Şeyh Said İsyanı

ŞEYH SAİD KİMDİR ? Zazaların içinde ikamet eden Nakşibendi şeyhi, Kürt lideridir.Müderris, Mutasavvıf, Müfessir ve Muhaddis olan Şeyh Said,1925 Kürt isyanı lideridir.Aslen Elazığ'ın Palu ilçesinden olan Şeyh Said 1865 ' te dünyaya geldi.Dogumundan birkaç saat sonra babasının Hınıs'a yerleşmesi üzerine burada Kur'an-ı Kerim ve fıkıh ilimleri okudu.Zaten ilimle ugraşan bir aileden gelen Şeyh Sait'in dedesi şehylik yapmıştır , amcası ise Palu müftüsü idi.Şeyh Said'in beşi kız, beşi erkek olmak üzere on çocuğu olmuştur.

Diyarbakır Dağkapı Meydanında idam edilen Şeyh Said, idam sehpasında iken son isteği sorulduğunda, kâğıt kalem ister ve kâğıda Arapça olarak "Benim bu değersiz dallarda asılmama pervam yoktur. Muhakkak ki mücadelem Allah ve dini içindir." yazar ve kelime-i şehadet getirerek idam edilir.

Büyük sürüleri olması Şeyh Said 'e silah ve cephane gibi gerekli maddi kaynakları temin etmesine yaramakla kalmayıp cephelerin kurulucagı mıntıkalarada şüphe uyandırmadan girip çıkma avantajı veriyordu.Ayaklanma öncesi bir yıgın temasta bulunması ve yapması işte bu avantajı sayesinde olmuştur.

İsyanın 2 temel gerekçesi vardır İsyanın 2 temel gerekçesi vardır.İç gerekçe yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti ve onun inkilaplarına karşı ve hilafetin geri getirilmesine yönelik Vahdettin ve taraflarının çabaları ile Kürt milliyetçiligidir.Dış gerekçesi ise aynı döneme denk gelen Musul meselesinde başarı kazanmak isteyen İngiltere'nin Türkiye dahilinde isyanlar ve kargaşa çıkartarak Türkiye'yi istikrar bulmamış bir ülke olarak dünyaya tanıtmak ve böylece Türkiye'nin yakın dogu dengesinde kendi aleyhine bir durum yaratmasını önlemek için bu isyanı körüklemesidir.

ŞEYH SAİD İSYANININ NEDENLERİ Büyük sürüleri olması Şeyh Said 'e silah ve cephane gibi gerekli maddi kaynakları temin etmesine yaramakla kalmayıp cephelerin kurulucagı mıntıkalarada şüphe uyandırmadan girip çıkma avantajı veriyordu.Ayaklanma öncesi bir yıgın temasta bulunması ve yapması işte bu avantajı sayesinde olmuştur. Şeyh Said isyanı 13 Şubat – 31 Mart 1925 tarihleri arasında gerçekleşmiştir.

Dogu illerindeki aşiretleri dolaşan Şeyh Said ; Cumhuriyet ve Mustafa Kemal'i dinsizliginden ve çıkarılan yasalar ile İslamiyetin , nikah , ırz, namus ve Kuran'ın ortadan kalkacagından , ağaların ve hocaların idam edilecegini ya da sürüleceginden bahseden propagandalar yaptı.Daha sonra Diyarbakır'ın Dicle ilçesindeki Piran köyünde arama yapan bir jandarma kuvvetleriyle çatışmaya girmeleri kısa sürede genişleyecek yaygın bir ayaklanmanın kıvılcımını oluşturdu.Genç vilayetinin kazası Darahini'yi basarak valiyi ve öteki görevlileri esir alan Şeyh Said , halkı İslam dini adına ayaklanmaya çagıran bildiriyle hareketi tek bir merkez altına toplamaya çalıştı.Bu bildiride din ugruna savaşanların lideri anlamına gelen mührünü kullandı ve herkesi din ugruna savaşa çagırdı.

GELİŞİMİ Şeyh Said bildiriler dagıtarak propaganda faaliyetlerine bütün hızıyla devam etti.Böylece ayaklanma birkaç hafta içinde geniş alanlara yayıldı.Erzurum , Diyarbakır , Elazığ , Varto ' yu içine alan geniş bölgede ayaklananlar , devlet dairelerini yagmaladı , 'şeriat isteriz' sloganları ile olmadık vahşetler yaptı.Ancak Fethi Okyar ilk anlarda ayaklanmayı fazla önemsemedigi için yeterli önlemleri almamıştı.Ancak olayların büyümesi üzerine Fethi Okyar istifa etti yerine İsmet Paşa yeniden başbakanlıga getirildi.Bölgede sıkı yönetim ilan edildi.4 mart 1925 tarihinde Takrir-i Sükun Yasası (Huzur ve Güvenligi Saglama Kanunu ) çıkarıldı.Alınan önlemler sonucunda ayaklanma 15 Nisan 1925 tarihinde tamamen bastırıldı. Mart başında Şeyh Said'in emrindeki yaklaşık 10.000 kişilik bir kuvvet Diyarbakır'a saldırdı ve kuşatma altına aldı.

Kuşatanlar takviye alıyordu ve kuşatma Şeyh Said tarafından bizzat yönetiliyordu.Mürsel Paşa komutasındaki garnizon günlerce süren saldırıları geri püskürtmeyi başardı.Fakat bir gece şehrin bir grup Kürt sakinlerinin yardımıyla Diyarbakır'a girebilmeyi başardı.7-8 Mart agır çarpışma sonrası şehre sızan grup bozguna ugratıldı ve sadece çok azı kaçabildi.Kuşatmanın başarısız oldugunu gören Şeyh Said kuşatmanın başarısız oldugunu gördü ve adamlarını Diyarbakır'dan çekti.

