PSİKOLOJİK DANIŞMA KURAMLARI Dr. AYHAN ÇAKICI

Gerçeklik Terapisi Psikiyatris Glasser, gerçeklik terapisinin kurucusudur. Kimya mühendisliği tahsili görmüş, sonra psikiyatri eğitimi almıştır. 1960’lar da ortaya konulan gerçeklik terapisi oldukça pratik ve etkileşime dayalı bir yöntemdir. Danışanın algıladığı haliyle gündemdeki yaşam olaylarının konuların terapistin ustaca kullandığı soru sorma teknikleri üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Kuramın temel amacı, bireyin kendi davranışının sorumluluğunu yüklenmesidir. Glasser ve Zurin “kuramın temel amacı, bireyin kendi davranışlarının ve sorumluluğunu yüklenmesidir ki bu da ruh sağlığına eşittir.” demektedirler. Danışanlardan yaptıkları hatalar değil de, sahip oldukları güce dikkat etmelerini ister.

İnsan Doğasına Bakış Yaşamımızın ilk 6 yılında pozitif veya negatif kimlik geliştiririz. Pozitif kimliğe sahip insanlar değerli olduklarına inanırlar ve çevrelerindeki insanlara da bunu hissettirirler. Negatif kimliğe sahip bireyler hem kendileri hem de başkaları hakkında kötü düşünürler. Davranışları kendilerine ve başkalarına zarar verici niteliktedir. Gerçekliği reddederler.

Her insan farklı olmak ister, eşsiz ihtiyaçlara sahiptir Her insan farklı olmak ister, eşsiz ihtiyaçlara sahiptir. Her ihtiyacın gücü doğuştan belirlenmiştir ve değişmez. İnsan davranışları anlamlıdır, bilinçsizce, içgüdüsel olarak yapılmazlar. Her biri, bireyin bir ihtiyacını gidermek için yapılırlar.

Temel Kavramlar Kimlik: Hangi kültürden olursa olsun tüm insanların tek bir temel gereksiniminin olduğunu iddia etmektedir. Bu “kimlik” gereksinimidir. Kimlik bizim bu dünyada var olan diğer varlıklardan bir bakıma da olsa farklı ve ayrı birey olduğumuzu hissetme gereksinimidir. Katılım: İlkel hayatta kalma toplumunda insanların zihinsel işbirliği yapma gereksinimini sinir sistemlerinin bir parçası haline gelmiştir.

Zihinsel işbirliği yapma gereksinimi katılım gereksinimine veya dostlarıyla birlikte olma gereksinimine dönüşmüştür. Sevgi ve Değerli Olma: Hayatta kalma toplumunda başarının anahtarı güvenlik iken, yeni kimlik toplumunda başarılı kimliğin temeli sevgi ve değerli olmaya dayalıdır. İki temel gereksinim vardır, sevme ve sevilme gereksinimi, kendimizin ve başkalarının değerli olduğunu hissetme gereksinimi.

Sorumluluk: Bir kimsenin kendi gereksinimlerini, başkalarının da kendi gereksinimlerini karşılama yeteneklerinden mahrum bırakmayacak şekilde karşılama yeteneğidir. Gerçeklik : Psikiyatrik hastaların gereksinimlerini karşılamada onları başarısızlığa uğratan ortak bir özelliğin olduğunu düşünmektedir. Bu özellik bunların hepsinin çevrelerindeki gerçeği inkar etmesidir.

Gerçeklik Terapisinin İlkeleri 1.İlişki: Sıcak, kabul edici, içten, anlayışlı, gerçekci, ilgili bir danışman şarttır. Gerek sözel, gerekse sözel olmayan mesajlarda bunu danışana iletebilmelidir. İlgili bir danışman, uygun durumlarda, kendi deneyimlerini danışanla paylaşabilir. Danışmanın danışanın yeteneklerine, kendi ihtiyaçlarını gerçekçi yollardan karşılama gücüne güvenmesi ve bunu ona anlatabilmesidir.

Terapi sürecinde danışan ve danışman iki insanın konuşabileceği her şeyi konuşabilirler; politika, kitaplar, filmler, spor, ekonomi, evlilik, cinsellik v.b. Amaç danışanın hayatını açmaktır. 2.Davranışlara Duygulardan Daha Çok Odaklanma: İnsanlar davranışların farkına varmadan , olumlu benlik algısı geliştiremez, kendilerini başarılı göremezler. Duygularımızdan ve fizyolojimizden çok düşünce ve davranışlarımız üzerinde bir kontrole sahip olduğumuz görüşü gerçekçi terapinin temel prensibidir.

