03.Hafta Uluslararası İlişkilerde Aktör Yrd.Doç.Dr.Yıldırım TURAN Saü

Öğrenme Hedefleri Kavramsal Tanımlama Devlet Uluslararası Örgütler Dersin sonunda öğrencilerin aşağıdaki yeterlilikleri geliştirmeleri hedeflenmektedir: Kavramsal Tanımlama Devlet Uluslararası Örgütler Ulus-üstü Örgütler Hükümet-dışı Aktörler

İçindekiler Kavramsal Tanımlama Devlet Uluslararası Örgütler Dersin Haftalık İçeriği Kavramsal Tanımlama Devlet Uluslararası Örgütler Ulus-üstü Örgütler Hükümet-dışı Aktörler

Kavramsal Tanımlama (Aktör) Sözlük anlamıyla aktör; “bir olay veya sürece iş­tirak eden” anlamındadır. Aktör; Açıkça belirlenebilen, uluslararası alanda karar verebilme kapasitesine sahip, egemen yani bağımsız eylemler geliştirebilen, diğer aktörler üze­rinde etki uygulayabilen ve belirti bir süre varlığını devam ettirebilen birimlerdir.

Kavramsal Tanımlama (Aktör) Christopher Hill’e göre uluslararası aktör; Diğer birimlerden ve çev­resinden ayrılmış olan; kendi yasalarını yapma, ege­menlik haklarını kullanma ve kararlarını vermede otonom; ve uluslararası düzeyde birtakım yapısal önkoşulları karşılayan birim olarak tanımlamaktadır.

Kavramsal Tanımlama (Aktör) Bretherton ve Vogler’e göre uluslararası aktör; Aktör’ün beş temel özelliği şöyledir: Üst değerler ve ilkelere bağlılık, Öncelikleri tespit edebilme ve bu önceliklere uygun politikalar formüle edebilme ye­teneği, Uluslararası sistemdeki diğer aktörlerle etkin müzakere edebilme veya diplomatik ilişki kurabilme yeteneği, Politik hedefleri gerçekleştirebilmek için enstrümanlar geliştirme ve uygulayabilme yetisi İç siyasal süreçleri ve aktörleri dış siyasetle uyum­lu hale getirebilme becerisi.

Kavramsal Tanımlama (Aktör) Bütün bu özellikler çerçevesinde aktör olmanın en önemli özelliğinin (özellikle uluslararası sistemde aktör olgusu) değerler ve çıkarlar (hedef­ler) çerçevesinde diğer aktörlerle etkin diplomatik ilişkiler kurabilme yeteneği olduğu söylenebilir.

Aktör Aktörleri uluslararası ilişkilerin en temel kav­ramlarından biri olan egemenlik ekseninde iki temel gruba ayrılır. Egemenlikle-bağlı (sovereignty-bound) Egemenlikten-bağımsız (sovereignty-free) Aktörleri büyüklük­lerine göre; Mikro Makro olarak ayrılmaktadır.

Aktör Mikro düzeydeki aktörler, Vatandaşlar ve üyeler Liderler veya resmi görevliler Bireyler Makro düzeydeki aktörler, Devletler Alt gruplar Ulus-aşırı örgütler Geniş sayıda insanın organize bir otorite olmadan buluşmasıyla ortaya çıkan yapılanmalar Biraz daha organizasyonel özel­lik barındıran ve benzer fikirdeki bireylerin meyda­na getirdiği kolektif yapılar

