ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRME UYGULAMALARI

Ülkemizdeki Temel Dayanak 11 Ağustos 1983 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren “Çevre Kanunu“nun 10 uncu maddesi gereğince; “Gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler bir Çevresel Etki Değerlendirme Raporu hazırlarlar. Bu raporda çevreye yapılabilecek tüm etkiler göz önünde bulundurularak, çevre kirlenmesine neden olabilecek atık ve artıkların ne şekilde zararsız hale getirilebileceği ve bu hususta alınacak önlemler belirtilir. Çevresel Etki Değerlendirme Raporu’nun, hangi tip projelerde isteneceği, ihtiva edeceği hususlar ve hangi makamca onaylanacağına dair esaslar yönetmelikle belirlenir” hükmü ile Türkiye’de ilk defa bir faaliyetin gerçekleşmesinden önce bu faaliyetin yol açabileceği olumsuz etkilerin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması amacıyla “Çevresel Etki Değerlendirmesi” yasal bir temele oturtulmuştur.

ÇED, kesin projelendirme ve planlama kararlarının oluşturulduğu son aşama değildir. Bir ÇED çalışması, karar mercilerine, kararlarını sağlıklı bir şekilde verebilmeleri için seçenek üreten ve bu seçeneklerin olumlu ve olumsuz yönlerini sergileyen bir yaklaşımdır. Bu nedenle, bir ÇED çalışması kendi içinde tutarlı bir öneriler listesiyle sonuçlanmalıdır. Kesin kararı ÇED çalışmasını yapanlar değil yetkili ve sorumlu merciler vermelidir. ÇED, güçlü bir planlama enstrümanıdır ve iyi kullanıldığı takdirde, karar yetkisine sahip olanların ilkeleri yararına çok daha etkili kararlar almalarını sağlayabilir. Çünkü ÇED gelişmeyi engellemek veya geciktirmek için değil; kalkınmanın insan, toplum, çevre ve ekonomi açısından geniş zaman perspektifleri içinde en sağlıklı bir biçimde gerçekleşmesi amacıyla ortaya konmuş bir yaklaşımdır. ÇED’in amacı, öngörülen bir gelişmenin yol açabileceği olumsuz çevre ve sağlık etkilerinin önceden tespit edilip gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaktır. Böyle bir değerlendirme, bir faaliyetin fiziksel, biyolojik, ekolojik ve sosyo-ekonomik etkilerinin kapsam ve şiddetlerinin uzman kişilerce, bilimsel yöntemler kullanılarak belirlenmesi ve olumsuz etkilerin giderilmesi için gerekli önlemlerin ortaya konması gibi çeşitli bileşenlerden oluşur.

“İnsanların yaşam kalitesini yükseltmek amaçlı kalkınma ve teknolojik gelişimler yarattıkları çevre sorunları nedeniyle insanın yaşam kalitesini düşürmeye başlamışlardır”. ÇEVRE YÖNETİMİNİN TEMEL BİLEŞENLERİNDEN BİRİ : ÇED SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMANIN ANAHTARI Faaliyet öncesi olası sorunları en aza indirgemeye yönelik tedbirleri ortaya konması Faaliyetlerin muhtemel etkilerinin değerlendirilmesi (etki değerlendirilmesi) Faaliyet sonrası ortaya çıkan sorunların giderilmesine ilişkin öneriler

