HAMAMBÖCEKLERİ, BİYOLOJİSİ ve KONTROL YÖNTEMLERİ Dr.Oner KOÇAK oner@hacettepe.edu.tr 312 2978617

Genel Bir Böcek Şeması

Hamamböceğinin ağız parçaları labrum maxil mandibul labium

Blattoptera ( Blattodea) Dictyoptera ordosundan , 28 familyada 3500 kadar türe sahiptirler.

Dictyoptera (Blattoptera Blattodea)

Yarı Başkalaşım gösteren”Hemimetabol” böceklerdir Yarı Başkalaşım gösteren”Hemimetabol” böceklerdir. Yumurta, Nimf ve Ergin dönemlerini içerirler.

Hamamböceklerinde yaşam döngüsü

En önemli türleri Blattella germanica L. (fam:Blattellidae ) En önemli türleri Blattella germanica L. (fam:Blattellidae ). Blatta orientalis L. ve Periplanata americana L. (fam: Blattidae ) dır.

Supella longipalpa ve Periplanata avustraliase

Blattella germanica L.

Blattella germanica L.

Blattella germanica L.

Kaloriferböceği değişik nimf evreleri

B. germanica L. Kapsül oluşumu

Blattella germanica L. kapsülü

Blatta orientalis L.

Blatta orientalis L.

B. orientalis L.’ de Kapsül oluşumu

Periplanata americana L.

Periplaneta americana L.

Periplanata americana L. da nimf evreleri

Periplenata americana L.

Oldukça yaygın bir tür olan B. germanica L Oldukça yaygın bir tür olan B.germanica L. (kalorifer böceği) yumurtalarını kapsül içerisinde oluşturur ve açılana kadar abdomen ucunda taşır.

Kaloriferböceği fekondite değerleri İlk Kapsül oluşum süresi: 9.6(9-11) gün Kapsül açılım süresi: 20.9(19-23) gün Kapsül sayısı: 6.2(2-9) Kapsül oluşum aralğı: 5.0(4-7) gün Kapsüldeki yumurta sayısı: 49.1(40-60) Toplam yumurta sayısı: 226.4(102-308) Açılan yumurta sayısı: 177.2(40-267)

28oC sıcaklıkta nimf süreleri (gün). II. III. IV. V. VI. Toplam Dişi 6.4 6.9 8.2 8.7 10.7 48.9 Erkek 7.0 7.7 10.5 14.5 - 47.4

28oC sıcaklıkta ergin yaşam süreleri Dişi 155.4 (21-205) gün; 5.2 (0.7-6.8) ay Erkek 102.5 (22-182) gün; 3.4 (0.7-6.1) ay

Bu verilere göre, kaloriferböceği, Ergin Ergin döngüsünü ortalama 80 günde (2.7 ay) tamamlamaktadır.

Önemli üç türün genel biyolojik verileri B. germanica L B. orientalis L. P. americana L. Kapsül sayısı 6 8 21 Kapsüldeki yumurta sayısı 49 16 28 Yumurta açılım süresi 21 gün 60 gün 40 gün Deri değişim sayısı 6-7 7-10 7-13 Nimf süresi 49 gün 150-300 gün 5-15 ay Ergin süresi 3-6 ay 1-6 ay 1 yıl Yıllık nesil sayısı 4 1-2 1

HAMAMBÖCEKLERİNİN TAŞIDIĞI HASTALIKLAR Salmonella Staphylacoocus Streptococcus ve Coliform bakterileri

Bazı Parazit yumurtalarını taşımaları

Dışkı ve döküntülerinin allerjik reaksiyonlara neden olmaları

Hamamböcekleriyle Savaşım Kültürel Savaşım Fiziksel (mekanik) Savaşım Biyolojik Savaşım Kimyasal Savaşım

Hamamböcekleriyle Savaşım

Blattella germanica L. barınma alanı Periplenata americana L. barınma alanı

Kültürel Savaşım HAMAMBÖCEKLERİNİN biyolojisi, yaşam biçimi taşıdığı hastalıklar savaşım yöntemleri gibi özelliklerinin temel eğitimde ve değişik iletişim araçları ile halka tanıtımının sağlanmasıdır.