Makro Mikro Aktör Karşılaştırması   Yapısal Parametreler İlişkiye Dayalı Parametreler Kökene Dayalı Parametreler MİKRO AKTÖRLER Vatandaşlar, Üyeler Eylem için Daha Büyük Fırsatlar Uyum İçin Talepler ve Daha Az Aşırılık Gelişmiş Yetenekler, Dağılan Bağlılıklar Yetkililer, Liderler Seçmenleri Harekete Geçirme Kapasitesi Azaldı Daha Danışmacı ve Duyarlı Seçim Çevreleri Gelişmiş Yetenekler, Üyelere Daha Duyarlı Özel Aktörler Konuşma ve Eyleme Daha Açık Olma Eyleme Karşı Daha Az Baskı ve Kısıtlama Eyleme Geçmeye Daha Hazır Olma MAKRO AKTÖRLER Devletler Daha Adem-i Merkeziyetçi, Daha Az Uyumlu ve Daha Az Etkin Otorite Daha Fazla Dağınık, Hiyerarşi Zayıf Vatandaşlar Daha Muhalif, Bağlılıklar Daha Zayıf Alt Gruplar Çok Fazla, Merkezi, Uyumlu ve Etkin Otorite Daha Yoğunlaşmış, Hiyerarşi Güçlü Üyeler Daha Uyumlu, Kendini Adamış ve Bağlılığı Yüksek Ulus-aşırı Örgütler Biçimlendirmek ve Geliştirmek İçin Daha Fazla Fırsat / Etkileşim Yüksek, Otorite Daha Yoğunlaşmış, Fakat Hala Kırılgan Üyeler Daha Aktif ve Kendini Adamış Konumda Lidersiz Topluluklar Büyük Etkiye Sahip Olması Muhtemel Bütünleşme Çok Sık ve Kendiliğinden Özel Aktörler Katılıma Daha Hazır Hareketler Daha Mobilize, Aktif ve Çarpıcı Otorite Yoğunlaşmasına Uygun Olmayan Daha Açık Liderlik Yüksek Üyelik Bilinci, Aktif Olmaya Yüksek Hazırlılık

Aktör Bütün bu tanımlama ve sınıflamalardan hare­ketle, Uluslararası İlişkiler disiplini açısından “ege­menlik” olgusunun yani kararlarını alırken ve poli­tikalarını uygularken bir otonomiye sahip olmanın aktörlük açısından belirleyici etken olduğu söyle­nebilir. Uluslararası sistemde de aktör kavramının egemenliğin temsiliyle özdeşleşen devlet ve devlet-dışı aktörler çerçevesinde analiz edilmesi daha anlamlı olacaktır.

Devlet Devlet; Ulusal çıkarları koruyan ve vatandaşlarına güvenlik ve refah sağlayan bir organizasyon olarak yani ulus­lararası sistemde birinci aktör olarak tanımlanır.

Devlet Uluslararası İlişkiler disiplininde, klasik liberal ve realist yaklaşımların bakış açısıyla aktör, devlet olgusuyla özdeşleştirilmiştir. Vestfalya Anlaşması ile pratikte kimlik kazanan devlet egemenliği teorik çerçevede de disiplin kurulduktan sonra kuramsal kimliğini elde etmiştir.

Devlet Sınırların içerisinde mutlak oto­rite olduğu için devlet egemendir ve hiyerarşik ya­pıda bir organizasyon sağladığı için de dış politika devletin mutlak egemenlik alanındadır. Bu nedenle iç siyaset nasıl bir yapıda olursa olsun dış politika bundan bağımsızdır ve bu anlamıyla da devlet üniter bir yapıya sahiptir. İç siyasetteki hiyerarşik yapının aksine uluslararası sistemde yapıyı yönetecek ve devletler arasındaki ilişkileri düzenleyecek üst bir otorite yoktur. Bu durum da uluslararası sistemi anarşik hale getirir.

Uluslararası Örgütler Uluslararası düzeyde faaliyet gösteren, devletler tarafından kurulmuş olan veya sivil toplum örgütleri tarafından oluşturulmuş örgütlere verilen addır

Uluslararası Örgütler Bir taraftan devletlerin siyasi dönüşümünde belirleyici bir rol oynarken, Diğer taraftan da uluslararası sistemde sorunların barışçıl bir şekilde çözülmesine ve işbirliği olanaklarının ge­liştirilmesine önemli katkılar sunmaktadır.

Uluslararası Örgütlerin Or­taya Çıkışı Barışçıl ve istikrara dayalı bir uluslararası sis­tem tesis etme hedefi, bütünleşme ve işbirliği olgu­sunu geliştirmiştir. Bu durum da uluslararası ilişkilerin önemli aktörleri olan Uluslararası örgütlerin or­taya çıkmasını sağlamıştır.

Uluslararası Örgütlerin Or­taya Çıkışı 19. Yüzyılda Napolyon Savaşları son­rasında 1815’te Viyana Kongresi ile ortaya çıkan Avrupa Uyumu uluslararası işbirliği için uygun bir zemin ortaya çıkarmıştır. Yine aynı tarihte Ren Nehri’nde seyrüsefer için kurulan “Merkezi Komisyon” uluslararası örgütlerin ilk örneğini teşkil etmiştir.