3.Şimdiye Odaklanma: Gerçeklik terapisi danışanın şimdiki yaşamıyla ilgilidir. Bu danışanın iyi ya da kötü olan yaşamının geçmişte kaldığı, değişemeyeceği ve sabit olduğu inancından kaynaklanır. İnsanlar sadece şu an ve gelecek üzerinde çalışabilirler. 4.Değer Yargısı: Danışanlara, kendi davranışlarına ilişkin değer yargılarına sahip olmayı ve başarısızlıklarına sebep olan tüm davranışlarına son vermeyi öğretir.

5.Plan Yapma: Terapistin başlıca yöntemlerinden birisi de davranış değişimini sağlayacak plan yapmasıdır. Yapılmış basit bir plan, danışanı, karmaşık bir plandan daha çok değişime götürür. Planlar danışanın ve danışmanın arasında imzalanmış kontrata yazılmalıdır. Eyleme geçmesi için cesaretlendirir.Planlar genellikle yazıya dökülür. 6.Anlaşma: Gerçeklik terapisinin yapı taşlarındandır. Anlaşma yapmak ve yapılan anlaşmalara uymak danışana bir kendilik değeri ve olgunluğu kazandırır.

7.Özür Kabul Etmeme: Terapistin tüm danışanlarının anlaşmalara sadık kalacaklarını, tüm planların başarıyla yerine getirileceğini düşünmesi hata olur. Planlar bazen başarısızlığa uğrayabilir. Ancak terapist danışana asla özür kabul etmeyeceğini açık bir şekilde anlatmalıdır. Terapist planın ihmali ile ilgilenir, neden başarısız olduğuyla değil. 8.Cezadan Kaçınmak: Glasser’e göre ceza, eski ahlak sisteminin bir ögesidir. Seçim teorisinde cezaya yer yoktur. Ceza danışan danışman ilişkisini bozabileceği gibi, danışanda istenen davranışın değişimini geliştirmez.

Uyumsuz Davranışın Gelişimi Gerçeklik terapistleri, ruh hastalıklarının kökeni olarak yanlış yapılmış seçimleri gösterirler. İnsanların yaşadıkları duygusal problemler, ihtiyaçlarını karşılamak için sorumlu davranışlar kazanmamış olmalarından kaynaklanır. Önemli olan insanın yaptığı seçimlerin farkına varması ve bunların sorumluluğunu almasıdır.

İnsanlar hata yaptıklarında kendilerini düzeltmeyi, doğru yaptıklarında kendilerine inanmayı öğrenmelidirler. Eğer davranışlarını değerlendirmeyip, standartın altında olan davranışlarını geliştirmezlerse, değerli olma ihtiyaçlarını karşılayamaz ve acı çekerler.

Psikolojik Danışma Anlayışı Glasser, terapiyi danışanın kısa bir süre içinde normal gelişimi sırasında başarmış olması gereken sorumluluk davranışını ve gerçekçi olmayı kazanmasına yardımcı olmayı amaçlayan bir çeşit eğitim veya yetişme olarak görmektedir. Amacı, danışanın gerçekçi olarak ve sorumlu davranarak , sevgi ve değer gereksinimlerini karşılayabilmesine dayalı başarılı bir kimlik kazanmasıdır.

Terapistin İşlevi Terapistin temel amacı danışana ihtiyaçlarını karşılamakta kullanacağı sorumlu davranışı öğretmektir. Sorumlu olmayan davranışların değiştirmek için danışanın yapacağı planda danışana yardım eder. Sorumlu davranışı öğretmek için danışana model olur. Danışanın ne istediğini netleştirmesine yardım etmektedir.

İlk ve belki de en zor işlevi, danışanla sağlam bir duygusal bir ilişki kurmaktır. Durgunlaşarak kendini kontrol altına almaya çalışan danışana müsaade etmemelidir. Danışmada şu anki davranış odak alınır. Geçmiş tartışmaktan kaçınılır. Çünkü bütün problemler doyurulmamış “şu anki ilişkiden” çıkar. Semptom ve şikayetlerin tartışılmasından kaçınılır.

Danışman, eleştiri, suçlama ve şikayet etmekten kaçınmalı ve danışanında bundan kaçmasını sağlamalıdır. Danışman yargılamamalı ama danışan seçimini yaparken cesaretlendirebilir. Danışman özgürlüğü dikkate almalı, bireysel ayrılıklara önem vermeli.

Kullanılan Teknikler Biçimlendirme: Bu teknik danışmanın danışanın beklentilerinin biçimlendirilmesini , doğayı, sınırlılıkları, ve terapinin amaçlarını anlaması içerir. Danışanlara değişimin olabileceğine dair umut verir. Glasser zamanın daha önceden kararlaştırılarak sınırlanmasının ve oturum sayılarının danışana söylenmesinin danışanın daha fazla danışma sürecine odaklanmasına yardımcı olduğunu belirtmektedir.

