( - meli / - malı) Öğrenilen (Duyulan) G. Z. (-miş) 2. Şart (Koşul) Kipi 2. Şimdiki Zaman (-yor) (-se / -sa) 3. Gelecek Zaman (-ecek) 3. İstek Kipi (-a /- e) 4. Geniş Zaman 4. Emir Kipi (Ek yok!) -ar / -er, -(i)r

NOT: Haber kipleriyle dilek kipleri arasındaki en önemli fark, haber kiplerinde zaman anlamı olmasıdır. HABER KİPLERİ GEÇMİŞ ZAMAN OLAY ÖNCE, ANLATIM SONRA GELECEK ZAMAN OLAY SONRA, ANLATIM ÖNCE ŞİMDİKİ ZAMAN OLAYLA ANLATIM AYNI ANDA HEPSİNİ İÇİNE ALAN GENİŞ ZAMAN

1. GEÇMİŞ ZAMAN EYLEM ÖNCE, ANLATIM SONRA Eylem, önceki bir zamanda yani geçmiş zamanda gerçekleşir. Kendi içinde 2 gruba ayrılır: a) Bilinen (Görülen) Geçmiş Zaman: Eyleme tanık olunmuş, sözü söyleyen eylemi kendi gözleriyle görmüştür. b) Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman: Eyleme tanık olunmamış, eylemin gerçekleştiği başkası tarafından duyulmuş, öğrenilmiştir.

a. Bilinen (Görülen) Geçmiş Zaman Eyleme tanık olunmuş, sözü söyleyen eylemi kendi gözleriyle görmüştür. Eki “-di” ekidir. Kalınlık-incelik uyumuna uymak için “-dı / -du / -dü” olur. Sertleşmeye uğrayarak “-tı / -ti / -tu / -tü” ye dönüşür. Yani 8 farklı şekli vardır. * Arkadaşım dün kaza yaptı. (Sözü söyleyen, olayı bizzat kendi gözleriyle görmüş yani olaya şahit olmuştur.)

b. Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman Eyleme tanık olunmamış, sözü söyleyen eylemi kendi gözleriyle görmemiş, başka birinden duyup öğrenmiştir. Eki “-miş” ekidir. Kalınlık-incelik uyumuna uymak için “-mış / -muş / -müş” olur. Yani 4 farklı şekli vardır. * Arkadaşım dün kaza yapmış. (Sözü söyleyen, olayı bizzat kendi gözleriyle görmemiş yani olaya şahit olmamıştır. Başkasından duyup öğrenmiştir.)

DİKKAT! Öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman, cümleye her zaman başkasından duyma, öğrenme anlamları katmaz. Bazen de “sonradan farkına varma” anlamı katar. Kanepenin üzerinde uyuyakalmışım. Anneciğim, ellerine sağlık; yemek çok güzel olmuş. Ay, arabayı yasaklı bölgeye park etmişiz. İnanmıyorum, yemeğe iki kere tuz atmışım. Yanlışlıkla Melike’nin tokasını takmışım.

2. ŞİMDİKİ ZAMAN Eylem ile anlatım; aynı anda, aynı zamanda gerçekleşir. Eki “-yor” ekidir. Bazen karşımıza “ -makta / -mekte” eki olarak da çıkabilir. Ablam mutfakta kahvaltı hazırlıyor. Ahmet Bey; şu an müsait değil, toplantı yapıyor. Annem, sabahtan beri temizlik yapmakta.

3. GELECEK ZAMAN Anlatım önce, eylem sonradır. Eylem, daha gerçekleşmemiştir. Eki “-ecek” ekidir. Kalınlık – incelik uyumuna uymak için “-acak” olur. İşimi bitirdikten sonra dinleneceğim. Kendime yeni bir ayakkabı alacağım. Yazın hep birlikte tatile gideceğiz.

4. GENİŞ ZAMAN “Her zaman, daima, sıklıkla, genellikle” yapılan eylemleri anlatmak için kullanılır. Eki “-ar / -er ve –(i)r” ekidir. O, ödevlerini özenle yapar. Her zaman tertemiz giyinir. Annem, her pazar gününü evde “temizlik” günü ilan eder. Dedem bize gelince hep aynı koltuğa oturur.

UYARI! Geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanın olumsuzu “-ma / -me” ekiyle yapılırken geniş zamanın olumsuzu “-maz / -mez”dir. Ne yazık ki çiçekleri hiç sevmez. Kardeşim hiç balık yemez. Babam, eve geç gelmemizden hoşlanmaz. Anneciğim sen, evi toplamadan dışarı çıkmazsın.

DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ Gereklilik Kipi (-malı/-meli) Şart Kipi (-se/-sa) İstek Kipi (-e/-a) Emir Kipi (Ek yok!) ŞİFRE: MELİSA’(Y)A EK YOK!

1. Gereklilik Kipi Eylemin yapılması gerektiğini belirten dilek kipidir. Düzenli ve çalışkan olmalıyım. Büyüklerimize karşı saygılı olmalıyız. İhtiyacı olanlara yardım etmelisin. İşçinin ücretini, alnının teri kurumadan ödemeliyiz. Hayvanlara kötü davranmamalısın.

UYARI! “ -malı / -meli” eki bazen cümleye olasılık (ihtimal) anlamı katabilir. Kapı çalıyor, gelen Ayşe teyzen olmalı. Yüzü güldüğüne göre sınavı iyi geçmiş olmalı.

2. Şart Kipi Eylemin gerçekleşmesini bir şarta (koşula) bağlayan kiptir. Eki, “-se/-sa”dır. Ne vakit buradan geçsem çocukluğum aklıma gelir; içim sızlar, gözlerim dolar. Takdir getirirsen bisiklet alırım. Yağmur yağmazsa pikniğe gideriz. Abur cubur yersen hastalanırsın. Dikkatli okursan anlarsın. Zengin olursam şunları yapacağım: …………….

DİKKAT! Şart kipi bazen cümleye “istek” anlamı katar. Ah, şimdi annemin kurabiyeleri olsa da yesek. Babam işe gitmeden önce okula uğrasa keşke.

3. İstek Kipi Eylemin gerçekleşmesinin istendiğini anlatan dilek kipidir. Eki “-a/-e”dir. I. Çoğul Şahısta “-alım/-elim” olur. Eve gidince şöyle bol köpüklü bir kahve yapayım kendime. Akşam bize gelin de oturalım. Buradan geçiyordum, gelmişken sana da uğrayayım dedim. Sağ olasın evladım, Allah işini gücünü rast getirsin. Şu sınavı geçeyim, başka bir şey istemem. Ben de sizinle geleyim.

4. Emir Kipi Eyleme emretme anlamı veren dilek kipidir. Kapat kapıyı. * Çık dışarı. Bütün işleri o yapsın. Toplasınlar çabuk eşyalarını. Çıkın çabuk dışarı.

UYARI! Emir kipinin I. Tekil ve I. Çoğul Şahıs çekimi yoktur; çünkü insan kendi kendine emir veremez. ---BEN-------- I. Tekil Şahısta Çekimi yoktur. yap (Sen) II. Tekil Şahısta Çekimi yapsın (O) III. Tekil Şahısta Çekimi --BİZ------ I. Çoğul Şahısta Çekimi yoktur. yapın (Siz) II. Çoğul Şahısta Çekimi yapsınlar (Onlar) III. Çoğul Şahısta Çekimi