BİR ÇED ÇALIŞMASINDA CEVAP ARANACAK SORULAR Faaliyet/Proje sahibi kim? ÇED bedelini kim karşılayacak? ÇED’i kim yönetecek? ÇED’i kim kontrol edecek. Faaliyet/Proje sahibi kim? ÇED bedelini kim karşılayacak? ÇED’i kim yönetecek? ÇED’i kim kontrol edecek. Proje alanının mevcut çevresel koşulları nasıl? Yeterli çevresel veri mevcut mu? Proje alanının mevcut çevresel koşulları nasıl? Yeterli çevresel veri mevcut mu? Projenin kapsamı nedir? Projenin kapsamı nedir? Projenin gerekçesi nedir? Projenin uygulanmasından elde edilecek yararlar nelerdir? Projenin gerekçesi nedir? Projenin uygulanmasından elde edilecek yararlar nelerdir? Proje alternatif ya da seçenekleri var mı? önemli çevresel etkiler nelerdir? Proje alternatif ya da seçenekleri var mı? önemli çevresel etkiler nelerdir? Kümülatif etki söz konusu olacak mı? Kümülatif etki söz konusu olacak mı? Olumsuz etkiler azaltılabilir ya da önlenebilir mi? Olumsuz etkiler azaltılabilir ya da önlenebilir mi? Halkın bilgisi mevcut mu? Sorgulama yararlı olur mu? Halkın bilgisi mevcut mu? Sorgulama yararlı olur mu? Proje sonrası öneri izleme (monitoring) gereksinimleri nelerdir? Proje sonrası öneri izleme (monitoring) gereksinimleri nelerdir? ÇED sonucu nedir? ÇED sonucu nedir? ÇED için kullanılan bilgi kaynakları nelerdir?, ÇED için kullanılan bilgi kaynakları nelerdir?,

ÇED’in Tanımı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), çevreyi doğrudan ya da dolaylı olarak, olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilecek bir ya da birden fazla faaliyete ait bir proje için alınacak kararda esas alınmak üzere, proje konusu faaliyet(ler)in bütün çevresel etkilerinin bilimsel yöntemler ve tekniklerle irdelenmesi, bu irdelemelere göre olumsuz etkileri önlemek ya da çevreye zarar vermeyecek ölçülerde en aza indirmek için alternatif çözümlerin belirlenmesi, sözkonusu proje hakkında ÇED çalışmaları sonuçlanma göre yatırım kararı alınarak faaliyet(ler)in gerçekleştirilmesi halinde, inşaat ve işletme aşamalarında ve işletmenin kapatılmasından sonra çevresel etkiler için ÇED çalışması ile belirlenen önlemlerin izlenip denetlenmesi sürecidir.

ÇED'in amacı; ekonomik ve sosyal gelişmeye engel olmaksızın, çevre değerlerini ekonomik politikalar karşısında korumak, planlanan bir faaliyetin yol açabileceği bütün olumsuz çevresel etkilerin önceden tespit edilip, gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamaktır. ÇED’ in temel görevi, projelerle ve gelişmelerle ilgili karar vericilerin daha bütünsel, yani karara etkiyecek birden fazla faktörü göz önüne alır bir şekilde daha sağlıklı karar vermelerini sağlamak için, onlara projelerden kaynaklanabilecek çevresel etkileri net bir şekilde göstermektir. ÇED, projelerle ilgili bütün ilgili tarafların bir araya geldiği ve görüş, kaygı ve önerilerini ortaya koyabildikleri demokratik ve şeffaf bir süreçtir. İlgili taraflar bu süreç içerisinde ortaya koydukları teknik bilgi ve görüşlerle projenin en optimal şekilde gelişimine katkı sağlarlar. İyi işleyen bir ÇED sürecinin şeffaf tabiatı sayesinde, halka/diğer ilgili taraflara danışarak ve olabildiğince gerçekleştirilmesi istenen projeye ilişkin ve geniş çapta bilgi toplayarak, projenin uygulanması sırasında ortaya çıkabilecek olası problemler, henüz projenin tasarım aşamasında çözülebilir veya hafifletilebilir. Bu yolla (bazen öngörülen) problemlerin pek çoğu, fiili uygulama başlamadan çözülmeye çalışılır ve böylelikle maliyetli zaman kaybı önlenmiş olur.