İYDP : Diğer yaklaşımlara göre, daha fazla soru kullanan gerçeklik terapisinde bu sorularla danışanın kendini daha geniş açıdan değerlendirmesi amaçlanır. İYDP gerçeklik terapisinde kullanılan temel soru sorma becerileriyle ilgilidir. İ:Ne istiyorsun? Y:Ne yapıyorsun? D:Değerlendirme P:Eylem planı anlamına gelmektedirler.

Yüzleştirme: Danışan kendisine sorulan bazı sorular vasıtasıyla gerçekle yüzleştirilir. Yapılan yüzleştirmeler danışanı eyleme sevk eder, ve bu eylemin sorumluluğunu üstlenmesine yardımcı olur. Bilgi Verme: Eyleme geçebilmesi için bazı bilgi ve becerilere ihtiyacı vardır. Terapi sürecinde danışana bu bilgi ve beceriler terapist tarafından öğretilmektedir.

Seçimin Vurgulanması: En fazla durduğu konu danışanın davranışlarından sorumlu olduğu konusudur. Bu konu sürekli olarak vurgulanır ve danışanın seçme sorumluluğu üzerinde yoğunlaşır. Kişisel seçim danışma süreci boyunca sürekli vurgulanır. Hünerli Sorgulama: Davranışın amacına hizmet edip etmediğidir. Bunu sağlamak için “Bu davranışın sana yardım mı ediyor, yoksa zarar mı veriyor?”

“Davranışın gerçekçi mi. ”, “Yaptığın şey kurallara uygun mu “Davranışın gerçekçi mi?”, “Yaptığın şey kurallara uygun mu?” , “Davranışın işe yarıyor mu?” gibi sorular yöneltilir. Kontrat: Sözel vaadin yanı sıra danışanla yazılı bir sözleşme de yapılmaktadır. Rol Oynama: Danışanın yeni öğrendiği davranışları pekiştirmesi ve pratiğe dökmesi açısından faydalıdır. Bu teknik özellikle kişiler arasındaki ilişkilerdeki zorlukları ve sorunları ortadan kaldırmada yardımcıdır.

Destekleme: Bazı danışanlar çabalarının desteklenmesine ihtiyaç duymaktadırlar. Bu destekleme danışanı yeni davranışları deneme konusunda kendilerine olan güveni artırır. Yapıcı Tartışma: Danışan ve danışman kendi fikirlerini ortaya koyması, danışmayı daha verimli hale getirebilir. Bu durum danışana terapötik sürece katkıda bulunduğunu düşündürecek ve kendini önemli hissettirecektir.

Kendini Açma: Danışmanın kendini açması, kendi kişisel deneyimlerini ve yaşadıklarını danışma ortamına getirmesi, danışanın kendisini daha güvenli bir ortamda hissetmesine neden olur. Yerinde yapılan kendini açma, danışma sürecine olumlu yönde etkiler. Olumlu Alışkanlıklar: Her insan olumlu ve olumsuz alışkanlıklar edineceği bir dünyada yaşar. Ancak bu alışkanlıklardan hangisini seçeceği danışanın sorumluluğundadır. Danışan bu alışkanlıklardan olumlularını seçme yönünde cesaretlendirilir.

Mizah: Bu yöntem yerli yerinde ve uygun bir şekilde kullanılması önemlidir. Mizahın uygun ve yerinde bir şekilde yapılması danışanın daha objektif olmasını sağlarken, alaycı ve küçültücü bir niteliğe bürünmesi durumda danışma sürecine zarar verir.

Kuramın Eleştirisi Düşünce, duygu ve davranış bütünlüğünün gözden kaçırmayan gerçeklik terapisi danışana ayrıca yazılı bir kontrat imzalatmaktadır. Bütün bunlar gerçeklik terapisinin alana yaptığı katkılar arasında sayılabilir. Bunlarla birlikte azınlıklara yapılan terapiler nisbeten başarılı sonuçlar vermiştirler. Gerçeklik terapisi kültürler arası uygulamalarda da başarılı olmuştur.

Ancak, gerçeklik terapisinin biyolojik faktörleri tamamıyla reddetmesi, bilinçaltı güçleri reddetmesi ve terapi sürecinde danışanın geçmişinden iç bahsetmemesi eleştirilmektedir.

Kaynak -Psikolojik Danışma, Psikoterapi Kuram ve Uygulamaları / Dr. Gerald Corey / Editör:Ayhan Sağlam. Mentis Yayınları.