Uluslararası Örgütlerin Or­taya Çıkışı Takip eden süreçte; 1821 Elbe Nehri, 1856 Tuna Nehri, 1818 Alman Prenslik­leri arasında kurulan gümrük birliği, gibi işbirliği çabaları görülmüş olsa da bu çabalar 1914’te Birinci Dünya Savaşı’nın ortaya çıkışını engelleyememiştir.

Uluslararası Örgütler (Millet­ler Cemiyeti) Tarih Uluslararası Örgütler (Millet­ler Cemiyeti) Birinci Dünya Savaşı sonunda ABD Başkanı Woodrow Wilson’ın liberal prensipler ve kolektif güven­lik çerçevesinde ortaya koyduğu 14 ilke işbirliği için yeni bir zemin oluşturmuştur. 1919 yılında toplanan Paris Barış Konferansı’ndan sonra kurulan Millet­ler Cemiyeti uluslararası örgütlerin uluslararası sistemde belir­gin bir aktör olarak ortaya çıkışında bir dönüm noktası teşkil etmiştir.

Uluslararası Örgütler (Birleşmiş Milletler) İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 26 Haziran 1945’te San Francisco konferansında Birleşmiş Milletler (BM) Antlaşması oybirliğiyle kabul edil­miş, 24 Ekim 1945’te yürürlüğe girerek BM 51 üye devlet ile kurulmuştur. 2013 yılı itibarı ile 193 üyesi bulunan ve güvenlikten kalkınmaya, işçi hakların­dan eğitim, kültür ve sosyal politikalara kadar çok geniş bir yelpazede faaliyet gösteren uluslararası örgüt, uluslararası sistemin en etkili aktörlerinden biri haline gelmiştir. Tarımdan sivil havacılığa, eği­timden sağlığa kadar geniş yelpazedeki faaliyetle­ri ve uzmanlık kuruluşları da dikkate alındığında BM’nin uluslararası sistemde ne denli kapsayıcı ve etkili bir aktör olduğu daha iyi anlaşılabilir.

Uluslararası Örgütler (Diğerleri) Birleşmiş Milletler haricinde faaliyet gösteren diğer uluslararası örgütler de uluslararası siyasetin etkili ve temel aktörleridir. Bunlardan bazıları: Av­rupa Konseyi Arap Birliği Bağımsız Devletler Top­luluğu G8 G20 İslam Konferansı Örgütü Kızılhaç OPEC Şangay İşbirliği Örgütü’dür

Ulus-Üstü Örgütler Ulus-üstü örgütler; Devletlerin birtakım ege­menlik hakları ve yetkilerini bu örgütlere devret­tikleri aktörlerdir. Bu aktörlerin en gelişmiş olanı Avrupa Birliği (AB)’dir.

Ulus-Üstü Örgütler (AB) İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Komünizm’in yayılma tehdidi ve savaşta çöküntüye uğrayan ekonomilerin, ancak kronik siyasi sorunlar bir kenara bırakarak, iş­birliği ile kalkınabileceğine yönelik fikirler Avrupa bütünleşme sürecini başlatmıştır. 1957 Roma An­laşması ile ve kurucu altı ülke ile (Fransa, Federal Almanya, İtalya, Benelux ülkeleri) başlayan süreç, 2013 itibarı ile 28 üyeli, 505 milyonu aşan nüfusu olan ve yaklaşık 13 milyar Euro’luk bütçesiyle ulus­ lararası sitemin önemli ve etkili aktörlerinden biri olan AB’yi ortaya çıkarmıştır.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs) Uluslararası siyasette gerek ulusal gerekse de bölgesel ve küresel ölçekte siyasi konulardan iktisa­di konulara, çevre sorunlarından insan haklarının korunmasına hemen her alanda faaliyet gösteren ve bütün bu meselelerde önemli rol oynayan aktörlerdir.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs) Hükümet-Dışı Aktör’lerin kökleri 18. Yüzyıla (İngiltere’de köleliğe karşı çıkan toplumsal harekete kadar geri gider) kadar götürülse de, Soğuk Savaş’ın sona erişinden itibaren hem nicelik hem de nitelik olarak uluslararası siyasetin şekillenme­sinde çok önemli roller oynayan aktörler haline gel­mişlerdir