ÇED neden gerekli ve faydalıdır? İyi işleyen bir ÇED sürecinin şeffaf tabiatı ve çok boyutluluğu sayesinde projenin uygulanması sırasında ortaya çıkabilecek olası problemler, tasarım aşamalarında bertaraf edilebilir. Önerilen projeye getirilen çeşitli alternatiflerin incelenmesi, çevresel faydaları arttırırken, proje sahibinin maliyetlerini azaltabilecek başka seçenekler de sunabilir. Aynı şekilde, halkın katılım süreci sayesinde, ilgili taraflar ve ilgili kamu kurumları arasında güven duygusu oluşturur ve katılımcı tabiatı sayesinde de ÇED süreci, ülkenin genel demokratik sürecine katkıda bulunur.

Faydaları aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Uygulama aşamasında ortaya çıkabilecek problemlere karşı daha önceden önlemler üreterek hazırlıklı olunması. Proje sahibi için projenin tüm yönlerinin görülebilmesi ve seçeneklerin değerlendirilebilmesi. Karar verme sürecine yönelik daha güvenilir ve işbirlikçi bir yaklaşım sağlaması.

ÇED’in Tarihçesi 1950 ve 1960’lı yıllarda öne çıkmaya başlayan çevre koruma bilincinin sonucu olarak çevreyi etkilemesi muhtemel olan çeşitli faaliyetlerin irdelenmesi ve ekonomik karar süreçlerine çevre bileşenlerinin dahil edilmesi istenmeye başlanmıştır. Konu üzerinde yapılan ilk çalışmalar fayda maliyet analizlerinden oluşan kaba yaklaşımları içermektedir ve 1960’lı yıllarda öne çıkmaya başlayan çevre koruma bilincinin sonucu olarak çevreyi etkilemesi muhtemel olan çeşitli faaliyetlerin irdelenmesi ve ekonomik karar süreçlerine çevre bileşenlerinin dahil edilmesi istenmeye başlanmıştır. Konu üzerinde yapılan ilk çalışmalar fayda maliyet analizlerinden oluşan kaba yaklaşımları içermektedir. Bu yaklaşım üçüncü Londra havaalanı gibi önemli projelerin değerlendirilmesinde kullanılmıştır. Bu yaklaşım üçüncü Londra havaalanı gibi önemli projelerin değerlendirilmesinde kullanılmıştır. İlk kez ABD 1970 tarihinde NEPA (National Environmental Policy Act) dahilinde ÇED’ i federal projeler için bir zorunluluk haline getirmiştir yılında ise Kanada’da da buna benzer ama zorunlu olmayan ÇED girişimleri başlamıştır. İlk kez ABD 1970 tarihinde NEPA (National Environmental Policy Act) dahilinde ÇED’ i federal projeler için bir zorunluluk haline getirmiştir yılında ise Kanada’da da buna benzer ama zorunlu olmayan ÇED girişimleri başlamıştır.

1972’deki İnsan ve Çevre Konferansının sonrasında oluşturulan UNEP çerçevesinde birinci derecede önem verilen çalışma alanlarından biri özellikle gelişmekte olan ülkelerde ÇED uygulamaları için etkili yöntemlerin geliştirilmesi olmuştur. UNEP’in konuya yaklaşımı ekonomik kalkınmayı engellemeden çevre sorunlarına çözüm getirecek pratik yaklaşımların oluşturulması esasına dayanmaktadır. UNEP’in konuya yaklaşımı ekonomik kalkınmayı engellemeden çevre sorunlarına çözüm getirecek pratik yaklaşımların oluşturulması esasına dayanmaktadır. Gün geçtikçe çevre sorunlarının hissedilir biçimde artması sonucunda 1980’li yıllarda, basit fayda maliyet analizlerinin artık yeterli olmadığı ve ekolojik çerçeveler dahilinde yeni yaklaşımların geliştirilmesi gerekliliği anlaşılmıştır. Gün geçtikçe çevre sorunlarının hissedilir biçimde artması sonucunda 1980’li yıllarda, basit fayda maliyet analizlerinin artık yeterli olmadığı ve ekolojik çerçeveler dahilinde yeni yaklaşımların geliştirilmesi gerekliliği anlaşılmıştır. İlki 1973 yılında yürürlüğe konan AET Çevre Eylem Programları, 1976, 1982 ve 1986’da üç kere gözden geçirilerek yenilenmiştir. Bu programlarda çevre sorunlarına değinilerek çevre politikasında ÇED uygulamaları istenmiştir. İlki 1973 yılında yürürlüğe konan AET Çevre Eylem Programları, 1976, 1982 ve 1986’da üç kere gözden geçirilerek yenilenmiştir. Bu programlarda çevre sorunlarına değinilerek çevre politikasında ÇED uygulamaları istenmiştir. 1987’deki Ortak Geleceğimiz raporunda ise ÇED, sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşılmasında izlenen tahmin-önleme stratejisine uygun olarak kullanılan en önemli çevre yönetim aracı özelliğini kazanmıştır. 1987’deki Ortak Geleceğimiz raporunda ise ÇED, sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşılmasında izlenen tahmin-önleme stratejisine uygun olarak kullanılan en önemli çevre yönetim aracı özelliğini kazanmıştır.