Fiziksel (mekanik) Savaşım Hamamböceklerinin yaşama ve beslenme ortamlarının ortadan kaldırılması. Çatlak Oyuk Dolap Çekmece gibi barınma alanları ile Açıkta gıda maddesi Yemek artıkları Bulaşık gibi beslenme ortamlarının kaldırılması.

verilebilir. Bazı mantarlar da örneğin, Biyolojik Savaşım Hamamböceklerinin de doğada pek çok parazit ve predatörü vardır. Ancak bunların uygulamada kullanımı pek mümkün olmamaktadır. Çünkü hiç kimsenin evinde hamamböceklerini yiyen bir başka canlıyı barındırmayacağı bir gerçektir. Hamamböceklerinin düşmanlarına örnek olarak; Chalcid ve Evanid 'ler verilebilir. Bazı mantarlar da örneğin, Metharizium anisopia hamamböceği mücadelesinde kullanılmaktadır.

Kimyasal Savaşım Hamamböceklerini kontrol altında tutmak oldukça zordur. Sadece ve sürekli insektisit kullanılarak hamamböceklerinin yok edilebileceğini düşünmek oldukça yanlıştır. Her türlü olumsuz koşula (sıcaklık dışında) uyum sağlayabilen bu böcekler insektisitlere de çok kısa bir sürede direnç mekanizmalarını geliştirebilmektedirler.

Formulasyon etki şekli Aktif içerik % si Pıretroit Sıvı,toz, aerosol Hamamböceği kontrolunda kullanılan insektisit grupları (WHO/CTD/WHOPES/99.3) Grubu Formulasyon tpi Formulasyon etki şekli Aktif içerik % si Pıretroit Sıvı,toz, aerosol Na kanalı parçalaycı 0.015-0.25 Organofosfat AsCh Es. Engelleyici 0.3-3.0 Karbamat Sıvı,toz, aerosol, yem 0.25-2.0 Amino-hydrazone Yem ETS engelleyici 1.0-2.0 Mcrocyclic lactone glycoside Sinir zehiri 1.0-5.0 Phenyl pyrazole Benzoyl phenyl era(BGD) Sıvı, yem KSE 0.001-0.005 Diğer BGD ler GHB İnorganik Toz, yem Hücre parçalayıcı 5.0-33.0

Hamamböceği Kontrolunda Kullanılan insektisitler (WHO/CDS/NTD/WHOPES/GCDPP/2006.1) www.who.int whopes

İNSEKTİSİT Kimyasal Grubu Formulasyon Konsantrasyon (g/l yada g/kg) WHO Toksisite Sınıfı Bendiocarb Karbamat Sprey 2.4-4.8 II Toz 10 Aerosol Hydramethylnon Hydrazone Yem 21.5 III Borik asit İnorganik %1-100 - Fenoxycarb BGD 1.2 U Flufenoxuron 0.3 Pyriproxyfen 0.4-1.0 Hydrprene 0.1-0.6 Dinotefuran Neonicotinoid 0.2-1.0 NA 0.5 İmidacloprid 1.85-2.15 Chlorpyrifos Organofosfat Spray 5 5-10 10-20 Microkapsül 2.5-5 Chlorpyrifos-methyl 7-10 Diazinon 20 Mikrokapsül 3-6 Fenitrothion 50 Malathion 30 Pirimiphos-methyl 25

D,D,trans-Cyphenoyhrin α-Cypermethrin Piretroid Sprey 0.3-0.6 II β-Cyfluthrin 0.25 Bifenthrin 0.48-0.96 Cyfluthrin 0.40 Toz 0.5 Aerosol 0.2-0.4 Cyphenothrin 1-3 Mikrokapsül D,D,trans-Cyphenoyhrin 0.5-1.5 NA Cypermethrin 0.5-2.0 Deltamethrin 0.3 0.1-0.25 Esfenvalerate 0.5-1.0 Etofenprox 5-10 U 5 λ-Cyhalothrin 0.15-0.30 Permethrin 1.25-2.5 5.0 2.5-5.0 Fipronil Arylpyrazole Yem 0.1-0.5 Sulfuramide Sulfonamide 10 III

Yoğun hamamböceği populasyonu olan bir konutta nasıl bir kontrol çalışması yapmalıyız ?