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs) Hükümet-Dışı Aktör’lerin (Non-Governmental Organiza- tions - NGOs) en temel sıkıntı tanımlama meselesidir. Yani hükümet-dışı isimlendirmesinin ne kadar geçerli olduğunun yanında yer yer bu ak­törler sivil toplum kuruluşları, kâr amacı gütmeyen örgütler (non-profit organizations) ve gönüllü ku­ruluşlar gibi tanımlamalarla sınıflandırılmaktadır.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs) Uluslararası ölçekte faaliyet gösteren NGO’ların sayısı 30.000’in üzerinde iken, ulusal öl­çekte faaliyet gösteren NGO’ların sayısı milyonlarla ifade edilmektedir. Küreselleşmenin paralelinde ileti­şim imkân ve teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte (devletlerin hantal yapısına kıyasla) daha küçük yapı­daki bu aktörler günümüzde daha etkilidir.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)’in Faaliyetleri İnsan haklarının korunması Küresel ısınmanın önlenmesi Sanayileşmenin çevreye ve insan sağlığına etkileri Kadın haklarının geliştirilmesi Gelişmekte olan ül­kelerin dış borçları Bir çatışmanın tarafları arasında uzlaşı sağlanmasının yolunun açılması Uluslararası ve ulu­sal kamuoylarını bilgilendirilmesi ve harekete geçirilmesi

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs)’in Faaliyetleri Belli bir konuyu uluslararası camianın gündemine yerleştirilmesi ve bu alanda hukuki düzenlemeye gidil­mesine önayak olunması Çatışma veya felaket bölgelerine doğrudan yardım malzemesi ve hizmet götürülmesi Ül­kelerin imzaladıkları uluslararası sözleşmelere uyum­larının takip edilmesi Uluslararası kuruluşlardaki çalış­malara katkıda bulunulması temel faaliyetlerindendir.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs/STK) Oynadıkları rol itibarı ile de gü­nümüzde gerek devletler ve uluslararası örgütler gerekse de şirketler ve sendikalar gibi karar verici, hemen her oluşumu değişik ölçülerde etkileyecek güce sahiptirler.

Hükümet-Dışı Aktörler (NGOs) Sivil toplum örgütleri Lobiler Siyasal gruplar Siyasi partiler Baskı grupları Örgütlü çıkar grup­ları Özel aktörler (bireyler) Toplumsal alt gruplar Lidersiz topluluklar ve hareketler Meslek kuruluşlun (TÜSIAD ve sendika­lar gibi) Çok-uluslu şirketler (Multinational Corpo- rations - MNCs; Microsoft, General Motors, IBM, Ford, BP, Shell) Hükümet dışı aktörlerin en belirgin örnekleridir.

Konunun Özeti -Bu derste olmaması gerekenler  

Değerlendirme Soruları Uluslararası sistemde “aktör” nasıl tanımlanır? Soğuk Savaş’ın sona ermesi “aktör” kavramını nasıl etkilemiştir? Uluslararası sistemde temel aktörler hangileridir? Uluslararası örgütler uluslararası sistemde nasıl bir rol oynarlar? Uluslararası sistemin en kapsayıcı aktörlerinden biri olan Birleşmiş Milletler uluslararası siyasette nasıl bir rol oynar? Hükümetdışı aktör nedir? Hükümetdışı aktörler uluslararası siyasette nasıl bir rol oynarlar? James N. Rosenau'nun aktör tanımlaması hangi esaslar üzerine kuruludur?

Ek Okuma Önerileri Atila Eralp (der.), Devlet ve Ötesi: Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar, 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007 Erdem Özlük, Uluslararası ilişkilerde Devlet Tanım, Teori ve Devlet istisnacılığı, Çizgi Kitabevi, 2012 Henry Kissinger, Diplomasi, İstanbul: iş Bankası Kültür Yayınları, 2007 Mehmet Hasgüler, Mehmet B. Uludağ, Devletlerarası ve Hükümetler-Dışı Uluslararası Örgütler, İstanbul: Nobel Yayınları, 2004 Semra Cerit Mazlum, Erhan Doğan Doğan, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar, Yeni Aktörler, İstanbul: Bağlam, 2006 Thomas L. Friedman, Dünya Düzdür: 21. Yüzyılın Kısa Tarihi, I. Baskı, İstanbul: Boyner Yayınları, 2006

Kaynakça Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları, İstanbul, 2014

Ders Bitti…