Sonuçları Ayaklanmayı destekleyen eski devlet reislerinden Kürt Teali Cemiyeti reisi Seyid Abdülkadir ve 12 arkadaşı İstanbul'da tutuklanarak yargılanmak üzere Diyarbakır'a getirildiler.Yargılanma sonucunda Seyid Abdülkadir ve arkadaşları idam edildiler.Diyarbakır daki şark istiklal mahkemesi Şeyh Sait ve 47 ayaklanma yöneticisi hakkında da ölüm cezası verildi.Cezalar başta Şeyh Sait olmak üzere ertesi gün ifaz edildi.

Şeyh Said İsyanının Dış İlişkilere Etkisi Bu isyanın çıkmasında Lozan antlaşması sırasında İngiltere ile üzerinde anlaşma saglanamayan Musul sorununun etkisi olduğu gösteren çokça belge ve beyan da vardır.Mustafa Kemal daha zaferden hemen sonra , Lozan konferansı sürerken Eskişehir'de yaptıgı konuşmada , Musul-Kerkük sorununa değinirken , bu soruna baglı olarak Kürt devleti konusunu da ele almış ve şunları söylemiştir: ''Musul – Kerkük kadar önemli olan ikinci konu Kürtlük sorunudur.İngilizler orada bir Kürt devleti kurmak istiyorlar.Bunu yaparlarsa bu düşünce bizim sınırlarımız içindeki Kürtlere de yayılır.Bunu engellemek için sınırı güneyden geçirmek gerekir'' demiştir.

İngiltere başbakanı Lloyd George ise , 19 Mayıs 1920 ' de San Remo ' da yapılan Konferans'ta '' Kürtlerin arkalarında büyük bir devlet olmadıkça varlıklarını sürdüremezler ,Türk yönetimine alışmış olan Kürtlerin tümüne yeni bir koruyucu kabül ettirilmesi güç olacaktır.İngiliz çıkarlarını , daglık kesimlerinde Kürtlerin yaşadıgı Musul ve içinde bulundugu Güney Kürdistan ilgilendirmektedir.Musul bölgesinin , öteki bölümlerinden ayrılarak yeni bagımsız bir Kürdistan Devleti'ne baglanabilecegi düşünülmektedir.Ancak bu konuyu anlaşma yoluyla çözmek çok güç olacaktır '' demiştir.

İngiltere başbakanı Lloyd George ise , 19 Mayıs 1920 ' de San Remo ' da yapılan Konferans'ta '' Kürtlerin arkalarında büyük bir devlet olmadıkça varlıklarını sürdüremezler ,Türk yönetimine alışmış olan Kürtlerin tümüne yeni bir koruyucu kabül ettirilmesi güç olacaktır.İngiliz çıkarlarını , daglık kesimlerinde Kürtlerin yaşadıgı Musul ve içinde bulundugu Güney Kürdistan ilgilendirmektedir.Musul bölgesinin , öteki bölümlerinden ayrılarak yeni bagımsız bir Kürdistan Devleti'ne baglanabilecegi düşünülmektedir.Ancak bu konuyu anlaşma yoluyla çözmek çok güç olacaktır '' demiştir.

Şeyh İsyanının Sebepleri - Şeyh Said ve adamlarının sultanlık ve hilafeti geriye getirmek istemeleri cumhuriyet idaresini çıkarlarını ters görenlerinin din elden gidiyor parolasıyla bir bölüm halkı kışkırtmaları- terakki perver cumhuriyet partisinin katı muhalefeti laiklik karşıtı görüşleri -İngiltere'nin o sıralarda görüşülen musul mevzusunun çıkarları dogrultusunda çözebilmek amaçlı bölge halkını kışkırtması ve ayaklanmaları desteklemesi -Dogu ve güney doguda ayrılıkçı akımların gelişmesi - Yenilik hareketinin istenmemesi - Toprak agalarının yeni devleti çıkarlarına uygun bulmaması -Musul' u Türkiye'ye vermek istemeyen İngiltere ' nin Irak ile Türkiye arasında tampon vazifesi görecek Kürt devleti kurmak istemesi -Şeyh Said ve adamlarının Hilafet ve Saltanatı geri getirmek istemeleri -Terakkiperver Cumhuriyet partisinin sert muhalefeti Laiklik karşıtı görüşler -Dogu anadolu bölgesinin sorunlarının uzun yıllar görmezden gelinmesi

SONUÇLARI - İsyan Erzurum , Diyarbakır , Elazığ,Muş ve Bitlis'te etkili oldu -Fethi OKYAR hükümeti istifa etti -Yeni hükümeti oluşturan İsmet İnönü isyana karşı şu önlemleri aldı; 1)Bölgede sıkıyönetim ilan edildi 2)Bölgeye ordu sevk edildi 3)Hiyanet-i Vataniye Kanunu 'nu tamamlar niteklikte olan ve rejimin tartışılmasını yasaklayan Takrir-i Sükun ilan edildi 4)İstiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu -Musul meselesi İngiltere lehine sonuçlandı -Ayaklanma bastırıldı ancak Türk ordusu yıprandı -Türkiye Cumhuriyeti'ni yıkmaya yönelik olan ilk isyan bastırılmıştır -Türkiye ' de çok partili hayata geçiş için yapılan ortamın uygun olmadıgını ve henüz demokrasinin tam anlamıyla uygulanamadıgını göstermiştir -İsyan 15 Nisan 1925 tamamen bastırıldı ve suçlular cezalandırıldı

Batuhan Kaplan İlker Tüzüner