Sürdürülebilir Kalkınma ve ÇED Bugün ÇED, Sürdürülebilir Kalkınmanın temel bileşeni olarak görülmektedir ve son yıllarda çok popüler olan çevre yönetimi hizmetinin temel bileşenlerinden biridir. Uygulamada teknoloji, kalkınma ve gelişme iki kollu terazinin bir ucunda, çevre ve çevre koruma gibi kavramlar diğer ucundadır. Terazide bir taraf ağır bastığında, diğer taraf aşağıya doğru inmektedir. Belki de sürdürülebilirliği bu iki kollu terazinin denge konumu gibi ele almak olasıdır. Burada şöyle bir soruyu ya da savı ortaya koymak olasıdır:“İnsanın yaşam kalitesini yükseltmeye yönelik olarak ortaya çıkan kalkınma ve teknolojinin, yol açtığı çevre sorunları ile insan yaşam kalitesini düşürmesi nedeniyle, teknolojinin ve kalkınmanın ne derecede yaşam kalitemizi yükselttiği ya da yaşam kalitemizi yükseltmek için kalkınmaya ve teknolojiye gerçekte ne düzeyde gereksinim duyduğumuz”. Sürdürülebilirlik kavramı artık yavaş yavaş içerdiği anlamı yitirmekte ve güven vermemektedir. Bu güvensizlikteki haklılığı da, uygulamadaki başarılı örneklerin azlığı ispatlamaktadır. İşte bu noktada ÇED anlayışının, ortaya koyduğu “koruma-kullanma dengesi” ve doğaya verilen zararın onarılması eylemi daha işler gibi gözükmektedir. ÇED bu anlamda kalkınmanın tam ortasında, en kritik noktada yer almaktadır. “Kaçınılmaz olan kalkınmanın ve kalkınma için kaçınılmaz olan tüketimin, çevreye verdiği zararın minimize edilmesi ve verilen zararın onarılması”.

Sürdürülebilir Kalkınma Genel anlamda ÇED’ in aşamaları, hazırlık ve eleme, kapsam ve etkilerin belirlenmesi, mevcut çevrenin özellikleri, etkilerin sayısallaştırılması ve değerlendirilmesi, alınacak önlemlerin belirlenmesi, alternatiflerin değerlendirilmesi, ÇED raporunun hazırlanması, karar verilmesi, proje sonrası izleme denetleme ve analiz şeklinde sıralanmaktadır. Bu aşamalardan da anlaşılacağı gibi coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama desteği, aslında bu aşamaların büyük çoğunda yer alması kaçınılmazdır. Özellikle ÇED’ de kullanılan değerlendirme yöntemleri büyük oranda, coğrafi bilgi sistemleri desteğine gereksinim duymaktadır. Genel anlamda ÇED’ in aşamaları, hazırlık ve eleme, kapsam ve etkilerin belirlenmesi, mevcut çevrenin özellikleri, etkilerin sayısallaştırılması ve değerlendirilmesi, alınacak önlemlerin belirlenmesi, alternatiflerin değerlendirilmesi, ÇED raporunun hazırlanması, karar verilmesi, proje sonrası izleme denetleme ve analiz şeklinde sıralanmaktadır. Bu aşamalardan da anlaşılacağı gibi coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama desteği, aslında bu aşamaların büyük çoğunda yer alması kaçınılmazdır. Özellikle ÇED’ de kullanılan değerlendirme yöntemleri büyük oranda, coğrafi bilgi sistemleri desteğine gereksinim duymaktadır. Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi ÇED yasal olarak pek çok ülkede inşaat, madencilik, sanayi, turizm gibi pek çok faaliyet için faaliyetin yapılıp yapılmamasına karar verme eylemidir. Yani bu faaliyetlerin hepsinin ilk aşamasıdır.