Tür tesbiti ve populasyon yoğunluğunun belirlemesi

Bir gecede tuzak başına yakalanan böcek sayıları B.germanica B.orientalis P.americana Düşük 0-5 0-1 Orta 5-20 1-10 Fazla 20-100 10-25 Çok fazla 100+ 25+

Kullanılacak, İNSEKTİSİT FORMULASYON ve UYGULAMA YÖNTEMİNİN belirlenmesi

uygulama yapılacak alanlar

Uygulama Sonrası kontrol

Değişik jel preparatların, Blattella germanica L Değişik jel preparatların, Blattella germanica L. (erkek) populasyonlarında deneme sonuçları * doz, gr formülasyon/m2 olarak alınmışır.

Hamamböceği, Blattella germanica L Hamamböceği, Blattella germanica L. populasyonlarında değişik insektisitlere ait deneme sonuçları

HAMAMBÖCEKLERİNDE İnsektisitlere Direnç Oluşumu ve Önlenmesi

Direnci Etkileyen Faktörler

Genetik Faktörler -Direnç ve yardımcı genlerin varlığı, -Direnç geninin Frekansı Sayısı Kombinasyonları Dominant (baskın) yada Resesif (çekinik) oluşları.

Uygulamadaki faktörler Seleksiyon baskısı Seçici dozdan etkilenen populasyon oranı, Etkilenen nesil sayısı, İnsektisitten ortaya çıkan ölüm oranı, Etkilenme dönemi(yumurta,larva,ergin), Uygulanan insektisitler, Uygulama tipleri İnsektisitin kalıcılığı Zararlıyı etkileme yolu, Daha önce kullanılan insektisitlere direnç gelişimi

Biyolojik ve Ekolojik faktörler Nesil sayısı, Populasyonun nisbi izolasyonu, Mevsimsel ve yerel değişimler, Doğal seleksiyon Direnç genotiplerinin Yoğunluğu, Tipleri ve Dağılımı.

İnsektisitlere Direnci Engelleyebilirmiyiz ?

Uygulamadaki faktörler Seleksiyon baskısı Seçici dozdan etkilenen populasyon oranı, Etkilenen nesil sayısı, İnsektisitten ortaya çıkan ölüm oranı, Etkilenme dönemi(yumurta,larva,ergin), Uygulanan insektisitler, Uygulama tipleri İnsektisitin kalıcılığı Zararlıyı etkileme yolu, Daha önce kullanılan insektisitlere direnç gelişimi

İnsektisit Uygulamasında Yer Alan Disiplinler Ekoloji İnsan Habitatı Çevresel Faktörler Örneklemeler

Fizik(Meteoroloji) İlaç Partiküllerinin Hareketi Zararlı Hareketi

Tıp Epidemiyoloji Güvenilirlik Antidotlar Uygulama

Mühendislik Ekipmanın Düzenlenmesi Ekipmanın Devamlılığı

Ekonomi Nakit Akışının Sağlanması Maliyet / Kar Oranı Maliyet / Etkinlik Oranı

Endüstri Araştırma Teknik Servis Pazarlama Saha Araştırması Patent Uygulama Eğitim

Kimya Sentez Formülasyon Kalıntı Metabolizma Çalışmaları

Biyoloji Zararlı Probleminin Çözümü Sistematik Zararlının Biyoekolojisi Kontrol Talimatı Geliştirilmesi

Halk Sağlığı (Vektör Kontrolu) Zararlı Probleminin Çözümü Talimatların Uygulanması Zararlıların Belirlenmesi Zararlıların İzlenmesi