ÇED Ne Zaman Uygulanır? ÇED'nin NE ZAMAN uygulanacağı en önemli konulardandır. Bu zamanın mutlaka, çevresel etkilerinin önemli olacağı bilinen bir veya birden fazla faaliyetle ilgili bir proje hakkında UYGULAMA KARARI ALINMADAN ÖNCE olması gerekir. Diğer bir deyişle, ÇED, kesinlikle böyle bir kararda esas alınmak üzere gerçekleştirilmelidir; aksi takdirde, uygulanmasının bir anlamı kalmaz, yalnızca yararlı bir belge niteliği taşır. Oysa sonuçta, ABD'de Kasım 1978'de yürürlüğe konan NEPA'nın uygulanması ile ilgili Yönetmeliğin (Regulations) (c) maddesinde açıkça belirtildiği gibi, "pek tabiidir ki, önemli olan iyi bir belge değil fakat iyi bir karar üretmektir."

ÇED Hangi Faaliyetlerle İlgili Projelere Uygulanır? ÇED'de yanıtlanması gereken ilk soru, HANGİ FAALİYETLER ile ilgili projeler için uygulanacağıdır. Böyle bir belirleme için kabul edilen temel kıstas, etkinin ÖNEMLİ (significant) olup olmayacağıdır. Bazı faaliyetler özellikleri ve/veya büyüklükleri nedeniyle çevre üzerinde "önemli" etkilerde bulunurlar. ÇED, bu tip faaliyetlerle ilgili projelere uygulanır. Bu konuda açıklığa kavuşturulması gereken husus, çevresel etkilerin "önemli" olup olmayacaklarının nasıl belirleneceğidir. Bunun için, ÖNEMLİ ETKİ’nin ayrıntılı bir tanımını yapmak gerekmektedir. Kimi faaliyetler de vardır ki, bulundukları bölgeler nedeniyle zaten ÇED raporu yapılmadan, yapılmalarına izin verilmeleridir.

Ülkemizde ÇED Çevresel etki değerlendirmesi yönetmeliği, planlanan faaliyet (fabrika, altyapı tesisleri,işletmeler vb.) eğer yönetmeliğin Ek1 veya Ek2 listesinde ise, faaliyetin işletmeye geçmeden önce çevresel etkilerinin değerlendirildiği bir rapor hazırlanarak çevre ve orman bakanlığından izin almasını öngörür. eğer planlanan faaliyet Ek1 listesinde yer alan büyük bir faaliyet ise (büyük havaalanı, termik santral, büyük dökümhaneler vb.) faaliyeti planlayan adına çevre ve orman bakanlığından yetki almış bir kurum veya danışmanlık firması yönetmelikte tanımlanmış formata göre bu faaliyetin olası çevreye olan etkilerini, alternatiflerini, yararlarını ve zararlarını anlatan çevresel etki değerlendirmesi raporu hazırlar ve çevre ve orman bakanlığına izin için başvurur. Gayet uzun ve zorlu bir izin sürecidir. Çevresel etki değerlendirmesi yönetmeliği, planlanan faaliyet (fabrika, altyapı tesisleri,işletmeler vb.) eğer yönetmeliğin Ek1 veya Ek2 listesinde ise, faaliyetin işletmeye geçmeden önce çevresel etkilerinin değerlendirildiği bir rapor hazırlanarak çevre ve orman bakanlığından izin almasını öngörür. eğer planlanan faaliyet Ek1 listesinde yer alan büyük bir faaliyet ise (büyük havaalanı, termik santral, büyük dökümhaneler vb.) faaliyeti planlayan adına çevre ve orman bakanlığından yetki almış bir kurum veya danışmanlık firması yönetmelikte tanımlanmış formata göre bu faaliyetin olası çevreye olan etkilerini, alternatiflerini, yararlarını ve zararlarını anlatan çevresel etki değerlendirmesi raporu hazırlar ve çevre ve orman bakanlığına izin için başvurur. Gayet uzun ve zorlu bir izin sürecidir.

Eğer kurulması planlanan faaliyet nispeten küçük tesislerin listelendiği Ek2 kapsamında yer alıyorsa, bu durumda faaliyet sahibi konu ile ilgili üç mühendisin imzasıyla eski yönetmelikte adı ön ÇED olan ancak yeni yönetmelikte ismi proje tanıtım dosyası olan raporu hazırlar ve kurulacağı ilin valiliğine (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü) izin için başvurur. Çevre Müdürlüğü ya bu faaliyete izin süreci sonunda çevresel etkileri önemsizdir kararı vererek ÇED gerekli değildir belgesi düzenler yada çevresel etkileri önemlidir der ve dosyayı bakanlığa gönderir. bu durumda faaliyet Ek1 kapsamındaki faaliyetler için öngörülen sürece tabi olur.

Yukarıda süreci kısaca anlatılan ÇED kurulacak faaliyetin çevreyi kirletmesini önlemek amacıyla yapılmaz. ÇED, ilgili kanun, yönetmelik ve mevzuat kapsamında belirlenen sınırlar içerisinde çevreye etkilerinin an az olması için alınacak tedbirlerin, uyulacak kuralların faaliyet sahibi tarafından taahhüt edilmesidir. Çünkü her faaliyetin az yada çok çevreye olumsuz etkisi vardır. önemli olan zaten çok azalmış olan çevresel açıdan hassas bölgelerin korunmasını sağlamak ve planlanan faaliyetin, ekosistemin kendini yenileyebilme kapasitesini aşmayacak şekilde işletmeye geçmesini sağlamaktır.

ÇED Raporu İçin Seçilecek Konuların Listesi ÇED raporunun ana kapsamı aynı olmakla birlikte, faaliyet tipine bağlı olarak ÇED Raporu içerisinde kullanılan yöntemler değişebilir. Yine bu kapsamda ÇED Raporu için kullanılacak format da değişebilir.

ÇED’in Aşamaları ÇED’in aşamalarını şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Hazırlık Çalışmaları ve Eleme 2. Kapsam ve Etkilerin Belirlemesi 3. Mevcut çevrenin özelliklerinin belirlenmesi ve projenin ve alanın tanımlanması 4. Etkilerin sayısallaştırılması ve tanımlanması, ölçülmesi, değerlendirilmesi 5. Alınacak önlemlerin belirlenmesi 6. Alternatiflerin, çözüm önerilerinin değerlendirilmesi 7. ÇED raporun hazırlanması ve sunumu 8. Karar verme süreci 9. ÇED sonrası, izleme ve denetleme faaliyetleri 10. Proje sonrası analiz Kapsamlaştırma ya da kapsam belirleme evresi ÇED’in en önemli aşamalarından birisidir ve bu aşamada halkın katılımı da söz konusu olabilmektedir

ÇED Süreci Hazırlık Çalışmaları ve Eleme Kapsam ve Etkilerin Belirlemesi Mevcut çevrenin özelliklerinin belirlenmesi ve projenin ve alanın tanımlanması Etkilerin sayısallaştırılması ve tanımlanması, ölçülmesi, değerlendirilmesi Alınacak önlemlerin belirlenmesi Alternatiflerin, çözüm önerilerinin değerlendirilmesi ÇED raporunun hazırlanması